Innovatieve clusters en ruimtelijk beleid een economische insteek dr. Kris Debisschop
de uitdaging(en) vandaag: reflecteren en beslissen over de relevantie van innovatieve clusters als strategisch thema in Witboek BRV, en suggesties voor concrete operationalisering, vetrekkende van een economische insteek link tussen innovatieve clusters en ruimtegebruik: inderdaad een onbeschreven blad, dus pionierswerk is hier aan de orde beleidsnota Muyters rond clusterbeleid: sprake van speerpuntsectoren en innovatieve bedrijfsnetwerken, doch opvallende afwezige bedrijfsnetwerken rond circulaire economie + géén link met ruimtelijke impact Fase 1 Innovatieve Bedrijfsnetwerken AIO: projecten vooral gericht op samenwerking, promotie en kennisuitwisseling, echter zonder aandacht voor ruimte als drager Witboek BRV: slechts zeer beperkt en vaag verwezen naar innovatieve clusters: op p. 34-36 in onderdeel 4.4.1: sterke ruimtelijke ruggengraat voor een kenniseconomie. op p.60 : dat er in het oosten van Vlaanderen ruimte moet zijn voor circulaire economie. 2
er is controverse over de al dan niet effectiviteit van clusterbeleid effectiviteit van clusterbeleid tegenwoordig in academische literatuur nadrukkelijker in vraag gesteld aanhoudende vaagheid in definitie van een cluster vraag of clusterbeleid de échte onderliggende problemen van marktfalen aanpakt (te) positieve focus op agglomeratieve externaliteiten terwijl kostenexternaliteiten en transactie- en coördinatiekosten worden geminimaliseerd geen aandacht voor balans van externaliteiten noch de evolutie van deze balans; ook geen aandacht voor middelpuntzoekende en middelpuntvliedende krachten die locatie van economische activiteiten determineren verticale interventies specifiek voor bedrijven of sectoren of horizontale interventies al dan niet met een gebiedsspecifieke component? 3
(innovatieve) clusters zijn per definitie elastisch, fluïde én mobiel; ruimtelijk beleid moet zich hiervan bewust zijn (innovatieve) clusters : eerder complexe adaptieve en open systemen, die zich niet administratief noch ruimtelijk laten begrenzen kennen niet alleen een kennis/r&d component maar ook een (proef)productiecomponent die gefaciliteerd moet kunnen worden op dezelfde site kunnen evolueren langsheen verschillende paden met veranderende locatiebehoeften owv externe schokken en/of omwille van (on)balans tussen agglomeratie- en kostenexternaliteiten en transactie- en coördinatiekosten vb. beleidsmaatregel studie CE Genk: begeleid start-ups in incubatoren bij integratie in (lokale) bedrijventerreinen impliceert beperkte houdbaarheidsdatum van locatie-specifiek clusterbeleid (voor zover al relevant), én dus van gevoerd ruimtelijk beleid zoniet dubbel risico van onder-begrensde ruimtelijke interventies en van ongeschikte gebiedspecifieke, al dan niet horizontale interventies sequentieel meervoudig ruimtegebruik als inrichtingsprincipe van bedrijventerreinen gelet op adaptatie van clusters (cfr. principes circulaire economie, bijv. in bouwsector) 4
(innovatieve) clusters zijn per definitie elastisch, fluïde én mobiel; ruimtelijk beleid moet zich hiervan bewust zijn (2) (type) agglomeratie-effect groei en adaptatie van (innovatieve) clusters jonge cluster mature cluster Opt. 2 Opt. 1 # bedrijven 5
(innovatieve) clusters zijn per definitie elastisch, fluïde én mobiel; ruimtelijk beleid moet zich hiervan bewust zijn (3) modern ruimtelijk beleid = denken en faciliteren in termen van adaptatie vb. suggestie joint bio- en petrochemical cluster haven van Antwerpen en haven van Gent vb. Energy Ville: initieel in Leuven, nu gezamenlijke vestiging in Genk met ruimtelijke manifestatie integreert minimale totale ruimtelijke kosten met P&L logica van bedrijven owv (andere) te capteren agglomeratievoordelen en ander schaalniveau van netwerken vraagt zoeken naar positieve economische drivers om deze beleidsdoelstelling te bereiken mét positieve weerslag op P&L vb. verticale magazijnbouw Kuehne&Nagel in Duitsland 6
7 sectorale grenzen vervagen, waardoor ruimtelijke segmentatie niet (meer) verdedigbaar is ihkv échte clustervorming
neem ruimtebehoeften als vertrekpunt, zet in op minimale totale ruimtelijke kosten en vorm op basis daarvan ruimtelijk beleid er moet ALTIJD vertrokken van inzicht in ruimtelijke structuur en DNA van de (lokale) economie essentieel gebleken in studie Circulaire economie Poort Genk en het opzetten van innovatieve bedrijfsnetwerken die inzetten op circulaire economie verwijst ook naar pad-afhankelijkheid creëert inzicht in lokale en bovenlokale ruimtelijke dragers van het economisch weefsel, en in de mate waarin bijvoorbeeld hoogte transportkosten/kwaliteit van mobiliteit (goederen én mensen) impact heeft op ruimtelijke structuur nu nog te weinig structurele aandacht voor gevraagde of te verwachten ruimtebehoefte van (innovatieve) clusters vb. Blue Energy in Oostende 8
neem ruimtebehoeften als vertrekpunt, zet in op minimale totale ruimtelijke kosten en vorm op basis daarvan ruimtelijk beleid ruimtebehoeften maak een behaaglijke driehoek ruimtelijk beleid impact op ruimte 9
inzetten op integratief agglomeratiebeleid vertrekkende van comparatieve voordelen is mogelijk beter dan clusterbeleid integratief: dynamisch proceselement leidend tot integratie met diverse beleidsoverschrijdende elementen zoals verweving (vb. maakindustrie en creatieve sector) en multifunctionaliteit, innovatieve mobiliteitsnetwerken, ecosystemen (water, natuur, energie), circulaire economie, woonvoorzieningen en zelfs city marketing agglomeratiebeleid: dynamische balans tussen het genereren/versterken van specifieke agglomeratie externaliteiten die innovativiteit (of productiviteit) verhogen door fysieke nabijheid, én het verkleinen van negatieve kostenexternaliteiten, én het verkleinen van hoge transactie- en coördinatiekosten comparatieve voordelen die voortvloeien uit de manier waarop (innovatieve) goederen en diensten worden geproduceerd (in vergelijking met andere goederen/diensten en andere plaatsen) ruimtelijk beleid (belangrijk) onderdeel van dergelijk beleid, dat zich nooit geïsoleerd noch leidend noch beperkend mag opstellen 10
inzetten op integratief agglomeratiebeleid vertrekkende van comparatieve voordelen is mogelijk beter dan clusterbeleid (2) minstens én hoogstens fluïditeit van (innovatieve) clusters middels ruimtelijk beleid faciliteren zonder op enig moment beperkend te zijn kiezen van passende ruimtelijke schaal én locatie voor het capteren van agglomeratieve externaliteiten zoeken naar (wederzijdse) versterking van sociaal-economische én ruimtelijke weefsel op diverse schaalniveaus evolueren van projectgericht ruimtelijk beleid naar netwerkgericht ruimtelijk beleid, met de stad als driver voor economische performantie van bedrijven introduceren van dynamische planningsinstrumenten gericht op interbestuurlijke coproductie noodzaak om te experimenteren met industrieel beleid, dus ook met ruimtelijk beleid (vb. via regelluwe zones) vraagt ook grondige analyse ex ante versus ex post 11
moet ruimtelijk beleid maw nog zélf innovatieve clusters ondersteunen?