Reinout Pfeiffer Kenniscentrum Alcohol en Gezondheid Activiteiten 2013
2
Reinout Pfeiffer Kenniscentrum Alcohol en Gezondheid Activiteiten 2013 Colofon Auteurs: N.Y. van der Wulp, MSc Wim van Dalen, MSc Reinout Pfeiffer Fonds Postbus 9769 3506 GT Utrecht Goeman Borgesiuslaan 77 3515 ET Utrecht April 2014 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of anderszins, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 3
4
Inhoudsopgave 1. Inleiding... 7 2. Alcohol en Zwangerschap... 7 2.1 www.alcoholenzwangerschap.nl... 7 2.2 Brochure van Trimbos en STAP... 7 2.3 FAS-project... 8 2.4 FAS-symposium Delft... 8 2.5 Alcohol en zwangerschap in de Tweede Kamer... 9 2.6 Wetenschappelijke artikelen... 10 2.7 Erkenning internetinterventie door de Erkenningscommissie van het RIVM... 10 2.8 ESADD diploma... 11 3. Alcohol en Hersenen... 12 4. Alcohol en Kanker... 13 4.1 KWF Kankerbestrijding... 13 4.2 WCRF NL... 14 4.3 Themapagina Alcohol & Kanker op de STAP website... 14 5
6
1. Inleiding In dit rapport worden de activiteiten van het Reinout Pfeiffer Kenniscentrum Alcohol en Gezondheid,uitgevoerd namens het Reinout Pfeiffer Fonds, over het jaar 2013 en begin 2014 beschreven. Het Kenniscentrum heeft als doel om bestaande en nieuwe kennis over alcohol en gezondheid systematisch te verzamelen, te analyseren en te communiceren, om zowel gezondheidsprofessionals als het Nederlandse publiek beter te informeren over de gevolgen van schadelijk alcoholgebruik. Een belangrijk deel van het werk wordt uitgevoerd door het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid STAP. Eén van de adviseurs daarbij is Professor Peter Anderson, hoogleraar Alcohol en Gezondheid van de Universiteit Maastricht. 2. Alcohol en Zwangerschap Het eerste thema van het Reinout Pfeiffer Kenniscentrum Alcohol en Gezondheid is Alcohol en Zwangerschap. Het Nederlandse publiek wordt ingelicht over de schadelijkheid van alcohol tijdens de zwangerschap via de website www.alcoholenzwangerschap.nl. Bezoekersaantallen en andere activiteiten die in 2013 binnen het Kenniscentrum op dit thema zijn uitgevoerd, worden hieronder beschreven. 2.1 www.alcoholenzwangerschap.nl Het kenniscentrum biedt het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid STAP de gelegenheid de website www.alcoholenzwangerschap.nl te onderhouden. Op deze site worden regelmatig nieuwsberichten geplaatst (bijvoorbeeld over Kamervragen die gesteld worden over dit onderwerp of over internationaal onderzoek over het foetaal alcohol syndroom). Ook staat op deze website informatie over de schadelijkheid van alcohol tijdens de zwangerschap, goed leesbaar en begrijpelijk voor zwangere vrouwen, hun partners en professionals die te maken hebben met zwangere vrouwen (verloskundigen, gynaecologen en huisartsen). Er is grote interesse voor deze website. Iedere maand wordt de website bijna 8000 keer bezocht door in totaal bijna 6000 verschillende mensen. 2.2 Brochure van Trimbos en STAP In juni 2013 is de gezamenlijke brochure van STAP en het Trimbos-instituut over dit thema verschenen, met de titel: Wat je moet weten over alcohol en roken vóór, tijdens en na de zwangerschap. De brochure is gefinancierd door het Pfeiffer Fonds. 7
Figuur 1. Voorkant van gezamenlijke folder van STAP en het Trimbos-instituut over alcohol en zwangerschap Deze folder heeft aandacht gekregen op www.alcoholenzwangerschap en de nieuwssite van het Trimbos-instituut. De folder kan gratis gedownload worden of voor 0,95 euro besteld worden bij het Trimbos-instituut. 2.3 FAS-project STAP is namens het Pfeiffer Fonds betrokken bij het FAS-project, een initiatief van fotograaf Allard de Witte en journalist Joost Bos. FAS staat voor Foetaal Alcohol Syndroom, wat een gevolg is van alcoholgebruik tijdens de zwangerschap. Het project omvat een aantal onderdelen die elkaar onderling aanvullen en versterken: een (foto)boekpublicatie, website, participatie- en maatjesproject, landelijk rondreizende fototentoonstelling en multimediapresentatie, informatie- en publiciteitsmaterialen en een mediacampagne. Het doel van het project is door meer en gerichte aandacht zorgen voor landelijk erkenning en herkenning van de FAS. De flyer die STAP gratis verspreidt onder verloskundigen is in het kader van het FAS-project aangepast voor een eenmalige mailing onder alle verloskundigen (3300 stuks). De mailing zal in mei 2014 plaatsvinden. 2.4 FAS-symposium Delft Namens het fonds heeft Nickie van der Wulp een presentatie gegeven over de voorlichting van verloskundigen over alcoholgebruik tijdens de zwangerschap aan hun cliënten tijdens het FASsymposium in het Reinier de Graaf ziekenhuis in Delft. De titel van de presentatie van Nickie was Interventies ter voorkoming van alcohol gebruik tijdens de zwangerschap. Het symposium was goed bezocht door met name verloskundigen, waarvan sommigen in opleiding (ongeveer 50 in totaal), en andere belangstellenden uit het ziekenhuis. 8
2.5 Alcohol en zwangerschap in de Tweede Kamer In reactie op Kamervragen van Kamerlid Uitslag (CDA) in 2012 heeft de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport toegezegd om de mogelijkheid te inventariseren een zwangerschapslogo op verpakkingen van alcoholhoudende dranken in te voeren. De Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport meldde in juli 2013 in antwoord op Kamervragen van leden Bruins Slot (CDA), Dik-Faber (CU) en Van der Staaij (SGP), waarin ook het onderzoek van STAP is aangehaald, dat hij in overleg is met de sectoren gedistilleerd, wijn en bier om met hen overeenstemming te bereiken over hoe de sector de invoering van een zwangerschapslogo op alcoholhoudende dranken gaat realiseren. STAP heeft namens het Pfeiffer Fonds in een brief aan de Vaste Commissie van VWS geschreven dat dit overleg heeft geleid tot het teleurstellende resultaat dat het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport voorlopig heeft ingestemd met de invoering van dit logo op basis van zelfregulering door de alcoholbranche. STAP stelt dat deze vorm van zelfregulering nadelig is omdat de overheid daarmee geen sancties kan opleggen als de branche zich niet houdt aan haar eigen afspraken. Bovendien gaat het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (voorlopig) akkoord met de voorstellen van de branche dat niet alle alcoholproducenten en -importeurs hun alcoholhoudende producten zullen voorzien van een zwangerschapslogo en dat er geen specifieke regels zijn opgesteld voor het zwangerschapslogo ten aanzien van grootte of kleur. In de brief stelt STAP verder dat de invoering van de zwangerschapslogo s alleen kan leiden tot een optimale verhoging van de bewustwording van de gevaren van alcohol tijdens de zwangerschap als alle alcoholhoudende dranken die in Nederland aan particulieren verkocht worden een zwangerschapslogo hebben (1), als deze logo s duidelijk zichtbaar zijn en een bepaalde minimale grootte hebben (bijvoorbeeld een doorsnee hebben van minimaal 2,5 centimeter of een bepaald percentage uitmaken van het merklogo) (2) en van kleuren zijn voorzien die contrasteren met de dominante kleur van het etiket. Verder zal het effect van het zwangerschapslogo op alcoholgebruik tijdens de zwangerschap groter zijn als de invoering daarvan gekoppeld wordt aan een campagne voor het publiek en voor zorgverleners. Om zekerheid te krijgen dat aan bovenstaande drie voorwaarden voor succesvolle implementatie wordt voldaan, heeft STAP de Kamerleden gevraagd middels een motie de regering op te roepen te komen met een wettelijke regeling voor alle in Nederland te koop aangeboden alcoholhoudende dranken. Alleen dan kan gegarandeerd worden dat alle alcoholhoudende dranken die in Nederland te koop worden aangeboden voorzien zijn van een goed zichtbare waarschuwing tegen de risico s van alcoholgebruik bij zwangerschap. Mede op basis van deze brief heeft Nickie van der Wulp in 2014 een gesprek gehad met Kamerleden Wolbert en Rebel van de PvdA. De Kamerleden waren niet enthousiast om zich in te zetten om zelfregulering om te zetten in een wettelijke regeling. Wel waren ze bereid om een motie in te dienen dat het waarschuwingslogo bovendien verplicht gesteld zou worden op anticonceptiva. 9
2.6 Wetenschappelijke artikelen Op basis van het promotieonderzoek van Nickie van der Wulp over alcohol en zwangerschap zijn er in 2013 twee wetenschappelijke artikelen geaccepteerd. Het eerste artikel is: A qualitative investigation of alcohol use advice during pregnancy: Experiences of Dutch midwives, pregnant women and their partners, gepubliceerd in Midwifery (hierover is ook in het activiteitenrapport van 2012 over geschreven). Het tweede artikel is: Dutch midwives experiences with implementing health counselling to prevent prenatal alcohol use, gepubliceerd in Journal of Clinical Nursing. In dit laatste artikel staan de ervaringen beschreven van 14 verloskundigenpraktijken die in het kader van het voornoemde promotieonderzoek extra voorlichting hebben gegeven aan hun cliënten over alcoholgebruik tijdens de zwangerschap. Het artikel laat zien dat verloskundigen een positieve waardering hadden voor de training de ze gekregen hadden en de handleiding. Ze vonden het fijn om hun kennis over dit onderwerp op te frissen. De meerderheid van de verloskundigen had alleen tijdens het intakegesprek uitgebreid over alcohol en zwangerschap gepraat, en niet meer tijdens de consulten 6 en 12 weken na dit intakegesprek, wat wel de bedoeling was van het protocol. Als reden hiervoor werd vaak aangegeven dat de verloskundigen dachten dat hun cliënten het niet nodig hadden om nog een keer informatie te krijgen over alcohol en zwangerschap. Verloskundigen zagen als belangrijk nadeel van de voorlichting dat ze gebruik moesten maken van een papieren interventiekaart. Liever hadden ze gezien dat de interventiekaart geïntegreerd was in hun softwareprogramma. Ook gaven ze aan dat ze het lastig vonden om het uitgebreide voorlichtingsprotocol toe te passen in de beperkte tijd die ze per consult hebben. Tot slot gaf de meerderheid van de verloskundigen aan dat ze twijfelden over het belang van de extra voorlichting over alcohol en zwangerschap. Redenen hiervoor waren dat verloskundigen niet geloofden dat hun cliënten alcohol gebruikten, ze vonden het de verantwoordelijkheid van de cliënt zelf om wel of niet te drinken, of ze vonden roken tijdens de zwangerschap schadelijker en daarmee een belangrijker thema. Het artikel concludeert dat verloskundigen graag beschikken over een uitgebreid voorlichtingsprotocol om cliënten te kunnen voorlichten over alcohol en zwangerschap. Echter, voordat verloskundigen hier optimaal gebruik van maken, zullen ze eerst overtuigd moeten worden van het belang van uitgebreid alcoholadvies tijdens de zwangerschap. Immers, twijfels over dit belang leidt tot onvoldoende implementatie van het protocol. 2.7 Erkenning internetinterventie door de Erkenningscommissie van het RIVM Onderdeel van het promotieonderzoek was de ontwikkeling van een internetprogramma om zwangere vrouwen te helpen bij het terugdringen van hun alcoholgebruik tijdens de zwangerschap. Aangezien onderzoek van STAP liet zien dat dit programma effectief was in het terugdringen van alcoholgebruik tijdens de zwangerschap, heeft STAP deze interventie in 2013 ingediend bij de Erkenningscommissie van het RIVM. De commissie heeft deze interventie Negen Maanden Niet getoetst en de erkenning gegeven Onder voorbehoud effectief (met goede aanwijzingen). Volgens de commissie zijn er voldoende studies die een goede aanwijzing geven voor de effectiviteit van de interventie. 10
2.8 ESADD diploma Vanuit STAP en mede namens het Pfeiffer Fonds heeft Nickie van der Wulp meegedaan aan de tweejarige Europese postdoctorale onderzoeksschool voor verslaving, ESADD (European Graduate School in Addiction Research). In mei 2013 heeft zij hiervoor aan de Technische Universiteit Dresden haar diploma behaald. In een periode van twee jaar, heeft Nickie zes weken lang onderwijs gehad op het gebied van etiologie, neurobiologie, epidemiologie, preventie, behandeling en beleidsmatige aspecten van verslaving. Door deze opleiding te volgen heeft Nickie haar onderzoeksvaardigheden verder kunnen ontwikkelen en een netwerk opgebouwd met andere Europese verslavingsonderzoekers. 11
3. Alcohol en Hersenen Er zijn in 2013/2014 twee onderzoeksprojecten op het gebied van Alcohol en Hersenen uitgevoerd. Ten eerste is er het ALICE-RAP project, een Europees project naar determinanten van verslaving en hoe verslavingsbeleid kan worden verbeterd. In het kader van dit project heeft STAP twee experimenten uitgevoerd. In een eerste experiment hebben we onderzocht hoe blootstelling aan alcoholreclame het gedrag beïnvloedt van lichte en zware drinkers. Hierbij kijken we in hoeverre alcoholreclame via bewuste en onbewuste (impliciete) wegen gedrag beïnvloedt. Het experiment zou ons dus inzicht kunnen geven in hoe reclame drinkgedrag beïnvloedt en of deze invloed verschilt tussen mensen die nauwelijks drinken en mensen die veel drinken. In samenwerking met de Universiteit Maastricht kijken we aan de hand van neuroimaging bovendien hoe de hersenen van zware en lichte drinkers reageren op alcoholreclame. Kennis van hoe alcoholreclame invloed heeft op hersenen en gedrag is wetenschappelijk gezien interessant maar de kennis zou ook ingezet kunnen worden om beleid te beïnvloeden: als we kunnen laten zien dat alcoholreclame de kans vergroot dat jong volwassenen meer gaan drinken, kunnen we deze resultaten gebruiken als argument om alcoholreclame te beperken. In een tweede experiment worden alcohol afhankelijke patiënten die zich aanmelden voor detoxificatie behandeling gedurende 5 weken na ontslag gevolgd met een alcoholreclame dagboekje. Na vijf weken wordt vastgesteld of patiënten zijn teruggevallen in drinken of dat men abstinent is gebleven. We kunnen dan kijken of naarmate patiënten meer alcoholreclame rapporteren zij eerder terugvallen. Als we inderdaad dergelijke aanwijzingen vinden dat blootstelling aan alcoholreclame de terugval kans bevordert, dan zou deze kennis ingezet kunnen worden om de politiek te overtuigen alcoholreclame verder te beperken. De data analyses van deze experimenten zijn momenteel in volle gang en de eindrapportage is naar verwachting in augustus klaar. Ten tweede is er een voortdurende samenwerking tussen STAP en De Hersenstichting op het gebied van Alcohol en Hersenen. Zo is de in ALICE-RAP opgebouwde expertise op het gebied van hersenen en verslaving ingezet om een folder voor de Hersenstichting te ontwikkelen over dit thema (folder Hersenen en verslaving ). Voorts is er onlangs in opdracht van De Hersenstichting een uitgebreide literatuurstudie voltooid naar de vraag of regelmatig binge drinken de hersenontwikkeling verstoort. De nieuwe literatuurstudie is getiteld De invloed van binge drinken op de hersenen van jongeren en is is besproken en gepresenteerd tijdens twee bijeenkomsten. De eerste bijeenkomst werd bijgewoond door een exclusief gezelschap van 8 Nederlandse wetenschappers en door niet minder dan prof. Susan Tapert uit de VS, één van de belangrijkste alcohol en hersendeskundigen. Deze bijeenkomst was o.a. bedoeld om het literatuuroverzicht te laten beoordelen door de aanwezige deskundigen. Voor de tweede bijeenkomst was een vijftigtal mensen uitgenodigd die o.a. betrokken zijn bij de voorlichting over alcohol en hersenen aan ouders. Tijdens deze bijeenkomst heeft Susan Tapert ook een presentatie verzorg evenals Jurriaan Witteman. Het doel van deze bijeenkomst was om de nieuwe 12
kennis over alcohol en hersenen te communiceren naar de gezondheidsexperts. De resultaten van beide bijeenkomsten zijn breed onder de aandacht gebracht via de media. 4. Alcohol en Kanker 4.1 KWF Kankerbestrijding Een eerste serie van vier factsheets over Alcohol & Kanker in opdracht van KWF Kankerbestrijding is bijna afgerond. Deze vier factsheets hadden als thema: - Alcohol Metabolisme & Kanker - Alcohol & Borstkanker - Alcohol tijdens en na de behandeling van borstkanker - Een algemene Publiek Factsheet over Alcohol & Kanker De factsheets zijn van feedback voorzien door KWF, het Wereld Kanker Onderzoek Fonds (WCRF), enkele borstkanker overlevers, prof. Ellen Kampman en oncoloog Sander de Hosson. Door expertise bij verschillende groepen te halen willen we de kwaliteit van de factsheets zo veel mogelijk optimaliseren. Ze zullen worden ingezet voor de interne kennisbank van KWF, en deels als informatiebron naar buiten toe. Het is opmerkelijk dat het thema kankerpreventie erg gevoelig ligt onder kanker overlevers alsof er met een vingertje naar ze gewezen wordt eigen schuld, dikke bult, had je maar niet moeten drinken. Volgens het World Cancer Report 2014 van de WHO is kankerpreventie echter dé richting voor de toekomst: ongeveer de helft van alle kanker kan worden voorkomen als mensen gezonder gaan leven. Op het thema kankerpreventie is dus nog erg veel winst te behalen, waarbij heel goed moet worden gekeken naar de manier van aanpak. In een vervolg opdracht voor KWF zal het volgende worden uitgezocht: - de invloed van het drinkpatroon op het risico op de 8 verschillende alcoholgerelateerde vormen van kanker - het effect van stoppen met drinken op een verminderd risico op kanker - de relatie tussen alcohol, overgewicht en kanker - de relatie tussen alcohol, roken en kanker - de relatie tussen alcohol, zonnen en huidkanker - ook worden enkele diepte-interviews gehouden onder experts op het gebied van alcohol en kanker KWF zal de factsheets deels gebruiken voor hun interne kennisbank en deels om het publiek te informeren over de nog relatief onbekende relatie tussen alcohol en kanker. 13
4.2 WCRF NL We hebben een kort projectvoorstel uitgewerkt dat we hopen in opdracht van/in samenwerking met het Wereld Kanker Onderzoek Fonds (WCRF NL) uit te kunnen gaan voeren in 2014. Het betreft een pilot studie naar het inzetten van mhealth (mobile Health) voor het creëren van meer kennis, bewustwording en handvatten bij de preventie van kanker. Het blijkt dat meer dan 30% van alle gevallen van kanker kan worden voorkómen door een gezondere leefstijl. Na een behoeftepeiling willen we bij een aantal huisartsen- en diëtistenpraktijken een smartphone-app uitrollen met de Alcohol Calorieën Calculator en de Leef ik Gezond? Test van WCRF NL. Op deze manier kunnen we zowel onder de intermediairs als onder hun patiënten de kennis over de relatie tussen Alcohol, Overgewicht en Kanker vergroten en ze middels mhealth handvatten bieden tot gezonder gedrag. Hiermee wordt de kans op kanker verlaagd. 4.3 Themapagina Alcohol & Kanker op de STAP website Op basis van de informatie die we naar aanleiding van de eerste vier factsheets voor KWF hebben verzameld is er een thema-pagina Alcohol & Kanker op de STAP website gelanceerd. Dit is work in progress aangezien er steeds meer kennis bijkomt (o.a. over de relatie tussen alcohol en andere leefstijlfactoren (overgewicht, roken, zonnen) en kanker. Het streven is de themapagina zo veel mogelijk up to date te houden. 14