Interview 12
DE BALANS VAN ALEID WOLFSEN Tussen nuance &SCHERPTE door Miek Smilde foto s Chantal Ariëns Aleid wolfsen is de vleesgeworden trias politica. Als rechter, parlementariër en straks als burgemeester van Utrecht geeft hij onze hele staatsinrichting een gezicht. Dat er zoveel juristen in het openbaar bestuur terechtkomen, is geen toeval, vindt wolfsen. Maar het moeten er niet te veel worden. een zekere multidisciplinaire vertegenwoordiging in een bestuur is van groot belang. wat mij betreft zou dat ook kunnen gelden voor de rechterlijke macht. Het verbod om in rechterlijke colleges niet-juristen zitting te laten nemen, zou wat mij betreft mogen worden opgeheven. 13
Zijn werkkamer in de Tweede Kamer heeft hij al verruild voor een bescheidener studeerruimte achter in de gang. Hij draagt dossiers over aan collega s, ruimt vast wat kasten op. Op 1 januari is het zover, dan is Aleid Wolfsen geen Kamerlid meer voor de PvdA, maar burgemeester van Utrecht. Na een bizar verlopen en ongeldig referendum, waarbij slechts 9,25 procent van de Utrechters een stem uitbracht, zette de gemeenteraad Wolfsen uiteindelijk op nummer één in de aanbeveling aan de minister van binnenlandse zaken en koninkrijksrelaties. Eind dit jaar volgt de benoeming bij Koninklijk Besluit. HEt maken van wetten bleek veel ingewikkelder te Zijn dan ik dacht Loempiavouwer Wolfsen moet nog een beetje wennen aan zijn nieuwe rol. Als hij over de minister spreekt, denkt hij nog aan Hirsch Ballin van Justitie, niet aan Ter Horst van BZK. Terwijl zij straks een van zijn belangrijkste ministers is. Ik heb vijf jaar als justitiewoordvoerder in de kamer gezeten, dus mijn focus ligt vooral daar, verontschuldigt Wolfsen zich. Ik ben medewetgever en controleur, zo heb ik dat altijd ervaren. Nu lokt de uitvoering. Hoewel de burgemeester ook een wetgevende, en zelfs een beetje rechtsprekende taak heeft, wist je dat? De burgemeester heeft namelijk de rijks taak lagere regelgeving die in strijd is met hogere wetgeving voor te dragen voor vernietiging. Zover komt het zelden, maar het gebeurt wel eens. Medewetgever zijn, Wolfsen zegt het niet voor niets. Het was precies de reden waarom hij, na rechter in Amsterdam te zijn geweest, en vice-president van de rechtbank in Haarlem, zich vijf jaar geleden kandidaat stelde voor de Tweede Kamer. Als rechter zoek je de rechtvaardigheid in het individuele geval, legt hij uit. Dan zit je heel dicht bij mensen. Een rechter ziet hoe wetgeving functioneert, en hoe het bestuur functioneert, hij weet als geen ander hoe wetten in de praktijk uitpakken. Zelf heb ik als rechter bijvoorbeeld de uitvoering van de WAO-wetgeving meegemaakt. Daarover was fel debat geweest in de partij; Wim Kok, de toenmalige partijleider, had op het partijcongres in 1991 zelfs de vertrouwensvraag gesteld. De nieuwe wet had tot gevolg dat mensen veel minder snel in aanmerking kwamen voor een arbeidsongeschiktheidsuitkering. Op zich kon ik daar wel mee leven, maar ik zag als rechter wel hoe ontzettend onrechtvaardig dat uitpakte. Mensen werden herkeurd en kregen te horen dat ze nog steeds loempiavouwer konden worden, of bonsaiboomkweker, en dus geen uitkering meer kregen. Ik dacht aanvankelijk dat het een grap was, maar ik heb dat soort mensen voor mij gehad. Die ervaringen brachten mij er toe mij in 2002 kandidaat te stellen voor de Tweede Kamer. Noodtoestand Om campagne te kunnen voeren, nam Wolfsen onbetaald verlof op. Hij had geen zin in gedoe over de scheiding der machten, en wilde zijn rechterschap niet belasten met politieke gevoeligheid. Toen werd, vlak voor de verkiezingen, de verkiezingscampagne afgeblazen. Ik zat in Hattem in een Chinees restaurant met een wethouder te eten toen we hoorden dat Pim Fortuyn was doodgeschoten, herinnert Wolfsen zich. Ik reed terug naar Amsterdam, via de Veluwe, waar we twee nichtjes oppikten die bij ons zouden logeren. Het waren nog jonge meisjes, en om hen niet ongerust te maken, had ik onderweg de radio niet aan. Toen ik s avonds laat thuis kwam, deed ik de televisie aan en zag ik de rokende beelden van het Binnenhof. Vandalen hadden brand gesticht de parkeergarage onder het Plein. Omdat ik anderhalf uur nieuws had gemist, zag het er nog angstwekkender uit. Ik dacht: Nu wordt de noodtoestand afgekondigd. Het was een drama. Negen dagen later verloor de Partij van de Arbeid 22 zetels, en werd zij met 23 zetels de vierde partij van het land, na CDA, LPF en VVD. Op de verkiezingslijst stond Wolfsen op plaats 23. Op de eerste fractievergadering ná de verkiezingen was ik de enige nieuweling. Er zaten mensen te huilen. Ik dacht alleen maar waar ben ik in verzeild geraakt? Het was een historisch moment. Alleen Peter van Heemst (inmiddels fractievoorzitter van de PvdA in de gemeenteraad van Rotterdam, red.) durfde in die tijd nog grappen te maken. Hij was mijn coach destijds, en zei tegen mij: beleef plezier aan het Kamerwerk in zichzelf, laat je niet gek maken. Dat advies heb ik opgevolgd. Ik heb al die jaren vastgehouden aan de grens waarbinnen ik voor mijzelf nog geloofwaardig kon optreden. Natuurlijk word je als politicus minder genuanceerd dan als rechter, maar ik heb bewust geprobeerd zoveel mogelijk mijzelf te blijven. Ik heb daar met Wouter Bos ook wel eens over gesproken; hoe vind je de balans tussen nuance en scherpte? In de luwte leren Zijn rustige, genuanceerde manier van optreden legde Wolfsen geen windeieren. Alom wordt hij inmiddels geroemd als de evenwichtige parlementariër, de betrouwbare onderhandelingspartner, het door de 14
inhoud gedreven Kamerlid. Eigenlijk heb ik ook geluk gehad, verklaart Wolfsen zijn eigen succes. Ik kwam weliswaar op een voor de partij dramatisch moment binnen, maar dat betekende ook dat ik meteen alles mocht doen. De juridische hoek van de fractie was helemaal weggevallen, en ik kreeg dus de hele portefeuille in de schoot geworpen. Bovendien kon ik het handwerk in de luwte leren, want de partij bestond politiek op dat moment helemaal niet. Geen journalist die je wat vroeg. Daardoor heb ik de ambachtelijke kanten van het vak langzaam kunnen leren; het maken van wetten is veel ingewikkelder dan ik dacht, net als al die andere taken, zoals het krijgen van momentum in de Kamer, het agenderen van zaken, het leren samenwerken binnen de fractie en daarbuiten. Attje Kuiken, die nu veiligheid en politie doet in de fractie en waaraan ik een deel van mijn portefeuille overdraag, heeft het wat dat betreft echt veel moeilijker. Zij moet die hele kar trekken, terwijl wij ook regeren. De minister van BZK komt uit de partij, wat betekent dat elk woord op een goudschaaltje wordt gewogen. Die ballast had ik destijds niet. Moordende tbs ers Ballast of niet, Wolfsen wist in vijf jaar tijd het een en ander te bereiken. Trots is hij zelf vooral op de parlementaire onderzoekscommissie TBS die onderzoek deed naar de praktijk van de maatregel van terbeschikkingstelling en aanbevelingen deed voor verbeteringen. Directe aanleiding voor het instellen van de commissie waren de ontsnappin- 16
interview gen van twee tbs ers die zich beiden weer schuldig maakten aan ernstige misdrijven. Wolfsen wilde grondig laten onderzoeken hoe het zover had kunnen komen, maar vond aanvankelijk de toenmalige minister van justitie Donner op zijn weg. Donner beschouwde een parlementair onderzoek als een motie van wantrouwen, en vermoedde dat Wolfsen op zijn hoofd uit was. Dat was absoluut niet zo, ontkent Wolfsen ook nu nog. Ik was en ben een groot voorstander van het tbs-systeem, maar ik merkte dat er in de praktijk echt heel veel mis ging. Er is een aantal moorden gepleegd door tbs ers die niet terugkwamen van verlof, en die hadden met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid kunnen worden voorkomen. Ik heb meegemaakt dat na de ontsnapping van een levensgevaarlijke tbs er de dienstdoende officier van justitie doodleuk alleen een telexbericht uit liet gaan, omdat dat de normale procedure was. Ik noem dat een abnormale procedure. Op zo n moment moeten toch alle alarmbellen afgaan! Dan moet toch iedereen worden gemobiliseerd. Ik was bang dat door deze incidenten het systeem op de helling zou komen, en dat mocht niet gebeuren. Een beschaafde samenleving gaat op een humane manier om met geestelijk gestoorde mensen, ook als zij gevaarlijk zijn. Alleen dan moeten ze wel binnen blijven om hen te kunnen behandelen. Andere initiatieven die Wolfsen ontplooide, gingen onder meer over de snelheid waarmee de overheid beslissingen neemt, en over het rijden onder invloed. Automobilisten die voor de tweede keer worden gepakt voor dronken rijden, raken dankzij Wolfsen en zijn VVD-collega Frans Weekers voortaan van rechtswege hun rijbewijs kwijt. Als zij goede redenen hebben het rijbewijs te behouden, moeten zij dit zelf aantonen, wat volgens Wolfsen miljoenen euro s scheelt aan onderzoek door het CBR. Een ander succes betreft de voorschotregeling voor schadevergoedingen in strafzaken. Wolfsen legt uit dat iemand die zich als slachtoffer heeft gevoegd in een strafzaak, en een schadevergoeding krijgt toegekend, nu nog afhankelijk is van wat er bij het Centraal Justitieel Incasso Bureau (CJIB) aan vorderingen binnenkomt. Straks schiet het CJIB de vordering voor en betaalt het slachtoffer in één keer uit. Ik heb een keer een mevrouw gesproken die was overvallen, waarbij haar man was doodgeschoten, vertelt Wolfsen. Zij had zich gevoegd in strafzaak, maar kon alleen de begrafeniskosten vorderen, omdat haar partner was overleden en zijzelf inkomen had. Een gemeente die milieudelicten pleegt mag niet worden vervolgd, maar een individuele milieuambtenaar wel. Ik vind dat principieel onjuist De dader werd veroordeeld tot een schadevergoeding van 10.000 of zo, en zij kreeg daarna elke maand keurig 60 van het CJIB. Maand in, maand uit. Dat is toch idioot. De staat als verdachte De voorbeelden die Wolfsen noemt, zijn praktische aanpassingen van bestaande wetgeving of een betere uitvoeringspraktijk. Zaken die voor individuele burgers van groot belang kunnen zijn. Principiëler van aard is zijn voorstel om overheidsorganen strafrechtelijk aansprakelijk te kunnen stellen. Maar of dat voorstel het haalt, is nog maar de vraag. De strafrechtelijke aansprakelijkheid van de staat is een gevoelig onderwerp, dat al jaren de politieke gemoederen bezighoudt. Donner was als minister van justitie fel tegen, omdat hij principieel vindt dat de staat nooit verdachte mag zijn. De huidige minister Hirsch Ballin lijkt daar anders over te denken. Nu is het zo dat individuele ambtenaren die strafrechtelijke feiten plegen wel kunnen worden vervolgd, maar de overheid zelf niet, legt Wolfsen uit. Dat betekent dat een gemeente die milieudelicten pleegt en daar gaat het meestal om niet mag worden vervolgd, maar een individuele milieuambtenaar wel. Ik vind dát principieel onjuist. Als een burger iets niet mag, mag de overheid het ook niet. Om die reden bereidt Wolfsen, samen met twee andere Kamerleden, een nieuwe initiatiefwet voor die naar alle waarschijnlijkheid nog net voor zijn vertrek wordt ingediend. Als die wet zou worden aangenomen, zou dat een kleine revolutie betekenen, vindt Wolfsen. In concreto zou het betekenen dat een gemeente die zich schuldig heeft gemaakt aan bijvoorbeeld het storten van vervuilde grond een reparatoire sanctie zou kunnen krijgen. Gewoon betalen en de boel weer in de oorspronkelijke toestand brengen. Dat vind ik een belangrijk signaal. Opmerkelijk is ook het idee om rechterlijke colleges open te stellen voor niet-juristen. Wolfsen ziet daarin een goede mogelijkheid om de rechtspraak kwalitatief te verbeteren, én begrijpelijker te maken. Ik zie niet in waarom experts op bepaalde gebieden niet bij de rechtspraak zelf betrokken zouden kunnen worden, zegt hij. Het zou ingewikkelde discussies over de waarde van deskundigenverklaringen kunnen voorkomen, en de kwaliteit van de rechtspraak als geheel ten goede komen. Vooralsnog beperken zijn ideeën zich tot de Raad van State waar ook niet-juristen zijn belast met een rechtsprekende taak. De minister 17
interview wil daaraan een einde maken, maar Wolfsen heeft, samen met zijn VVD-collega Laetitia Griffith, een amendement ingediend om dat te voorkomen. Wolfsen: De minister wil niet dat niet-juristen nog zitting kunnen hebben in de Raad van State. Ik ben daar tegen. Ik zou het zelfs heel mooi vinden als het verbod om in een rechterlijk college ook niet-juristen zitting te laten nemen, zou worden opgeheven. Ik heb in Amsterdam in de economische kamer gezeten en daar hadden we behoefte aan een econoom. Klassieke juristen zeggen dat je zo n expert kunt horen op de zitting, als deskundige. Maar dan moet je als rechter een dergelijk verhaal wel kunnen begrijpen en kunnen waarderen. Verschillende strafzaken zoals de Schiedammer parkmoord en de zaak van Lucia de B. hebben bewezen dat het soms lastig is deskundigen echt te begrijpen. Ook omdat deskundigen het soms niet met elkaar eens zijn. Ik ben ervan overtuigd dat het invoelingsvermogen van een rechterlijk college groter wordt als de aanwezige kennis in zo n college zelf gevarieerder is. Laat er maar een DNA-expert zitten in de meervoudige strafkamer. Bij tbs-zaken in appèl zitten er ook een psychiater en een psycholoog bij, in de pachtkamer zitten ook specialisten. De tendens is om dergelijke externe expertise uit de rechterlijke colleges te drukken, en dat vind ik onjuist. In mijn idee moet een college kunnen bestaan uit twee juristen en een niet-jurist. Een niet-jurist mag geen voorzitter zijn, hij Aleid Wolfsen Aleid Wolfsen (1960) studeerde rechten in Groningen. Na zijn afstuderen was hij griffier bij de rechtbank in Zwolle en hoofd van de afdeling juridische zaken en beleid op het ministerie van justitie. In 1998 werd hij rechter in Amsterdam en in 2001 vice-president van de Haarlemse rechtbank. Op 23 mei 2002 werd Wolfsen Tweede-Kamerlid voor de Partij van de Arbeid, waar hij zich vooral met justitie-onderwerpen bezighield. Begin januari 2008 wordt hij geïnstalleerd als burgemeester van Utrecht. mag ook niet alleen zitten, maar hij kan wel plaats hebben in een meervoudige kamer. En dat zou ook als plaatsvervanger kunnen, wat mij betreft. Intellectueel eigendom en letselschade zijn typisch zaken waarin experts de rechterlijke macht zouden kunnen versterken. Sommige bouwbedrijven gaan tegenwoordig liever een arbitrage aan, waarin een jurist voorzitter is met twee niet-juristen erbij, omdat arbiters beter zouden begrijpen wat er leeft in de bouw. Dat vind ik echt gemiste kansen voor de Nederlandse rechtspraak. Leken als rechters ziet Wolfsen niet zitten. Hij is dan ook een erkend tegenstander van juryrechtspraak. Rechtspreken is en blijft een vak apart, dat moet je niet aan Jan en alleman overlaten. Maar goed opgeleide, getrainde experts zouden wel kunnen helpen de begrijpelijkheid van de rechtspraak te vergroten. Gewoon, door op te letten dat er niet te veel jargon wordt gebruikt. En dat is waar burgers op zitten te wachten. Ze hoeven helemaal niet zelf te oordelen. Maar ze willen het wel begrijpen. Onverwachte rampen Het is precies dat begrip dat Wolfsen de komende jaren als burgervader wil kweken onder de bevolking van de stad Utrecht. Bang voor grootstedelijke rellen zoals in de wijk Ondiep is hij niet, hoewel het hem moeilijk lijkt om te gaan met onverwachte rampen. Als rechter, als parlementariër en als bestuurder wil je iets doen. Daarom dien je een publiek belang. Maar soms ís er niets te doen. Als er in jouw stad iets gebeurt, moet je naar de mensen toe. Direct. Er zijn. Soms kun je niets meer doen dan dat. Dat lijkt me het zwaarst als burgemeester. Dat je soms alleen maar kunt luisteren. 19