RENOVATIE PROVINCIEKANTOOR HOUTPLEIN; VAN AMBITIE NAAR WERKELIJKHEID

HERBESTEMMING EN TRANSFORMEREN 23 PLEZIERIG WERKEN IN HET MEEST DUURZAME KANTOOR VAN NEDERLAND RENOVATIE PROVINCIEKANTOOR HOUTPLEIN; VAN AMBITIE NAAR WERKELIJKHEID In het Haarlems Dagblad van 15 november 2013 viel te lezen dat het kicken is om te werken in het gerenoveerde provinciekantoor Houtplein te Haarlem. Hier doen we het toch voor. Hoe geweldig is het om hieraan een bijdrage te hebben geleverd. Niets duurzaam, niets gezond, niets comfortabel of mooi. Dit is de omgeving waarin ik het voorrecht heb te mogen werken. Een groter compliment voor ons werk bestaat niet. Maar desalniettemin is met de opening van provinciekantoor Houtplein in 2013 het meest duurzaam gerenoveerde kantoorgebouw van Nederland gerealiseerd. ir. D.M. (Thijs) van Brakel, DPA Cauberg-Huygen, vestiging Zwolle ir. J.W. (Jack) Ponsteen, DPA Cauberg-Huygen, vestiging Zwolle INLEIDING Het gerenoveerde provinciekantoor Houtplein in Haarlem kan op alle aspecten concurreren met nieuwbouw, maar zeker ook op het gebied van duurzaamheid: de gemiddelde GPR-score is 9,0 en de EPC bedraagt na de renovatie 0,45. Dit is maar liefst 50% zuiniger dan het Bouwbesluit voor nieuwbouw vereist en komt overeen met een stap in Energielabel van G naar A++. Het zijn zo maar enkele aspecten waarop dit bijzondere gebouw zich onderscheidt. Agentschap NL heeft het project daarom verkozen tot voorbeeldproject. Wat was de sleutel tot succes? Dit artikel beschrijft hoe de bijzonder hoge ambities van de Provincie Noord-Holland tijdens het hele proces bij alle beslissingen zijn meegenomen en integraal tegen elkaar zijn afgewogen. DPA Cauberg-Huygen heeft hierin als adviseur duurzaamheid en bouwfysica een sturende rol gespeeld. Het provinciekantoor van de Provincie Noord Holland aan het Houtplein te Haarlem betrof een typisch jaren 80 gebouw, met bijbehorende uitstraling en binnenklimaat. Het omvat circa 19.000 m² BVO, bestaat uit 5 tot 6 bouwlagen en is destijds ontwikkeld als een marktconform kantoorgebouw. Het complex is gebouwd in carrévorm en onder het gebouw ligt een tweelaagse parkeergarage. Het gerenoveerde gebouw is geschikt om 960 flexibele werkplekken te huisvesten. Op het binnenplein is een uitbreiding van circa 800 m² gerealiseerd voor de centrale ondersteunende functies, de zogenaamde karakteristieke trommel. Tevens is met de renovatie een duurzaam, gezond en veilig binnenklimaat gerealiseerd. PROCES GERICHT OP WERKELIJKE DUURZAAMHEID De Provincie Noord-Holland en de betrokken partijen hebben vanaf de start van het project een zeer hoog ambitieniveau nagestreefd. In de initiatieffase zijn in een workshop concrete en zeer hoge duurzaamheidambities geformuleerd. Er is een gebouw nagestreefd dat na renovatie aanzienlijk duurzamer is dan op dit moment gebruikelijk is voor nieuwbouw. Alle maatregelen op het gebied van duurzaamheid moesten wel rationeel zijn: doelgericht op echte duurzaamheid en geen window dressing waarbij het gebouw alleen maar duurzamer lijkt. In het hele traject, van initiatieffase tot en met de realisatie, is duurzaamheid integraal in alle beslissingen meege- 1 2 Provinciekantoor voor renovatie... en na renovatie 20131303_BF02.indb 23 04-07-14 12:22

24 2 2014 BOUWFYSICA WWW.NVBV.ORG 3 Optimalisatie aansluiting raamkozijn en stelkozijn wogen. In elke fase zijn te maken keuzes integraal afgewogen en is de gerealiseerde duurzaamheid in beeld gebracht en teruggekoppeld naar de Provincie. De volgende paragrafen vatten samen welke afwegingen en keuzes hebben geleid tot het duurzame, gezonde en flexibele kantoorgebouw dat het na renovatie is geworden. THERMISCHE SCHIL Om een energiezuinig kantoorgebouw te realiseren is op alle aspecten ontworpen conform de visie van de Trias Energetica, met de volgende drie stappen: beperk de energievraag; gebruik duurzame energie; indien nodig, gebruik fossiele brandstoffen zo schoon en efficiënt mogelijk. 4 Detail geprefabriceerd gevelelement Hoogwaardige isolatie tussen raam- en stelkozijn Een hoogwaardige thermische schil is essentieel binnen de eerste stap om de gebouwgebonden warmtevraag te beperken. Voor de gevels is een hoge isolatiegraad gerealiseerd (R c 6 m 2 K/W) en er is drievoudige beglazing toegepast (U raam 1,0 W/m 2 K). Belangrijk bij het beperken van het warmteverlies is ook het dak, waarvoor een hogere isolatiewaarde is gehanteerd (R c 10 m 2 K/W). Bij het voorontwerp is de keuze gemaakt om de bestaande gevel te vervangen. Hierbij zijn de verschillende duurzaamheidsaspecten van deze maatregel integraal tegen elkaar afgewogen. Voordeel van het behouden van de bestaande gevel was een lage milieubelasting ten aanzien van het materiaalgebruik. De voordelen van het vervangen van de gevel wogen echter zwaarder: er was effectiever een uitstekende kwaliteit van thermische schil en luchtdichtheid te behalen en het bood de mogelijkheid om grotere ramen toe te passen. Dit heeft een grote meerwaarde voor het visueel comfort en het beperken van het energiegebruik (en de warmteproductie) door kunstverlichting. Door de hoge isolatiewaarden is de detaillering gedurende het gehele proces een belangrijk aspect geweest. Het proces is er op gericht geweest om niet alleen in theorie een duurzaam gebouw te realiseren, maar vooral een gebouw te realiseren dat in de praktijk zeer duurzaam is. DPA Cauberg-Huygen is vanaf het begin betrokken geweest bij de engineering en heeft onder meer dynamische temperatuursimulatieberekeningen uitgevoerd ten aanzien van de warmtestroom door de gevel, waarbij de aansluiting tussen raamkozijn en stelkozijn van het gevelelement maatgevend bleek (zie figuur 3). Dit heeft onder meer geleid tot het toepassen van hoogwaardige isolatie tussen het raamkozijn en het van het stelkozijn. Het beperken van koudebruggen is vanaf het begin een belangrijk aandachtspunt geweest. Het binnenspouwblad bestaat uit geprefabriceerde gevelelementen, waarmee de gewenste prestatie zo goed mogelijk gegarandeerd kan worden. In het bestek zijn de prestatie-eisen voor de diverse bouwkundige onderdelen nauwkeurig omschreven. Zowel de losse elementen als de gehele constructie zijn uitvoerig beproefd. Ook zijn er gedurende de uitvoering periodieke controles uitgevoerd om het hoge kwaliteitsniveau te waarborgen. LUCHTDICHTHEID Naast een goede thermische isolatie is ook de luchtdichtheid van groot belang. Veel aandacht is besteed aan de detaillering en aan uitvoeringsinspecties. Vanaf het begin is DPA Cauberg-Huygen betrokken geweest bij detailcontroles en zijn diverse luchtdichtheidsmetingen uitgevoerd. Met het oog op de duurzaamheid van de gebouwschil is ook de waterdichtheid beproefd. Door de integrale samenwerking van de diverse partijen en de uitvoeringscontroles is de kans op uitvoeringsfouten geminimaliseerd. Er is bijvoorbeeld in een vroegtijdig stadium ontdekt dat stelkozijnen niet goed op de gevel waren afgedicht, waardoor direct kon worden bijgestuurd. Hierdoor is een uitsteken- 20131303_BF02.indb 24 04-07-14 12:22

HERBESTEMMING EN TRANSFORMEREN 25 5 Impressie interieur de luchtdichtheid niet alleen in theorie, maar ook in de praktijk verkregen. De karakteristieke luchtvolumestroom qv;10 bedraagt slechts 0,22 dm3/s per m2 BVO. 6 Het boren van de WKO-bronnen in de stedelijke omgeving VENTILATIE EN LUCHTKWALITEIT Om ook warmteverliezen door ventilatie en het energie gebruik van ventilatoren zo veel mogelijk te beperken, wordt de ventilatielucht ingebracht en afgezogen op basis van de gemeten concentratie CO2. Als de ventilatiebehoefte laag is, wordt de ventilatie teruggeregeld. Bij koelvraag kan het ventilatiedebiet worden verhoogd aan de hand van de gemeten ruimtetemperatuur. Hierdoor wordt de ventilatie zeer efficiënt ingezet. Ook de warmteterugwinning op de ventilatielucht (rendement 70%) draagt bij. In de kantoortuinen zijn groenvoorzieningen gesitueerd, die een positieve bijdrage leveren aan de luchtkwaliteit en die zorgen voor vochtregulering en kwaliteit van de binnenlucht. Daarnaast leveren de groenvoorzieningen een psychologisch voordeel ten aanzien van het werkklimaat. KLIMATISERINGSSYSTEEM Het gebouw wordt geklimatiseerd door middel van lage temperatuurverwarming (Taanvoer 35 C) en hoge temperatuurkoeling (Taanvoer 10 C). Hierdoor worden de distributieverliezen zo veel mogelijk beperkt. Dit is mogelijk door het gebruik van een warmtepomp en warmte-koudeopslag in aquifers. Afgifte vindt plaats via vloerverwarming en -koeling en via klimaatplafonds. Door het grote warmteuitwisselend oppervlak kan met relatief kleine temperatuurverschillen worden volstaan. Dit heeft een gunstig effect op het thermisch comfort. In de zomer wordt koud bronwater (circa 8 C) opgepompt en zonder tussenkomst van een warmtepomp gebruikt voor gebouwkoeling. Het opgewarmde koude water wordt teruggevoerd in de warme bron. In de winter is deze warmte beschikbaar als bron voor de warmtepomp. In de winter wordt warm bronwater (circa 14 C) opgepompt en middels een warmtepomp op temperatuur gebracht voor verwarming. De afgekoelde warmte wordt teruggevoerd in de koude bron. In de zomer is deze koude beschikbaar als bron voor vrije koeling. Voorwaarde voor het gebruik van lage temperatuurverwarming en hoge temperatuurkoeling is wel dat in het gebouw geen gesloten verlaagde plafonds kunnen worden 20131303_BF02.indb 25 toegepast. Dit is van grote invloed op de akoestiek. Door een uitgebalanceerd ontwerp met plafondeilanden en de keuze voor meubilair met geluidabsorptie is een goede akoestiek gewaarborgd. Er zijn gedurende het ontwerpproces diverse simulaties uitgevoerd om het samenspel van koel- en verwarmingsinstallaties zodanig te optimaliseren, dat de installatie op een zeer efficiënte manier functioneert en dat een hoog comfortniveau behaald wordt. Het comfort in de tussenseizoenen, wanneer in verschillende delen van het gebouw soms tegelijkertijd verwarming en koeling benodigd zijn, is hierbij een belangrijk item geweest. Eén van de bijzondere aspecten aan het project is dat het plan midden in de stad ligt. Actief omgevingsmanagement vormde een belangrijk onderdeel van het proces. Dankzij goede communicatie, het creatief zoeken naar oplossingen om de overlast te beperken en een goede afstemming met de omgeving, zijn moeizame en lang durige bezwaarprocedures voorkomen. KOELING Door de goede thermische schil en de goede luchtdichtheid heeft het gebouw meer koeling dan verwarming nodig. Om ook de koelvraag te beperken zijn alle ramen met zonbelaste oriëntatie voorzien van automatische buitenzonwering. Ook beschikt elke ruimte over te openen ramen. Dit heeft psychologische voordelen, de gebruiker kan het thermisch comfort beïnvloeden, wat een positief effect heeft op de beleving van het binnenklimaat. Door het toepassen van een sedumdak op De Trommel heeft het dak een grotere thermische massa, waardoor buffering van warmte en koude plaats vindt. Hierdoor wordt zowel de warmtelast als de koelvraag teruggedrongen en kan een hoger comfortniveau worden bereikt. De warmtelast ten gevolge van interne warmteproductie is zo veel mogelijk beperkt. Het gaat hierbij met name om de warmteproductie van verlichting en gebruikersapparatuur. Wat betreft de verlichting is gebruik gemaakt van 04-07-14 12:22

26 2 2014 BOUWFYSICA WWW.NVBV.ORG 7 Daglichtsimulatie: visueel beeld (links) en luminanties (rechts) LED-verlichting met daglichtschakeling en aanwezigheidsdetectie. Ook is het ontwerp zo uitgevoerd dat daglicht en kunstlicht zo efficiënt mogelijk worden aangewend. De energiezuinigheid en warmteproductie door gebruikersapparatuur is een belangrijk criterium bij de aanschaf van nieuwe apparatuur. DAGLICHTTOETREDING Het ontwerp is zo uitgevoerd dat er optimaal gebruik gemaakt wordt van daglicht. Dit vanuit het oogpunt van energiezuinigheid en het beperken van de interne warmteproductie, maar ook vanwege het positieve effect van daglicht op het aspect gezondheid. Door middel van daglichtsimulaties zijn meerdere varianten onderzocht met als doel de toetreding van daglicht zo veel mogelijk te optimaliseren. De plattegronden en stramienen zijn zo ingedeeld dat werkplekken nabij daglichtopeningen zijn gesitueerd, en algemene ruimten voor kasten, archief, verkeersruimten, toiletten en bergingen liggen op plekken waar daglichttoetreding beperkt is. Al in een vroeg stadium bleek toepassing van een daglichtplank of prismatisch glas geen positieve bijdrage aan de daglichttoetreding te kunnen leveren. De meest efficiënte oplossing blijkt het toepassen van een bovenstrook van melkglas in combinatie met ramen met goede zonwering en separate lichtwering (met LTA 50%). Daarnaast zijn de kozijnen zodanig vormgegeven dat direct zonlicht op de bovenstrook zo veel mogelijk wordt voorkomen. Zo wordt ook bij gesloten zonwering voldoende daglicht binnengehaald en de opstelling van de werkplekken is zodanig ontworpen dat hinderlijke luminanties worden voorkomen. KUNSTLICHT Met betrekking tot kunstlicht is gekozen voor het toepassen van verlichting met een hoog armatuurrendement. Er is onderscheid gemaakt tussen basisverlichting en accentverlichting. Bij de werkplekken kan de gebruiker, indien gewenst, extra werkplekverlichting inschakelen. Ook is er gekozen voor een lichte afwerking van vloeren, wanden en plafonds, wat een hoger verlichtingsrendement oplevert voor zowel daglicht als kunstlicht. Om het energiegebruik door verlichting verder te reduceren is gebruik gemaakt van daglichtschakeling en aanwezigheidsdetectie. De optie om energiezuinige LED-verlichting toe te passen is tot in het definitiefontwerp stadium open gehouden, in verband met de snelle ontwikkelingen op dit gebied. Hierdoor was het mogelijk alsnog LED-verlichting toe te passen. 8 Zonwering in combinatie met hoge daglichtoetreding Voor het totale project bedraagt het totaal geïnstalleerde vermogen aan binnenverlichting 9,2 W/m 2. Het gaat hierbij om het totaal van basisverlichting, werkplekverlichting, accentverlichting en noodverlichting. Basisverlichting en werkplekverlichting vormen samen het gebouwgebonden deel van het geïnstalleerde vermogen, wat neerkomt op een totaal van 8,3 W/m 2 voor het hele gebouw. DUURZAME ENERGIEOPWEKKING DOOR PV-CELLEN De filosofie van de trias energetica is in het ontwerp gevolgd en dus is de toepassing van PV-cellen niet gezien als een doel op zich, maar als een sluitpost in het realiseren van de energieambitie, nadat de energievraag al in een eerder stadium van het ontwerp is geoptimaliseerd. De Provinciale Staten hebben onlangs besloten gebruik te maken van de voorbereide optie om het gebouw nog duurzamer te maken door 750 m 2 PV-cellen aan het gebouw toe te voegen. GEBOUWGEBONDEN ENERGIEGEBRUIK De gerealiseerde energieprestatie EPC bedraagt 0,45. Dit betekent dat het gerenoveerde gebouw circa 50% zuiniger is dan ten tijde van de aanvraag conform het Bouwbesluit voor nieuwbouw werd vereist. Dit komt overeen met een stap in Energielabel van G naar A++. Ten opzichte van het oorspronkelijke gebouw is een reductie van de gebouwgebonden CO 2 -emissie van maar liefst 61% gerealiseerd. Ten aanzien van energiezuinigheid wordt vaak alleen gekeken naar het gebouwgebonden energiegebruik. Bij de renovatie draait het uiteindelijk echter een optimalisatie van het totale werkelijke energiegebruik. Het gebouwgebonden energiegebruik is hier slechts een onderdeel van. Er dient ook rekening gehouden te worden met: gebouwafhankelijk gebruiksgebonden energiegebruik gebruik door gebruikersapparatuur Gebouwafhankelijk gebruiksgebonden energiegebruik Het gebruiksgebonden energiegebruik bestaat onder meer uit het energiegebruik voor liften, pantry s, grootkeuken en centrale ICT voorzieningen. Het energiegebruik bij de aanschaf van de apparaten in grootkeuken en pantry s was een belangrijk selectiecriterium. Ook bij de centrale ICT voorzieningen is geprobeerd het energiegebruik zo veel mogelijk te beperken. Er is 20131303_BF02.indb 26 04-07-14 12:22

HERBESTEMMING EN TRANSFORMEREN 27 beperkt aantal printerruimten met multifunctionele apparatuur voor het printen, kopiëren en scannen. Zo worden het energie- en papiergebruik gereduceerd. BEÏNVLOEDEN GEBRUIKSGEDRAG Ook de gebruikers beïnvloeden het energiegebruik. Het gebruiksgedrag wordt daarom positief beïnvloed, onder meer bij de routing. Zo zijn de (vlucht)trappenhuizen uitnodigend en transparant ontworpen, waardoor mensen beperkt de liften gebruiken. In de centrale hal loopt elke gebruiker langs een energiespiegel die het energiegebruik toont van de posten waarop hij of zij zelf invloed heeft. 9 De (vlucht)trappenhuizen nodigen uit tot gebruik bewust voor gekozen om het datahotel buiten het provinciekantoor te situeren in verband met de grote koelbehoefte. Daarnaast is gekozen voor energiezuinige servers, het uitschakelen van ongebruikte servers en het hanteren van een hoge benuttingsgraad van de servers. Ten aanzien van de bestaande liften is een revisie uitgevoerd om het energiegebruik te beperken. Door besturing en regeling aan te passen en door het uitvoeren van de cabineverlichting in LED-spots is het energiegebruik van de liften gereduceerd. Ook door het beïnvloeden van het gebruikersgedrag is getracht het energiegebruik door de liften omlaag te brengen. Energiegebruik door gebruikersapparatuur Ook het energiegebruik door gebruikersapparatuur is zoveel mogelijk beperkt. Het gaat hierbij onder meer om computers, printers en kopieerapparaten. Bij de aanschaf van apparatuur is de energiezuinigheid een belangrijk. Er is bewust voor gekozen om voor 1400 medewerkers 960 flexibele werkplekken te realiseren. Dit nieuwe werken maakt deel uit van het reduceren van het energiegebruik door een zeer compact gebouw ten opzichte van het aantal te faciliteren medewerkers. Er is sprake van een PLANNING De Provincie heeft haar kantoor op 2 februari 2013, binnen de oorspronkelijke planning, in gebruik genomen. Nu het provinciekantoor in gebruik is genomen, vindt een uitgebreide monitoring van de prestaties plaats. De monitoring geldt voor het functioneren van de installatie en de werkelijke energiegebruiken. Aan de hand hiervan wordt indien nodig bijgestuurd. VOORBEELDFUNCTIE Het gerenoveerde provinciekantoor Houtplein kan concurreren met duurzame nieuwbouw en uit rondvraag onder de gebruikers blijkt dat deze bijzonder tevreden zijn over het binnenklimaat. De hoge duurzaamheidambitie is waargemaakt door een integrale benadering vanuit alle disciplines en een nauwe samenwerking van het ontwerpen bouwteam. Het provinciekantoor heeft een voorbeeldfunctie voor anderen die de ambitie hebben om een duurzaam kantoor te realiseren. Agentschap NL heeft het project daarom ook verkozen tot voorbeeldproject in het kader van het programma UKP-NESK 1. De combinatie van de renovatie van een bestaand gebouw met daaraan gekoppeld hoge duurzaamheidambities laat zien dat ook met renovatie een hoog ambitieniveau ten aanzien van duurzaamheid gerealiseerd kan worden, waarin de gebruiker centraal staat en zich comfortabel voelt. n Tabel 1: Kentallen bestaand na renovatie oppervlakte 19.000 m 2 19.800 m 2 EPC 1,70 (Q pres;tot /Q pres;toel = 1,50) 0,50 (Q pres;tot /Q pres;toel = 0,45) energielabel G A++ CO 2 -emissie (totaal energiegebruik) 76,4 kg CO 2 /m 2 BVO 27,4 kg CO 2 /m 2 BVO GPR gemiddeld 5,1 9,0 GPR energie 5,1 8,6 GPR milieu 2,4 7,8 GPR gezondheid 4,1 9,4 GPR gebruikskwaliteit 7,3 9,8 GPR toekomstwaarde 6,5 9,6 1 Unieke Kansen Programma Naar Energieneutrale Scholen en Kantoren 20131303_BF02.indb 27 04-07-14 12:22