Gemeente Landgraaf Uitkomsten controle en overige informatie 2016

Gemeente Landgraaf Uitkomsten controle en overige informatie 2016 Rapportage aan de gemeenteraad 27 juni 2017

Buitenplaats Vaeshartelt, Weert 11 6222 PG Maastricht, Netherlands Tel: +31 43 325 05 05 ey.com De raad van gemeente Landgraaf T.a.v. de heer F. Aerts Postbus 31000 6370 AA LANDGRAAF Maastricht, 27 juni 2017 JKRK-ANJFUS/kvs Uitkomsten controle en overige informatie 2016 Geachte leden van de raad, Het doet ons genoegen u verslag uit te brengen omtrent de uitkomsten van onze accountantscontrole van de jaarrekening 2016 van de gemeente Landgraaf. In het hoofdstuk Kernpunten uit onze rapportage vindt u: de status van de accountantscontrole en openstaande punten de reikwijdte van de accountantscontrole de belangrijkste uitkomsten In de paragraaf Onze analyse van het resultaat 2016 van het hoofdstuk Uitkomsten jaarrekeningcontrole geven wij onze mening over de kwaliteit van het resultaat en significante transacties en/of ongebruikelijke mutaties op de balans of resultaatrekening. De paragraaf Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle van het hoofdstuk Uitkomsten jaarrekeningcontrole biedt informatie over de gesignaleerde kernpunten van de controle en overige punten. In de paragrafen daarna gaan we in op onze onafhankelijkheid en op onze conclusie met betrekking tot het bestuursverslag. De bijlagen bevatten informatie over onze werkwijze, de reikwijdte van de accountantscontrole en de inzet van deskundigen, de communicatie met u en het management, de kwaliteit van de interne beheersorganisatie en controleverschillen. De huidige veranderingen in het accountantsberoep, mede geïnitieerd door onze beroepsgroep NBA, de politiek en de Autoriteit Financiële Markten (AFM), gericht op verbetering van de kwaliteit en versterking van de onafhankelijkheid, ondersteunen wij volledig. In dit verband onderstrepen wij het belang van het voeren van een open en eerlijke dialoog met u als lid van het audit commissie/gemeenteraad. Dit vormt een essentieel onderdeel van het controleproces en van de corporate governance als geheel. is een limited liability partnership opgericht naar het recht van Engeland en Wales en geregistreerd bij Companies House onder registratienummer OC335594. In relatie tot wordt de term partner gebruikt voor een (vertegenwoordiger van een) vennoot van. is statutair gevestigd te 6 More London Place, London, SE1 2DA, Verenigd Koninkrijk, heeft haar hoofdvestiging aan Boompjes 258, 3011 XZ Rotterdam, Nederland en is geregistreerd bij de Kamer van Koophandel Rotterdam onder nummer 24432944. Op onze werkzaamheden zijn algemene voorwaarden van toepassing, waarin een beperking van de aansprakelijkheid is opgenomen.

Het concept van dit verslag is d.d. 21 juni 2017 besproken met de portefeuillehouder financiën, de gemeentesecretaris en de concerncontroller. Een afschrift van dit verslag is toegezonden aan het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Landgraaf. Dit verslag is uitsluitend bestemd voor gebruik door de auditcommissie, de gemeenteraad, het college van burgemeester en wethouders en het management en mag niet door anderen worden gebruikt. Wij stellen het op prijs een en ander persoonlijk toe te lichten of eventuele vragen omtrent deze of andere met de controle verband houdende zaken te beantwoorden. Hoogachtend, drs. H.H.C. Degens RA drs. N.A.J. Silverentand RA Externe accountant 2

Inhoudsopgave Kernpunten uit onze rapportage 04 Uitkomsten jaarrekeningcontrole 06 Onze analyse van het resultaat 2016 Onze analyse van de financiële positie 2016 Onze analyse van de gehanteerde grondslagen Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Kwaliteit beheersorganisatie 20 Overwegingen met betrekking tot fraude en het risico op management override Overwegingen met betrekking tot corruptie- en omkopingsrisico s Bevindingen interne beheersing Automatisering Bijlagen 29 Controleaanpak Jaarverslag Onafhankelijkheid Verklaring van verantwoordelijkheden Controleverschillen SiSa-bijlage Totaal aantal pagina s in dit rapport: 43 Rechtmatigheidsbeheer 25 3

Kernpunten uit onze rapportage Kernpunt Oordeel ten aanzien van getrouwheid Oordeel ten aanzien van rechtmatigheid Geen bevindingen ten aanzien van de WNT-verantwoording Geen bevindingen ten aanzien van de SiSa-bijlage Uitkomst Naar ons oordeel geeft de jaarrekening van de gemeente Landgraaf een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van zowel de baten en lasten over 2016 als van de activa en passiva per 31 december 2016 in overeenstemming met het Besluit Begroting en Verantwoording provincies en gemeenten (BBV). Voor een overzicht van de geconstateerde onzekerheden verwijzen wij naar pagina 41 van dit verslag. Voorts zijn wij van oordeel dat de in deze jaarrekening verantwoorde baten en lasten, alsmede de balansmutaties over 2016 in alle van materieel belang zijnde aspecten rechtmatig tot stand zijn gekomen in overeenstemming met de begroting en met de relevante wet- en regelgeving, waaronder gemeentelijke verordeningen. Voor een overzicht van de geconstateerde onzekerheden verwijzen wij naar pagina 41 van dit verslag. Wij hebben de in de WNT-verantwoording van de gemeente Landgraaf gecontroleerd met inachtneming van het Controleprotocol WNT. Wij kunnen concluderen dat de opgenomen toelichting in de jaarrekening voldoet aan de daaraan te stellen eisen. Wij hebben de in de SiSa-bijlage van de jaarrekening genoemde specifieke uitkeringen gecontroleerd met inachtneming van de Nota verwachtingen accountantscontrole 2016. Op grond van ons onderzoek hebben wij bij de overige specifieke uitkeringen geen fouten en/of onzekerheden geconstateerd die de voor SiSa geldende rapporteringstolerantie overschrijden. Ongecorrigeerde fouten Er is één ongecorrigeerde fout in de jaarrekening opgenomen met betrekking tot de getrouwheid van 100.000 en rechtmatigheidsfouten voor een totaalbedrag van 388.000. Omdat getrouwheidsfouten tevens fouten zijn met betrekking tot de rechtmatigheid is het totaalbedrag aan ongecorrigeerde rechtmatigheidsfouten 488.000. 4

Kernpunten uit onze rapportage Kernpunt Jaarverslag is opgesteld in overeenstemming met het BBV en bevat geen materiële inconsistenties met de jaarrekening Uitkomst Wij hebben vastgesteld dat het jaarverslag overeenkomstig het Besluit Begroting en Verantwoording provincies en gemeenten (BBV) is opgesteld en met de jaarrekening verenigbaar is en het jaarverslag in het licht van de tijdens het onderzoek van de jaarrekening verkregen kennis en begrip omtrent de gemeente en haar omgeving geen materiële onjuistheden bevat. 5

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Onze analyse van het resultaat 2016 Voordelig resultaat nader besproken Het saldo van baten en lasten (na bestemming) over het jaar 2016 bedraagt 3.112.000 voordelig ten opzichte van een begroot sluitend saldo van nihil. Resultaat 2016 ten opzichte van de gewijzigde begroting Bedragen x 1.000 Totale lasten programma s Totale baten programma s Gewijzigde begroting 2016 (115.003) 61.044 Realisatie 2016 (113.211) 64.137 Afwijking ten opzichte van de gewijzigde begroting 1.792 3.093 Subtotaal programma s (53.959) (49.074) 4.885 Saldo algemene baten en lasten 47.671 47.531 (140) Kwaliteit van het resultaat De belangrijkste afwijkingen ten opzichte van begroting zijn uitgebreid toegelicht in het programmaverslag en de toelichting op de programmarekening. De jaarrekening laat zowel een onderschrijding van de lasten als een overschrijding van de baten zien ten opzichte van de begroting. Afwijkingen ten opzichte van de begroting Onderstaand is aangegeven welke verschillen leiden tot het voordelig resultaat van 3.112. Omschrijving afwijking Voordelig Nadelig Bedragen x 1.000 Afwijkingen in directe baten en lasten op de programma s (met name met betrekking tot Sociaal Domein) 4.445 Afwijkingen in indirecte baten en lasten (overhead) 257 Resultaat voor bestemming (6.288) (1.543) 4.745 Afwijkingen in algemene baten en lasten. 140 Mutaties in reserve 6.288 4.654 (1.634) Gerealiseerd resultaat na 0 3.112 3.112 bestemming Afwijkingen in mutaties in reserves 1.634 Diverse kleine verschillen 184 Totaal 4.886 1.774 Rekeningresultaat 3.112 6

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Onze analyse van de financiële positie 2016 Analyse van de financiële positie Eigen vermogen neemt af De financiële positie van de gemeente Landgraaf is goed te noemen. De financiële kengetallen bevestigen dit beeld. Het eigen vermogen is gedaald ten opzichte van voorgaand jaar. Wel merken wij op dat er druk staat op het structurele begrotingsevenwicht als gevolg van bezuinigingen in het sociaal domein komende jaren. Dit vraagt om adequate monitoring. Het eigen vermogen, inclusief het gerealiseerde resultaat, bedraagt per jaareinde 2016 volgens de jaarrekening 67,4 miljoen en heeft zich vanaf 2014 als volgt ontwikkeld. 80.000.000 Bedragen x 1.000 70.000.000 60.000.000 50.000.000 40.000.000 30.000.000 20.000.000 10.000.000 0 2014 2015 2016 Algemene reserve Bestemmingsreserve Saldo exploitatie Van de totale reserves ter hoogte van 64,3 miljoen is 22,8 miljoen opgenomen als algemene vrije reserve. Het saldo van deze reserve is ten opzichte van 2015 gedaald met 4,5 miljoen. Gezien potentiële structurele risico s voor de decentralisaties is een dergelijk sterk niveau van de reserves noodzakelijk. Per saldo is gedurende 2016 4,7 miljoen onttrokken aan de reserves. Deze onttrekking (ten gunste van het resultaat) vormt samen met het totaal saldo van baten en lasten ( 1,6 miljoen nadelig) het gerealiseerde resultaat van 3,1 miljoen. 7

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Onze analyse van de financiële positie 2016 Weerstandsvermogen en risicobeheersing Inleiding In het jaarverslag is onder andere de paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing opgenomen, welke informatie bevat over de weerstandscapaciteit, de risico s en het beleid dat hieromtrent gedurende 2016 is gevoerd. De weerstandscapaciteit bestaat uit met name de algemene reserve, welke per 31 december 2016 22,8 miljoen (2015: 27,2 miljoen) bedraagt. De algemene reserve betreft de belangrijkste component, gezien deze reserve kan worden ingezet zonder dat dit gevolgen heeft voor de exploitatie of de beleidsdoelstellingen. Naast de algemene reserve bestaat de weerstandscapaciteit uit een bestemmingsreserves die in totaal per 31 december 2016 22,8 miljoen bedragen (2015: 18,9 miljoen). Indien bestemmingsreserves worden aangewend ter dekking van risico s zijn zij uiteraard niet meer beschikbaar voor het doel waarvoor zij oorspronkelijk zijn gevormd. Daarnaast maakt de egalisatiereserve sociaal domein ( 4,8 miljoen; 2015: 8,0 miljoen) en stille reserve ( 3,0 miljoen; 2015: 3,0 miljoen) onderdeel uit van de weerstandscapaciteit. In totaliteit bedraagt de hiermee berekende weerstandscapaciteit 53,4 miljoen ten opzichte van 57,2 miljoen per 31 december 2015. Risico s De gemeente Landgraaf heeft de risico s in kaart gebracht en onderverdeeld of en welk financieel gevolg uit de risico s is voortgekomen. In paragraaf Weerstandvermogen van de jaarstukken is vermeld dat de totale risico s worden geschat op 2,3 miljoen. Het grootste risico komt voort uit het feit dat de ontvangen bijdragen voor het Sociaal Domein te laag zijn voor de dekking van de kosten. Conclusie Op basis van bovenstaande kunnen wij concluderen dat de aanwezige weerstandscapaciteit voldoende is om de geïdentificeerde risico s af te dekken, de weerstandsratio is sterk te noemen. Deze conclusie wordt onderschreven door de financiële kengetallen, welke tevens in de paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing worden toegelicht 8

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Onze analyse van de gehanteerde grondslagen Aanvaardbaarheid van de grondslagen van waardering en resultaatbepaling Kwaliteit jaarverslag Eerste toepassing of stelselwijziging Materiële alternatieve verwerkingswijzen Significante schattingsposten Naar onze mening zijn de door het college gekozen waarderingsgrondslagen aanvaardbaar en consistent toegepast met betrekking tot de significante jaarrekeningposten en bijzondere transacties. Dit geldt tevens voor het tijdstip waarop die transacties hebben plaatsgevonden, de periode waarin zij zijn verantwoord en de desbetreffende toelichtingen in de jaarrekening. Wij hebben vastgesteld dat het jaarverslag overeenkomstig de gemeentewet is opgesteld en verenigbaar is met de jaarrekening. Verder hebben wij vastgesteld dat de verplichte paragrafen zijn toegevoegd. Wij hebben vastgesteld dat gemeente Landgraaf de wijzigingen in het BBV voor 2016 juist heeft doorgevoerd, deze wijzigingen hebben betrekking op de balansrubricering, zoals toegelicht in de jaarrekening. Daarnaast heeft de gemeente in de jaarrekening 2016 de grondslagen voor waardering en resultaatbepaling consistent met voorgaand jaar toegepast. Dit betekent dat geen stelselwijzigingen zijn doorgevoerd. Het college van burgemeester en wethouders heeft in de jaarrekening 2016 de voorschriften van het BBV gevolgd. Dit betekent dat geen materiële alternatieve verwerkingswijzen zijn gehanteerd. Wij verwijzen naar onze bevindingen in het hoofdstuk Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle voor de belangrijkste onderwerpen in onze controle. De belangrijkste schattingsposten binnen de jaarrekening van de gemeente Landgraaf betreffen de waardering van de activa, zoals de materiële vaste activa, de (leningen aan) deelnemingen en de voorraden. Daarnaast speelt er een belangrijk schattingselement ten aanzien van de voorzieningen en de verleende garantstellingen en toezeggingen. Het college van burgemeester en wethouders is verantwoordelijk voor het maken van schattingen bij het opmaken van de jaarrekening. Als accountant van de raad beoordelen wij deze door het college gemaakte schattingen. Wij hebben een beschouwing ten aanzien van de belangrijkste schattingen opgenomen verderop in deze rapportage. Wij merken op dat de sensitiviteit van de schattingen ten opzichte van 2015 veelal gelijk gebleven is en voor de belangrijkste posten gemiddeld is. Voor de post voorraden is deze laag als gevolg van de relatief beperkte omvang hiervan. 9

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Waardering van de grondexploitaties Algemeen De waardering van de grondexploitaties is een belangrijk aandachtspunt in onze controleaanpak, vanwege de mate van schattingsonzekerheid voortkomend uit de huidige economische situatie. Wij hebben het proces rondom de totstandkoming van de waardering op haar effectieve werking getest. Wij achten de waardering aanvaardbaar en vinden de veronderstellingen redelijk. Bedragen x 1.000 31 december 2016 31 december 2015 Onderhanden werk 399 2.161 Voorziening dekking verliessaldi (100) (781) Niet in exploitatie genomen gronden n.v.t. 0 Overige voorraden 13 25 Totaal 312 1.405 Ten opzichte van voorgaand jaar is de boekwaarde van de grondexploitaties afgenomen met 1,1 miljoen. De mutatie van de voorraad kan met name worden verklaard door: De afsluiting van project Waubach. Ultimo 2015 had dit project een onderhanden werk positie van 1,9 miljoen en een voorziening van 0,7 miljoen, per saldo 1,2 miljoen. Dit project was ultimo 2016 afgerond, maar kende een nog te besteden bedrag van 115.000. Naar aanleiding van onze controle is dit project afgesloten en is dit resterende bedrag ten gunste van de voorziening vrijgevallen. Wij hebben deze constatering opgenomen als gecorrigeerd controleverschil in de bijlage controleverschillen. Bestedingen voor project Fresh Valley in 2016 ad 0,1 miljoen, waardoor de boekwaarde is gestegen. Tenslotte merken we op dat met ingang van 2016 de categorie Niet in exploitatie genomen gronden is vervallen conform het BBV. Vanaf nu dienen conform BBV deze gronden verantwoord te worden onder de materiële vaste activa. De gemeente Landgraaf had geen niet in exploitatie genomen gronden. 10

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Waardering van de grondexploitaties Gehanteerde parameters Vanwege de grote mate van schattingselementen binnen de grondexploitatieprojecten, besteden wij in onze controle extra aandacht aan de waardering van de grondposities. Wij hebben de door de gemeente Landgraaf gehanteerde uitgangspunten en parameters getoetst. De belangrijkste uitkomsten hiervan voor project Fresh Valley (als gevolg van afsluiten project Waubach) kunnen als volgt worden samengevat. Parameter Mate van schattingsonzekerheid Kwaliteit toelichting Hoog Gemiddeld Laag Toelichting Toereikend Verdere verbetering mogelijk Opbrengstenindexatie (1%) 1. Ja Kostenindexatie (2%) 2. Ja Disconteringsvoet (2%) 3. Ja Ingerekende verwachte verkopen 4. Ja Aandachtspunt Looptijd grondexploitaties >10 jaar 5. Ja Controleverschil Optimistisch Evenwichtig Voorzichtig Controleverschil 11

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Waardering van de grondexploitaties Toelichting op de parameters 1. Gehanteerde parameter opbrengstenindex In de grondexploitatieberekening 2016 is de opbrengstindex gesteld op 1%. Op basis van de thans beschikbare informatie achten wij deze parameters aanvaardbaar. 2. Gehanteerde parameter kostenindex In de grondexploitatieberekening 2016 is de kostenindex gesteld op 2%. Op basis van de thans beschikbare informatie achten wij deze parameters aanvaardbaar. 3. Gehanteerde parameter rente Met ingang van boekjaar 2016 dient de toegestane aan de bouwgrond in exploitatie (BIE) toe te rekenen rente te worden gebaseerd op de daadwerkelijk te betalen rente over het vreemd vermogen. Wij hebben vastgesteld dat de gemeente Landgraaf de toe te rekenen rente heeft gebaseerd op de daadwerkelijk te betalen rente over het vreemd vermogen. De disconteringsvoet die moet worden gehanteerd in de berekening van de contante waarde ten behoeve van het treffen van een verliesvoorziening voor negatieve grondexploitaties is voor alle gemeenten gelijkgesteld aan het maximale meerjarig streefpercentage van de Europese Centrale Bank voor inflatie binnen de Eurozone (2%). 12

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Waardering van de grondexploitaties Toelichting op de parameters 4. Ingerekende verwachte verkopen Wij hebben tijdens de controle van project Fresh Valley geconstateerd dat de gemeente zeer voorzichtig is in de prognoses van toekomstige opbrengsten en kosten. De inschatting van toekomstige kosten zijn geactualiseerd en opnieuw onderbouwd naar aanleiding van vragen in onze controle voor een bedrag van 577.000. Binnen dit bedrag zijn opbrengstcomponenten opgenomen (vertraging verkoop en lagere verkoopprijs) voor een bedrag van 307.000. Deze zouden onderdeel moeten zijn van de te verwachten opbrengsten en wij hebben deze daarom opgenomen als ongecorrigeerd controleverschil voor de toelichting in de jaarrekening. Tevens merken wij op dat de inschatting van de te verwachten opbrengsten zeer voorzichtig is ten opzichte van de meest recente taxatie en de huidige verkoopprijs waarvoor onderhandelingen lopen. De organisatie ziet echter nog genoeg risico s om de huidige prognose te handhaven en wil daarnaast de eigen onderhandelingspositie niet verzwakken en heeft daarom geen correctie doorgevoerd. Op basis van de huidige gegevens is naar onze mening de inschatting te voorzichtig en is de huidige voorziening van 100.000 niet noodzakelijk. Dit hebben wij derhalve als ongecorrigeerd controleverschil ad 100.000 opgenomen in de bijlage controleverschillen. Omdat de toekomstige opbrengsten en kosten geen onderdeel zijn van de baten en lasten in de jaarrekening 2016, hebben wij hiervoor geen cijfermatig controleverschil maar een toelichtingscontroleverschil opgenomen in de bijlage controleverschillen. 5. Looptijd grondexploitatie > tien jaar Met ingang van 2016 stelt de commissie BBV dat de maximale looptijd van een grondexploitatie in beginsel maximaal tien jaar bedraagt, om de risico s samenhangend met zeer lang lopende projecten te beperken. De looptijd van project Fresh Valley overstijgt deze periode niet. Kwaliteit van de toelichting Met ingang van 2016 is de verplichte toelichting aangaande bouwgronden in exploitatie nader aangescherpt. Wij hebben vastgesteld dat de toelichting van de gemeente voldoet aan de daaraan te stellen eisen, behoudens hetgeen hierboven beschreven. 13

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Decentralisaties Inleiding Als gevolg van de omvang en complexiteit van de financiële stromen binnen het sociaal domein hebben wij een significant risico onderkend ten aanzien van deze lasten. In de jaarrekening zijn diverse posten en geldstromen inzake het sociale domein verantwoord. De totale omvang van de uitgaven Jeugdzorg en Wmo bedraagt 20,4 miljoen en bestaat uit de volgende uitgave categorieën: 11 Uitgaven sociaal domein (Wmo +Jeugd) (in miljoenen euro s) 1 8,3 Wmo Jeugd PGB (Wmo + Jeugd) De gemeente Landgraaf werkt voor de taken in het sociale domein op verschillende terreinen samen met andere gemeenten en ketenpartners. Het jaar 2015 heeft volledig in het teken gestaan van het zorgen voor de continuïteit van de zorgverlening, het inrichten of aanpassen van de werkprocessen, het opstellen van het beleid en het maken van afspraken met relevante ketenpartners. De gemeente heeft in 2016 op een aantal gebieden verbeteringen doorgevoerd ten aanzien van de beheersing van de financiële stromen binnen het sociaal domein. Wij merken op dat de gemeente ten aanzien van het onderdeel prestatielevering in 2016 ons advies heeft opgevolgd om hier zelf controles voor uit te voeren ten aanzien van Wmo en Jeugd. De gemeente heeft brieven uitgestuurd naar personen die zorg hebben ontvangen met betrekking tot WMO en Jeugdzorg waarin gevraagd is of de zorg geleverd is. Indien hierop geen response is gekregen, heeft de gemeente de personen telefonisch benaderd. Op basis van de steekproef is gebleken dat iedereen de zorg ontvangen heeft die was toegekend. Tevens wordt gebruik maakt van de (productie)verantwoording die door de zorgaanbieders is opgesteld. Wij adviseren de gemeente echter om zelf deze controles uit te blijven voeren om niet geheel afhankelijk te worden van de verantwoording van de zorgaanbieders. Tevens zorgt dit voor versteviging van de beheersing van de geldstromen binnen het sociaal domein. 14

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Decentralisaties Jeugdzorg, Wmo en PGB Jeugdzorg De Zorg in Natura met betrekking tot de Jeugdzorg wordt voor uw gemeente door de gemeente Maastricht als centrumgemeente uitgevoerd. De accountant van de gemeente Maastricht heeft een goedkeurende verklaring verstrekt bij de verantwoording met betrekking tot de voor de gemeente Landgraaf gemaakte kosten. In deze verantwoording is aangegeven dat 10,6 miljoen betrekking heeft op de gemeente Landgraaf. Voor een deel van deze zorgkosten, ten bedrage van 88.000, is niet voldoende en geschikte controle-informatie verkregen omtrent de prestatielevering van de verantwoorde zorgkosten. Wij hebben vastgesteld dat de gemeente Landgraaf aanvullende beheersmaatregelen heeft ingericht c.q. aanvullende werkzaamheden heeft verricht ten aanzien van het vaststellen van het woonplaatsbeginsel en het leveren van de prestaties. Wij hebben derhalve ten aanzien van Jeugdzorg geen onzekerheid opgenomen. Persoonsgebonden budgetten Jeugdzorg en Wmo Ten aanzien van de PGB s voor Jeugdzorg en Wmo geldt dat de gemeente Landgraaf de PGB s toekent. De Sociale Verzekeringsbank (SVB) treedt op als serviceorganisatie voor uw gemeente voor de behandeling en verwerking van deze PGB s. Wij hebben dan ook het volledige bedrag aan PGB-middelen ter hoogte van 1,0 miljoen in ons overzicht van controleverschillen opgenomen als zowel een onzekerheid voor de getrouwheid als een onzekerheid voor de rechtmatigheid. Wmo De gemeente Landgraaf heeft contracten afgesloten met aanbieders die zorg of ondersteuning leveren uit hoofde van de Wmo. Of de zorg daadwerkelijk geleverd is, is voor de gemeente op basis van alleen de factuur niet vast te stellen. De gemeente heeft daarom in de contracten met de zorgaanbieders vastgelegd dat de aanbieder jaarverantwoordingen dient op te stellen, die aansluiten op de in dat jaar gefactureerde kosten, waarbij de huisaccountant van de zorginstelling een controleverklaring verstrekt. Tijdens onze controle is gebleken dat ten aanzien van een aantal leveranciers onvoldoende controle-informatie beschikbaar was om de rechtmatigheid van de kosten te kunnen vaststellen. Daarom merken wij deze kosten voor een bedrag van 585.000 als onzeker aan met betrekking tot de rechtmatigheid. De controleverklaring van de SVB is op 15 maart 2017 verstrekt. Evenals voorgaand jaar heeft de accountant van de SVB geen goedkeurend oordeel verstrekt. De controleverklaring van de SVB geeft ook in 2016 onvoldoende zekerheid over de getrouwe en rechtmatige aanwending van de PGB-lasten van uw gemeente. 15

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Decentralisaties Jeugdzorg, Wmo en PGB Eigen bijdrage Een aanvrager van een voorziening, hulp in de huishouding, zorg in natura of een financiële tegemoetkoming (persoonsgebonden budget) is op grond van de Wmo een bijdrage verschuldigd. De wetgever heeft bepaald dat de berekening, oplegging en incasso van deze eigen bijdrage wordt uitgevoerd door het CAK. De informatie van het CAK (om privacy redenen beperkt) is ontoereikend om als gemeente de juistheid op persoonsniveau en volledigheid van de eigen bijdragen als geheel te kunnen vaststellen. Door de systematiek te kiezen van het vaststellen van de eigen bijdragen door het CAK, heeft de wetgever in feite bepaald, dat de verantwoordelijkheid voor de juistheid en volledigheid van de eigen bijdragen op grond van de Wmo geen gemeentelijke verantwoordelijkheid is. Dit betekent dat door de gemeenten geen zekerheden omtrent omvang en hoogte van de eigen bijdragen kunnen worden verkregen. De gemeente Landgraaf heeft deze onzekerheid in de jaarrekening 2016 toegelicht. 16

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Wet Normering Topinkomens (WNT) Over 2016 voldaan aan de WNT; toelichting op de WNT in de jaarrekening voldoet aan de daaraan te stellen eisen Per 1 januari 2013 is de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector (WNT) ingevoerd. Op basis van deze wet is de bezoldiging van topfunctionarissen in de publieke en semipublieke sector in dienstverband en bij ontslag wettelijk gemaximeerd. Voor de bezoldiging van topfunctionarissen geldt naast de maximering een publicatieverplichting in de jaarrekening. Dit geldt eveneens voor bezoldiging van niet-topfunctionarissen, indien zij de maximale bedragen van topfunctionarissen overschrijden. In het kader van de jaarrekening 2016 heeft u een analyse uitgevoerd van de topfunctionarissen binnen uw organisatie. Tevens heeft u vastgesteld of er functionarissen zijn die een hogere bezoldiging dan de gestelde maxima kennen. Deze informatie heeft u opgenomen in de toelichting op de jaarrekening. Wij hebben de juistheid en volledigheid van deze toelichting gecontroleerd en hebben vastgesteld dat de toelichting voldoet aan de daaraan te stellen eisen. SiSa Geen bevindingen geconstateerd ten aanzien van de SiSa-bijlage Wij hebben de in de SiSa-bijlage van de jaarrekening genoemde specifieke uitkeringen gecontroleerd met inachtneming van de Nota verwachtingen accountantscontrole 2016. De hierbij geconstateerde fouten en onzekerheden dienen op grond van het Bado in het verslag van bevindingen te worden opgenomen indien de navolgende rapporteringstolerantie per specifieke uitkering wordt overschreden: 12.500 indien de omvangbasis kleiner dan of gelijk aan 125.000 is; 10% indien de omvangbasis groter dan 125.000 en kleiner dan of gelijk aan 1.000.000 is; 125.000 indien de omvangbasis groter dan 1.000.000 is. Op grond van ons onderzoek hebben wij bij de specifieke uitkeringen geen fouten en/of onzekerheden geconstateerd die de voor SiSa geldende rapporteringstolerantie overschrijden. De SiSa-bijlage dient door uw gemeente samen met een aantal andere verplicht voorgeschreven verantwoordingsstukken voor 15 juli a.s. elektronisch bij het CBS te worden aangeleverd. Door middel van een voorgeschreven tabel dienen wij te rapporteren over onze bevindingen ten aanzien van de in de jaarrekening opgenomen SiSa-bijlage. In de bijlage (pagina 43) bij dit rapport zijn deze bevindingen in de voorgeschreven tabel opgenomen. U kunt deze tabel hanteren ten behoeve van verzending naar het CBS. 17

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Invoering vennootschapsbelastingplicht Gemeente Landgraaf heeft goed geanticipeerd op de ontwikkelingen rond de invoering van de vennootschapsbelastingplicht Op 1 januari 2016 is de Wet Vpb-plicht overheidsondernemingen ingevoerd, waardoor een groot aantal directe en indirecte overheidsondernemingen onder voorwaarden belastingplichtig voor de vennootschapsbelasting (Vpb) zijn geworden. Provincies, gemeenten en hun gemeenschappelijke regelingen met rechtspersoonlijkheid worden belastingplichtig, voor zover zij een fiscale onderneming drijven. Hetzelfde geldt voor door gemeenten beheerste stichtingen en verenigingen. Veel kapitaaldeelnemingen, waaronder bv s, nv s en coöperaties, worden zelfs belastingplichtig voor ál hun activiteiten. De regeling kent een aantal algemene en specifieke vrijstellingen op basis waarvan de Vpb-plicht mogelijk (deels) beperkt kan worden. De jaarrekening 2016 is hiermee de eerste jaarrekening waarin de gevolgen van de invoering van de vennootschapsbelastingplicht voor overheidsbedrijven dienen te worden verwerkt. De gemeente Landgraaf heeft de (financiële) gevolgen van de invoering van de vennootschapsbelastingplicht in kaart gebracht. Op basis van de uitgevoerde inventarisatie is een aantal activiteiten als Vpb-plichtig aangemerkt, zoals verwerving en beheer gronden, reclamevoering, Pinkpop en dergelijke. Op grond van deze uitgangspunten is door u de fiscale last bepaald. In de jaarrekening is een last ter hoogte van 0 (begroot 100.000) opgenomen, gezien de fiscale lasten hoger uitvallen dan de fiscale baten. Overige jaarrekeningposten Financiële vaste activa Ultimo 2016 heeft de gemeente Landgraaf voor een totaalbedrag van 20,6 miljoen (2015: 26,1 miljoen) aan financiële vaste activa. De samenstelling van deze financiële vaste activa betreft met name een APG belegging Essent gelden ad 15,0 miljoen (2015: 20,0 miljoen). Tevens bestaat deze post uit kapitaalverstrekkingen en leningen aan deelnemingen en overige verbonden partijen. De kapitaalverstrekkingen ter hoogte van 4,2 miljoen bestaan uit kleine kapitaalbelangen. Het belangrijkste kapitaalbelang in omvang betreft de vordering op Enexis B.V. van 1,3 miljoen en aandelen Enexis Holding NV van 0,6 miljoen. De lening is gedaald als gevolg van aflossing. De waarde van de aandelen in Enexis Holding B.V. is gelijk gebleven aan voorgaand jaar. Wij kunnen in het kader van de jaarrekeningcontrole instemmen met de standpunten die u heeft ingenomen, maar benadrukken dat de definitieve last afhankelijk is van de goedkeuring van de Belastingdienst over de door u ingenomen standpunten. 18

Uitkomsten jaarrekeningcontrole Aandachtsgebieden en bevindingen in de controle Overige jaarrekeningposten Voorzieningen De voorzieningen zijn met 1,2 miljoen toegenomen ten opzichte van voorgaand jaar (2016: 12,5 miljoen, 2015: 11,3 miljoen). Wij lichten onderstaand de belangrijkste voorzieningen toe. De voorziening wethouderspensioenen stijgt in het boekjaar van 2,9 miljoen naar 3,2 miljoen. De stijging komt met name voort uit een daling van de rekenrente waardoor een additionele storting noodzakelijk was. De voorziening is actuarieel berekend waarbij de uitgangspunten van de circulaire van het ministerie juist zijn toegepast. Aanbestedingsrechtmatigheid Uitkomsten spendanalyse Uit hoofde van onze controle hebben wij een spendanalyse uitgevoerd waarbij wij hebben vastgesteld of de interne en externe aanbestedingsregels zijn nageleefd. Deze spendanalyse is voorbereid door de organisatie waarna wij deze gecontroleerd hebben. Uit hoofde van deze controle constateren wij geen overtreding van de (interne) aanbestedingsregels. De voorziening riolen stijgt van 5,7 miljoen in 2015 naar 5,9 miljoen in 2016. Deze voorziening is in 2014 gevormd ter voorkoming van te grote schommelingen in de rioolbelastingtarieven. Resultaten met betrekking tot de rioolbelasting positief dan wel negatief worden vervolgens verrekend met de voorziening. De vermeerdering van 0,2 miljoen heeft betrekking op het positieve resultaat rioolbelasting 2016. In 2016 zijn onderhoudsvoorzieningen met betrekking tot gemeentelijke gebouwen getroffen conform advies van de provincie. Derhalve heeft de gemeente onderhoudsplannen opgesteld en op basis hiervan 0,5 miljoen aan nieuwe onderhoudsvoorzieningen toegevoegd. De voorzieningen zijn bedoeld ter egalisatie van de jaarlijkse onderhoudslasten. Wij stellen vast dat de voorziening aansluit op onderhoudsplannen, deels opgesteld door een extern bureau. Wij achten dit prudent. Er staat voor 1,5 miljoen aan onderhoudsreserves. Wij adviseren de gemeente om na te gaan of deze reserves nog noodzakelijk zijn nu onderhoudsvoorzieningen zijn gevormd. 19

Kwaliteit beheersorganisatie Overwegingen met betrekking tot fraude en het risico op management override Fraude en de naleving van wet- en regelgeving De primaire verantwoordelijkheid voor het voorkomen en ontdekken van fraude berust zowel bij de gemeenteraad als bij het college. Het is van belang dat het college, onder toezicht van de gemeenteraad, sterk de nadruk legt op het voorkomen van fraude, waardoor de gelegenheden tot het plegen van fraude kunnen afnemen, alsmede op het ontmoedigen daarvan, waardoor personen ervan kunnen worden weerhouden om fraude te plegen omwille van de waarschijnlijkheid dat die wordt ontdekt en bestraft. Gesignaleerde frauderisico s Op frauderisico s gerichte beheersmaatregelen Systeem- en gegevensgerichte werkzaamheden en bijbehorende bevindingen De kans bestaat dat er sprake is Interne review van de Detailcontrole van de aannames van management override bij de uitgangspunten en aannames van en uitgangspunten ten aanzien In bepaling onze controle van uitgangspunten hebben wij aandacht schattingsposten besteed aan de in volgende de frauderisico s: van de significante rondom schattingen in het kader jaarrekening door de diverse schattingsposten in de van de voorzieningen met als controlelagen binnen de jaarrekening van de gemeente gevolg dat de waardering van gemeente. Landgraaf. voorzieningen te rooskleurig in de jaarrekening is verantwoord. Naleving wet- en regelgeving en overige Wij informeren de gemeente(raad) over illegale handelingen waarbij het hoger kader is betrokken en over fraude en illegale handelingen (of deze nu door het hoger kader of door andere werknemers zijn veroorzaakt) die een onjuistheid van materieel belang in de jaarrekening tot gevolg hebben. Gedurende de controle zijn geen significante punten gesignaleerd ten aanzien van feitelijke of vermoedelijke niet-nakoming van wet- en regelgeving of statuten, voor zover deze van belang worden geacht voor de mate waarin de gemeenteraad in staat is haar taken te vervullen. 20

Kwaliteit beheersorganisatie Overwegingen met betrekking tot corruptie- en omkopingsrisico s Corruptie- en omkopingsrisico s Uw gemeente maakt onderdeel uit van de overheidssector waarin corruptie vaker dan bij andere sectoren voorkomt. Dit komt onder andere omdat veel transacties met een relatief grote omvang zijn, de transparantie over marktprijzen niet in alle gevallen voldoende is om te beoordelen en frequent zaken gedaan wordt met andere corruptiegevoelige sectoren (vastgoed, constructie, infrastructuur et cetera). Hierdoor hebben wij dit als aandachtspunt in onze controle meegenomen. Corruptie is een wereldwijd probleem waar het ook uw verantwoordelijkheid is om corruptie binnen uw gemeente te voorkomen. Onze beroepsregels zijn in de praktijkhandreiking Corruptie, een relevant onderwerp in het kader van (controle) werkzaamheden van de accountant verder aangescherpt, hetgeen tot aanvullende werkzaamheden heeft geleid. De gemeente Landgraaf beschikt over beschreven procedures vastgelegd in een intern inkoop en aanbestedingsbeleid. Tevens constateren wij dat u een risicoanalyse heeft opgesteld in een nota risico management. Wij hebben de volgende werkzaamheden verricht om eventuele effecten van dit risico ten behoeve van onze controle van de jaarrekening te mitigeren: Detailcontrole op de inkopen en aanbestedingen om vast te stellen dat alle inkopen conform de geldende Europese aanbestedingsregels, het nationale inkoop- en aanbestedingsbeleid en het intern aanbestedingsbeleid zijn aanbesteed. Door middel van een steekproef vaststellen of voor alle inkopen, welke in rekening zijn gebracht aan de gemeente ook een prestatie is geleverd door de tegenpartij. Door middel van een steekproef vaststellen of alle verstrekte subsidies in overeenstemming met de geldende interne wet- en regelgeving zijn verstrekt. Uit bovenstaande werkzaamheden zijn geen bevindingen voortgekomen. 21

Kwaliteit beheersorganisatie Bevindingen interne beheersing Algemeen Bij de planning en uitvoering van de controle van de jaarrekening 2016 van uw gemeente hebben wij de interne beheersmaatregelen, welke onderdeel uitmaken van de administratieve organisatie van uw gemeente, in onze overwegingen betrokken. Wij hebben de opzet, het bestaan en de werking van interne beheersmaatregelen onderzocht, voor zover wij dit in het kader van de jaarrekening noodzakelijk achten en niet met het doel om een oordeel over de effectiviteit van de interne beheersing te geven. Wij hebben geen onderzoek naar de effectiviteit van de interne beheersing verricht, anders dan dat relevant is voor onze jaarrekeningcontrole. Bevindingen interne beheersing In onze managementletter 2016, uitgebracht aan het college op 31 januari 2017, hebben wij onze bevindingen en aanbevelingen van onze tussentijdse controle 2016 opgenomen. In deze managementletter hebben wij aangegeven welke zaken vóór de jaarrekeningcontrole 2016 opgepakt zouden moeten zijn. Wij hebben geconstateerd dat de voortgang van de aanbevelingen van zowel uw eigen interne controle als de controle door ons als accountant zichtbaar door uw organisatie worden gevolgd. 22

Kwaliteit beheersorganisatie Automatisering Automatisering Onze controle was niet primair gericht op het doen van een uitspraak omtrent de continuïteit en betrouwbaarheid van (delen van) de geautomatiseerde gegevensverwerking en wij hebben daartoe ook geen opdracht van het management ontvangen. De jaarrekeningcontrole heeft echter geen tekortkomingen in de continuïteit en betrouwbaarheid van de geautomatiseerde gegevensverwerking aan het licht gebracht. Voor de jaarrekeningcontrole wordt elk jaar in toenemende mate gesteund op informatie beheerd in of afkomstig uit IT-systemen. Om op die informatie te kunnen steunen is het van groot belang dat de betrouwbaarheid van de gegevensverwerking in de IT-systemen is gewaarborgd. Een betrouwbare gegevensverwerking draagt ook bij aan een betere informatievoorziening voor gemeenten ten behoeve van het nemen van de juiste besluiten op operationeel, tactisch en strategisch niveau. 23

Kwaliteit beheersorganisatie Automatisering Meldplicht datalekken Sinds 1 januari 2016 geldt de meldplicht datalekken. Deze meldplicht houdt in dat uw gemeente direct een melding moet maken bij de Autoriteit Persoonsgegevens zodra zij een ernstig datalek hebben. In sommige gevallen moet het datalek ook gemeld worden aan de betrokkenen (de mensen van wie de persoonsgegevens zijn gelekt). Bij een datalek gaat het om toegang tot of vernietiging, wijzigingen of vrijkomen van persoonsgegevens bij een organisatie zonder dat dit de bedoeling is van deze organisatie. Onder een datalek valt dus niet alleen het vrijkomen (lekken) van gegevens, maar ook onrechtmatige verwerking van gegevens. We spreken van een datalek als er een inbreuk is op de beveiliging van persoonsgegevens (zoals bedoeld in artikel 13 van de Wet bescherming persoonsgegevens). Bij een datalek zijn de persoonsgegevens blootgesteld aan verlies of onrechtmatige verwerking dus aan datgene waartegen de beveiligingsmaatregelen bescherming moeten bieden. Bij overtreding van de meldplicht datalekken kan de Autoriteit Persoonsgegevens een boete uitdelen. Deze boete kan oplopen tot maximaal 820.000 voor overtreding van de meldplicht datalekken uit de Wet bescherming persoonsgegevens. Voor overtreding van de meldplicht uit de Telecommunicatiewet kan de boete oplopen tot maximaal 900.000. De gemeente Landgraaf is zich bewust van de verplichtingen met betrekking tot datalekken. Wij adviseren om ook in de toekomst hier aandacht aan te blijven geven. 24

Rechtmatigheidsbeheer Onze bevindingen in het kader van rechtmatigheid Wij zijn nagegaan of de financiële beheershandelingen tot stand zijn gekomen binnen de grenzen van de door de raad geautoriseerde begroting. Wij constateren dat de totale lasten op programmaniveau lager zijn ten opzichte van de gewijzigde begroting. In de toelichting op de staat van baten en lasten is door het college een analyse van de overschrijdingen en onderschrijdingen opgenomen. Deze zijn toereikend toegelicht en passen binnen het bestaande beleid of worden gecompenseerd door hogere baten binnen het programma. 25

Rechtmatigheidsbeheer Kredieten Wij zijn nagegaan of de investeringen tot stand zijn gekomen binnen de grenzen van de door de gemeenteraad geautoriseerde kredieten. Wij constateren de volgende overschrijdingen op investeringsniveau ten opzichte van de gevoteerde kredieten. Investering Overschrijding krediet (x 1.000) Techn.instal. BS De Carrousel 340 Brandkraan Kakertsweg 32 Toplaag kunstgrasveld Strijth. 16 Totaal 388 De verklaring vanuit de gemeente dat hiervoor geen geautoriseerd krediet is vastgesteld, betreft dat de genoemde overschrijdingen pas laat in 2016 aan het licht zijn gekomen. Het was daarom niet mogelijk om een en ander toe te lichten in de slotrapportage of in een los raadsvoorstel. De gemeenteraad werkt met deadlines, hetgeen betekent dat een raadsvoorstel dat in de laatste vergadering van december behandeld wordt al in oktober door het college van burgemeester en wethouders moet worden behandeld. Dit alles betekent dat de jaarrekening 2016 het eerst haalbare planning en controle document is waarin de overschrijdingen zichtbaar gemaakt en toegelicht kunnen worden. Door het goedkeuren van de jaarrekening stemt de gemeenteraad dus ook in met de overschrijdingen. Conform hetgeen is opgenomen in de laatste kadernota van het platform rechtmatigheid, hebben wij deze overschrijding als onrechtmatigheid meegenomen bij onze evaluatie van fouten en onzekerheden in het kader van de rechtmatigheid. 26

Rechtmatigheidsbeheer Mutaties reserves De mutaties in de reserves conform de exploitatierekening kunnen als volgt worden gespecificeerd. Bedragen ( 1.000)/(last) Begroting na wijziging Rekening 2016 Afwijking Dotaties 15.263 20.038 (4.775) Onttrekkingen (21.551) (24.692) 3.141 Per saldo (6.228) (4.654) (1.634) Aan de afwijkingen liggen raadsbesluiten ten grondslag inzake de gehanteerde systematiek. De rechtmatigheid is door ons vastgesteld. Misbruik en oneigenlijk gebruik In de externe en interne regelgeving zijn diverse bepalingen opgenomen die erop zijn gericht om misbruik en oneigenlijk gebruik te voorkomen. Uw gemeente heeft de toets op het misbruik en oneigenlijk gebruik neergelegd in interne controleplannen. De uitkomst van deze toets heeft niet geleid tot bevindingen die invloed hebben op de rechtmatigheid van baten en lasten en balansmutaties. 27

Rechtmatigheidsbeheer Niet-financiële beheershandelingen vallen buiten de scope van rechtmatigheidscontrole Handelingen en beslissingen van niet-financiële aard vallen buiten de scope van de rechtmatigheidscontrole door de accountant. De accountant toetst deze handelingen en beslissingen niet inhoudelijk door gegevensgericht onderzoek. Volstaan wordt in dit kader met het beoordelen van het interne systeem van risicoafwegingen. Binnen dit systeem moeten voorwaarden zijn geschapen om risico s goed te kunnen beoordelen en in de tijd te kunnen volgen. Wij hebben ons een beeld gevormd over de wijze van totstandkoming van de inventarisatie van de risico s en de getrouwe weergave van de hieruit mogelijk voortvloeiende financiële gevolgen in de paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing van het jaarverslag. 28

Bijlagen Controleaanpak 30 Jaarverslag 35 Onafhankelijkheid 36 Verklaring van verantwoordelijkheden 38 Controleverschillen 40 SiSa-bijlage 43

Bijlage Controleaanpak Controleaanpak en -uitvoering Controleaanpak en uitvoering Wij voeren onze controle uit met een mix van systeem- en gegevensgerichte werkzaamheden en een mix van vaste teamleden en ingeschakelde experts. Daarnaast beschikken wij als organisatie over verschillende kwaliteitsborgingsmaatregelen. Dit geheel tezamen leidt tot een kwalitatief goede controle. In ons controleplan en dit verslag is voor elk bijzonder aandachtsgebied in onze controle terug te lezen wat de kernpunten in onze controle zijn geweest die hebben bijgedragen aan de kwaliteit in onze controle. Daarnaast gaan wij in de volgende paragrafen van deze bijlage nog nader in op de samenwerking met de andere accountants en de ingeschakelde experts. Onze controleaanpak is onder andere gericht op het in kaart brengen van de voor de jaarrekening van belang zijnde risico s. Op basis van onze gesprekken met het management over de belangrijke financiële en operationele ontwikkelingen is een aantal punten met een verhoogd risico voor de jaarrekening 2016 onderkend: financiële positie en kwaliteit resultaat; schattingen en toelichtingen in de jaarrekening; verwerking decentralisaties; waardering grondexploitaties; aanbestedingen; verbonden partijen; WNT-bijlage. 30

Bijlage Controleaanpak Verbonden partijen en significante uitdagingen/moeilijkheden tijdens de controle Verbonden partijen Ten aanzien van de verbonden partijen van de gemeente Landgraaf hebben wij vastgesteld dat: de (significante transacties met) verbonden partijen toereikend zijn toegelicht in de jaarrekening en paragraaf verbonden partijen; geen sprake is van indicaties voor ongeautoriseerde significante transacties met verbonden partijen, welke indicaties geven voor fraude; geen sprake is van indicaties dat de van toepassing zijnde wet- en regelgeving niet is nageleefd. Significante uitdagingen/moeilijkheden tijdens de controle Er zijn geen significante uitdagingen/moeilijkheden geweest tijdens de controle, behoudens het tijdig verkrijgen van voldoende controle-informatie ten behoeve van het sociaal domein daar de gemeente afhankelijk is van de aanlevering van zorgaanbieders. 31

Bijlage Controleaanpak Rechtmatigheid Onze aanpak ten aanzien van rechtmatigheid Wij hebben bij de controle over 2016 de rechtmatigheid getoetst conform de bepalingen van het Bado en het controleprotocol 2016 van de gemeente Landgraaf. Bij onze controle hebben wij aandacht gegeven aan de volgende onderwerpen: het rechtmatigheidsbeheer; de naleving van het voorwaardencriterium; de begrotingsrechtmatigheid; de kredieten; mutaties in de reserves; het misbruik-en-oneigenlijk-gebruikcriterium; de niet-financiële beheershandelingen. Begrotingscriterium Met de controle op de juiste toepassing van het begrotingscriterium toetsen wij of het budgetrecht van de gemeenteraad is gerespecteerd. Wij beoordelen bij onze controle de overschrijdingen ten opzichte van de begrote lasten per programma. Dit betreffen enkel de lasten omdat hierop een beoordeling en rapportering van de accountant wordt gevraagd vanuit de Kadernota Rechtmatigheid. De raad autoriseert de begroting (en begrotingswijzigingen) en geeft daarmee toestemming voor de uitvoering van het beleid en de daarvoor benodigde middelen. Het is de verantwoordelijkheid van het college van burgemeester en wethouders om begrotingsafwijkingen tijdig te signaleren en te rapporteren aan de raad. Door een goede inrichting van de planning-en-controlcyclus zorgt het college ervoor dat de begroting en budgetten worden bewaakt en dat belangrijke wijzigingen of dreigende overschrijdingen tijdig worden gemeld aan de gemeenteraad, zodat deze tijdig (binnen het begrotingsjaar) een besluit kan nemen. 32

Bijlage Controleaanpak Rechtmatigheid Indien desondanks budgetten worden overschreden en niet meer gedurende het jaar kunnen worden voorgelegd aan de raad, is strikt genomen sprake van een onrechtmatigheid. Deze overschrijdingen hoeven echter niet in alle gevallen te worden meegewogen in het accountantsoordeel. Voor een juiste oordeelsvorming is van belang in hoeverre de begrotingsoverschrijding past binnen het door de gemeenteraad geformuleerde beleid, deze wordt gecompenseerd door hogere opbrengsten of kostenoverschrijdingen bij openeinderegelingen. Deze overschrijdingen dienen te worden weergegeven in de jaarrekening en kunnen door het vaststellen van de jaarrekening alsnog door de raad worden geautoriseerd. 33

Bijlage Controleaanpak Goedkeurings- en rapporteringstoleranties De met u afgesproken goedkeurings- en rapporteringstoleranties Op grond van het Bado stelt de raad de goedkeuringstolerantie vast, die de accountant bij zijn jaarrekeningcontrole dient te hanteren. De goedkeuringstolerantie is vastgesteld door het college van burgemeester en wethouders en vervolgens ter besluitvorming gebracht van de raad. Bij de jaarrekening is het normenkader ter kennisname ingebracht, ten aanzien van toleranties zijn geen wijzigingen aangebracht. Op grond van de jaarrekening 2016 bedraagt de goedkeuringstolerantie voor fouten afgerond 1,4 miljoen (1% van de lasten) en voor onzekerheden 4,1 (3% van de lasten). Als de goedkeuringstolerantie niet wordt overschreden, kan een goedkeurende controleverklaring afgegeven worden. Deze goedkeuringstolerantie is een kwantitatief criterium. De uiteindelijke oordeelsvorming is echter altijd een combinatie van kwalitatieve en kwantitatieve afwegingen. Het rapporteringsbedrag, de maatstaf die geldt voor het rapporteren van fouten en onzekerheden, is door de raad bepaald op 25.000. Goedkeuringstolerantie Goedkeurend Beperking Oordeelonthouding Afkeurend Fouten in de jaarrekening (% lasten) Onzekerheden in de controle (% lasten) < 1% > 1 < 3% - > 3% < 3% > 3 < 10% > 10% - 34