2000 voor Christus tot 1000 na Christus Hoofdstuk 1 1 De Griekse en Romeinse cultuur liggen aan de basis van de huidige westerse cultuur. Op het gebied van architectuur is de invloed van deze basis door de eeuwen heen steeds weer teruggekomen. Het is dan ook belangrijk om kennis te hebben van de bouwkunst van de oudheid. De verschillende periodes in de architectuurgeschiedenis, zoals barok, classicisme en renaissance, zijn dan beter te begrijpen. Dit hoofdstuk gaat over de periode van 2000 v.chr. tot ongeveer 1000 n. Chr. en beschrijft dan ook niet alleen de klassieke bouwkunst, maar ook de verschillende bouwstijlen die na die tijd over het continent uitwaaierden. 2 De bouwkunst van de Grieken, 2000 tot 130 v.chr. De oudste Europese cultuur is gevonden op het eiland Kreta, waar van 3000-1400 v.chr. de rijke Minoïsche cultuur bloeide, genoemd naar koning Minos. Ook op de Cycladen en de Peloponnesos zijn er uitingen van een hoogstaande cultuur gevonden, daterend van 3000-2000 v.chr, die enigszins verwant lijkt aan de Minoïsche cultuur. De kennis over deze culturen is verkregen door opgravingen. Het paleis te Knossos (Kreta) is hiervan een bekend voorbeeld. Afb. 1. Paleis van Koning Minos, Knossos Kreta.
In Mycene (*) Mycene is een vesting gevonden die rond de 13 e eeuw voor Christus gebouwd moet zijn. De cyclopenmuren (*) Een cycloop is een eenogige reus en de cyclopenmuur (is een begrip) komt ook voor in Zuid-Amerika met de leeuwen poort zijn gemaakt uit enorme steenblokken, die los op elkaar zijn gestapeld. Afb. 2 Mycene: de cyclopenmuren met de leeuwenpoort 3 De Grieken maakten geen gebruik van metselwerk. De gebouwen werden opgetrokken uit natuursteenblokken, eerst zandsteen en later marmer. De blokken werden met behulp van nat zand gezaagd en bijgewerkt en met bronzen doken (* een ankerstaaf ter versteviging van de bevestiging) waar dat nodig was aan elkaar bevestigd. Soms bestaan muren uit rechthoekige blokken, soms uit grotere en kleinere ongelijkmatige stenen, die op elkaar werden gestapeld. De tussenruimten werden dan met kleine steentjes opgevuld. 4 Griekse steden (zie afbeelding ) bestonden uit vier belangrijke elementen: a. de verdediging (muren, torens); b. de Akropolis, het hoogste punt van de stad met de verblijfplaats van de goden in de belangrijkste tempels; c. de agora, de markt omgeven door portico`s (zuilengangen), vaak met winkels en openbaren gebouwen en d. de huizen van de bewoners. De Akropolis lag altijd hoog boven de stad en kon in tijden van oorlog dienen als toevluchtsoord voor de bevolking. Belangrijk was de aanwezigheid van een bron op de heuvel, om tijdens het beleg de bevolking van drinkwater te kunnen voorzien. Tempels (* er zijn verschillende varianten van de Griekse tempel) 5 De plattegrond van de Griekse tempel bestond uit drie delen: - de cella of naos, de hal, waarin het godenbeeld zich bevond, met daarvoor - de pronaos, een voorportaal, dat aan de ingang van een zuilenrij was voorzien en - de opisthodomos, het achterhuis, dat eveneens van een zuilenrij was voorzien, maar van waaruit men niet in de cella kon komen. In dit vertrek werden meestal de offergaven bewaard. Het geheel stond op een platform, dat van treden was voorzien. Vaak werd het gebouw omgeven door één of meer zuilenrijen, het peristylion.
6 Afb. 3. Opbouw van een Griekse tempel. Amfitheater 7 Niet alleen tempels zijn bewaard gebleven. Ook het Griekse theater en stadion waren zeer belangrijk; bij vrijwel alle grote heiligdommen waren ze aanwezig. Theaterbezoek en sportwedstrijden hoorden bij de grote nationale plechtigheden. Afb. 4a. Het theater te Epidauros Het theater bestond uit een halve cirkel van zitplaatsen tegen een berghelling aangebracht. De ruimte daarvoor was bestemd voor het koor en de musici; daarachter was een verhoogd toneel dat afgesloten werd door een rechte theaterwand. De spelers konden door drie poorten het toneel op en af. De ene poort ging naar het land, de middelste naar het paleis en de derde naar de stad. Dit was voor iedereen duidelijk.
Afb. 4b. Het theater te Epidauros (luchtfoto en impressie). Het bekendst is het theater te Epidauros uit de 4de eeuw v.chr. met plaats voor 14.000 toeschouwers. Het heeft een fantastische akoestiek, een gefluisterd woord in het midden uitgesproken is op de bovenste rijen hoorbaar. Afb. 4c. Het theater te Epidauros (plattegrond)
De Grieks bouworden 8 Binnen het vaste patroon in de opbouw van een gebouw waren er verschillende variaties mogelijk. Deze zijn tot drie typen terug te voeren: de bekende Griekse orden, die vooral aan het kapiteel (de bekroning van de zuil) te herkennen zijn. We onderscheiden de Dorische, Ionische en Korinthische orde. Afb. 5. De Dorische, Ionische en Korintische orde. Dorische orde Deze orde is streng en eenvoudig, maar ook harmonieus, in overeenstemming met de stam van de Doriërs naar wie zij genoemd is. Van onder naar boven onderscheiden we het stereobaat (het fundament, de eerste twee lagen), het stylobaat (de draagvloer voor de zuilen), de direct op het stylobaat geplaatste zuil met scherp aansluitende cannelures (holle, verticale groeven), vervolgens een eenvoudig kapiteel met echinusprofiel, met daarop de abacus als drager van de architraaf (de hoofdbalk). Daarna komt het fries, ingedeeld in methopen en triglyphen (driegleuf) boven de hoekzuilen. De triglyphen herinneren aan de uiteinden van de balken, omdat de Grieken aanvankelijk in hout bouwden. De methopen waren waarschijnlijk oorspronkelijk gebeeldhouwde en beschilderde vulstukken van hout. De driehoekige beëindiging aan de korte zijden van de tempel heet tympanon, tympaan of fronton. Architraaf, triglyphen, methopen en kroonlijst vormen het hoofdgestel. Ionische orde De Ionische orde kwam iets later tot bloei dan de Dorische en is iets eleganter. De zuilen gaan via een basement over op het stylobaat. De cannelures zijn gescheiden door platte stroken. De zuilen zijn binnen deze jongere stijl aanzienlijk decoratiever. Ook hier is de herinnering aan de oudste Griekse houtbouw nog aanwezig. Waarschijnlijk is het Ionische kapiteel oorspronkelijk een door zon opgekruld schapenleren vel geweest om inwatering in het kopse hout van de zuil in de niet meer bestaande houtbouw te voorkomen. De krullen, denk aan de viool, heten voluten en tussen deze vinden wij de zogenaamde eierlijst. Een voorbeeld is de Nikè-Apterostempel op de Akropolis. Korinthische orde De Korinthische orde, die als laatste opkwam, is feitelijk niet meer dan een verrijking van de Ionische orde. Alleen het kapiteel heeft een afwijkende versiering: Het is kelkvormig en rondom versierd met ranken en acanthusbladeren met een puntig blad, Acanthus spinosa.
Drie voorbeelden van de verschillende Griekse bouworden Afbeelding 6a. Hera, Dorische tempel. Afbeelding 6b. De Ionische Nikétempel (reconstructie). Afbeelding 6c. Fragment van het kapiteel en de architraaf van een Korintische tempel. Zelfstudie 9 Google: op de Akropolis in Athene zij voorbeelden van zowel de Dorische als de Ionische orde te vinden. Zoek deze op en bestudeer afbeeldingen van het Parthenon (hoofdzakelijk Dorisch) en de Nikétempel en vergelijk de bouworden met elkaar. Teken (schets) het kapiteel van de drie verschillende Griekse bouworden (zie afbeelding 7). Afbeelding 7. Dorisch, Ionisch en Korintisch kapiteel
Oefenopgave 1 in de tempel Erechteion te Athene zijn naast Ionische zuilen ook zuilen te vinden in de vorm van gebeeldhouwde vrouwenfiguren, die het entablement (= hoofdgestel: architraaf, fries en kroonlijst) op hun hoofd dragen. Zoek via internet de NAAM op van deze figuren. Erechteion Het Erechteion, genoemd naar de legendarische koning Erechtheus, is een der voornaamste heiligdommen van de Atheense Akropolis, in religieus opzicht zelfs belangrijker dan het veel grotere Parthenon. Toelichting Het Erechtheum, Atheense Akropolis (zuidwesten). De 6 Ionische zuilen (oostzijde van het hoofdgebouw). De kariatidentribune van het Erechteion. De kariatidentribune in 1905
De tempel in Ionische stijl werd tussen 421 en 406 v.chr. opgetrokken in Pentelisch marmer, naar de plannen van de architect Mnesicles. Een andere architect, Philocles, voltooide de bouw tussen 407 en 406, na een lange onderbreking te wijten aan de Peloponnesische Oorlog. In de Turkse tijd diende het Erechtheum achtereenvolgens als harem en als kruitmagazijn. Het gebouw werd in 1645 door blikseminslag zwaar beschadigd. De nog steeds indrukwekkende overblijfselen zijn de laatste decennia behoorlijk gerestaureerd. Het Erechteion werd gebouwd met de bedoeling een aantal op de noordrand van de Akropolis gelegen cultusplaatsen binnen zijn muren te verenigen, en heeft daaraan zijn grillige, "on-klassieke" vorm te danken. Bovendien is het niveau van het tempelterrein zeer ongelijk: de westzijde van het gebouw ligt ruim drie meter lager dan de oostkant. Structuur van de tempel] Het Erechteion bestaat uit drie delen: Het hoofdgebouw is de eigenlijke tempel (afmetingen 11,6 22,8 m) die aan de oostzijde voor de ingang een front van 6 Ionische zuilen heeft. De hoge achterwand (3 m hoger dan het front) bestaat uit een muur met grote ramen en vier ingebouwde zuilen. Dit hoofdgebouw bevatte in de oudheid twee cella: één voor het oeroude cultusbeeld van Athenea Polias (het zogenaamde Ksoanon) en één gewijd aan Erechtheus en Poseidon. De noordelijke hal (10 6,5 m) gaf toegang tot de tweede cella en tot de bibliotheek. Er was ook de spleet te zien die Poseidon met zijn drietand in de rots had geslagen. Bovendien gaf de noordhal toegang tot een buiten de tempel gelegen ommuurd heiligdom (het Pandroseion) waarin zich bevonden: een altaar voor Zeus, de heilige olijfboom van Athena, het graf van koning Cecrops en een tempeltje voor diens dochter Pandrosos. De zuidelijke hal, de zogenaamde kariatidentribune, waarvan de zes zuilen de vorm hebben van 2,3 m hoge vrouwenfiguren wier hoofd als kapiteel dient. De zuilvrouwen noemt men kariatide. Momenteel zijn deze vervangen door kopieën. Vijf originele bevinden zich in het nieuwe Acropolismuseum. De andere zijn te vinden in het Londense British Museum. Langs de bovenwand van de gehele buitenmuur liep een 62 cm hoog fries van blauw marmer uit Eleusis, waarin witmarmeren reliëfs waren vastgehecht. Het Erechtheion is ontegenzeggelijk een van de fraaiste bouwwerken van de Ionische stijl.
Kariatide De Kariatiden van het Erechtheion Kariatiden (enkelvoud: kariatide, ook Caryatide) zijn vrouwenbeelden die gebruikt worden als pilaren of pilasters. Kariatide is een samengesteld Grieks woord dat letterlijk "vrouw uit Karyae" betekent. Ze werden in de oudheid gebruikt in de Egyptische en Griekse architectuur. De kariatiden van het Erechtheion zijn verreweg het bekendst. Dit zijn zes gebeeldhouwde vrouwelijke figuren die als zuilen worden gebruikt. Zij zijn opgebouwd volgens de contraposthouding die een zekere dynamiek aan de beelden meegeven, namelijk met een steunbeen en een speelbeen. Dit geeft ook een ander uitzicht aan de bedekkende kledij. De bekleding van het steunbeen heeft het aanzicht van de cannelures van een tempelzuil. Het is een veelgebruikt motief in de architectuur van de Renaissance en die van de 18e en 19e eeuw. Een bekend 19e-eeuws gebouw met kariatiden in de voorgevel is de Winkel van Sinkel in Utrecht. Wanneer mannelijke beelden in deze functie worden gebruikt, worden ze atlanten genoemd. Bij Vitruvius vinden we de volgende verklaring voor de origine van de kariatiden: in de oorlog van de Grieken tegen de Perzen steunden de bewoners van Karyae, de Karyanen genaamd, de Perzen. Toen de Grieken uiteindelijk de oorlog tegen de Perzen gewonnen hadden, werden de Karyanen daarvoor gestraft. De Karyaanse mannen werden gedood en de vrouwen werden tot slaaf gemaakt. De vrouwen moesten voor straf een 'eeuwige' last dragen. Zie Bijlage 1.01 Griekse Bouwkunst van 2000 v. Chr. Tot 130 n. Chr. Zie woordenlijst architectuur (Wikipedia).
H1 De bouwkunst van de Grieken, 2000 tot 130 v. Chr. 2 Waarom is het van belang om kennis te hebben van de bouwkunst uit de oudheid? Vertel in het kort iets over de vindplaats van de oudste Europese (Minoïsche) cultuur? 3 Vertel iets over het materiaalgebruik in de Griekse bouwkunst? 4 5 Wat waren (teken/schets) de vier belangrijkste elementen van de Griekse stad? Uit welke drie delen bestond (teken/schets) de plattegrond van de Griekse tempel? 6 Schets of teken de opbouw van de Griekse tempel? 7 Waarvoor diende het amfitheater (schets/teken)? 8 Noem de drie Griekse bouworden? abc 9 Verklaar deze bouworden (schets/teken)? Zelfstudie zoek op internet (zie ook blz. 1.7 van de cursus) een aantal Griekse tempels op en probeer deze te analyseren? Aanvullende vragen..