Toegepaste Kleurenleer

Toegepaste Kleurenleer Toegepaste Onderwijskunde Tolab Enschede December 1992 Johan Jonker

Inhoud: 1. Inleiding kleurenleer 2. Kleuren scheiden 3. Complementaire kleuren 4. Subtraktief mengen 5. Additief mengen 6. Partitief mengen 7. Helderheidscontrast 8. Simultaancontrast 9. Kleurverzadiging 10. Kleurentemperatuur 11. Natriumlicht 12. Fluorescentie 13. Kleur en tekst 14. Tekstdia 2

1 Inleiding kleurenleer Kleur is overal om ons heen. Hoe gaan we er mee om? We zien veel kleuren om ons heen. Natuurlijke kleuren van bomen en planten, kleuren die harmonieus in elkaar over gaan, of harde kleuren van verkeersborden die een signaal afgeven. Kleurige reklame als boodschappers van allerlei producenten. Kleuren met wel of geen betekenis. Hoeveel kleuren kunnen we bij naam benoemen? 10, 100, 1000 vraag: Met niet al te veel moeite kunnen we zo 30 kleuren benoemen. Wat valt je op bij het benoemen van kleuren? Veel kleurnamen lijken op elkaar. Ze brengen weinig onderscheid aan en zijn moeilijk te herkennen. Enkele namen zijn; paars, violet, purper, indigo, roodpurper, rood, cyclaamrood, karmijnrood, vermiljoenrood, steenrood, oranjerood, rozerood. Textiel beoordelen op kleur in de winkel bij kunstlicht en buiten de winkel bij daglicht geeft al verschillende kleurindrukken voor dezelfde stof. Hoeveel kleuren zijn te onderscheiden door het menselijk oog? 10, 100, 1.000, 10.000, 100.000, 1 miljoen, 10 miljoen? Het oog kan ongeveer 1 miljoen kleuren onderscheiden. Wat gebeurt er als je alle kleuren samenvoegt. Krijg je zwart of Krijg je wit? Buiten schijnt de zon, is het licht, is het wit. Schilder alle kleuren door elkaar en je krijgt zwart. Waarom eigenlijk? 3

2 Kleuren scheiden Antwoord Hoe kom je tot een logies kleurensysteem waarin bovengenoemde voorbeelden zijn samengevat? Begin eens met de kleuren van de regenboog? Rood, oranje, geel, groen, blauw en violet. Wit licht wordt door de regenboog gesplitst, de namen die we aan deze kleuren geven zijn subjectief. Kun je ook andere kleurbenamingen aan de regenboogkleuren toekennen? Jazeker, we kunnen evengoed zeggen; rood, geel, groen, cyaan en blauw. 4

3 Complementaire kleuren Wat zijn complementaire kleuren? Complementaire kleuren zijn tegengestelde kleuren. Noem eens een paar tegengestelde kleuren? Rood en groen, blauw en geel. Hoe kom je er achter wat tegengestelde kleuren zijn? Hang gekleurd papier op een witte achtergrond in wit licht. Het gekleurde papier wordt na ongeveer een minuut verwijderd. Op de plaats waar het gekleurde papier heeft gehangen is een korte tijd daarna een andere kleur te zien. We noemen dit de tegengestelde kleur. Tegenover rood staat cyaan. Tegenover groen staat magenta Tegenover blauw staat geel Tegenover zwart staat wit Omgekeerd staat tegenover cyaan, rood. Stel dat we de bovengenoemde kleuren in een cirkel plaatsen. Hoe ziet die cirkel er dan uit? De cirkel is verdeelt in zes vlakken, Rood, geel, groen, cyaan, blauw en magenta. Wat valt je in deze kleurencirkel op? De kleuren rood, groen en blauw noemen we donkere kleuren. De kleuren cyaan, magenta en geel noemen we lichte kleuren. Donkere kleuren worden afgewisseld door lichte kleuren. Bij het mengen van kleuren gebruiken we in het ene geval de lichte kleuren en in het andere geval juist de donkere kleuren. 5

4 Subtraktief mengen Wat gebeurt er als we kleuren over elkaar heen schilderen, tellen we kleuren dan op, of trekken we kleuren van elkaar af. We trekken de kleuren geel, cyaan en magenta van elkaar af. Het meeste kleurendrukwerk wordt opgebouwd uit vier drukgangen. Drie drukgangen voor de kleuren geel, magenta en cyaan en een vierde drukgang voor zwart. Een vijfde of zelfs een zesde drukgang wordt toegepast in speciaal drukwerk. Een voorbeeld daarvan is het maandblad de National Geographic, dat in zes drukgangen wordt gedrukt. Een voorbeeld waarbij een extra drukgang goud is gedrukt, is een pak Appelsientje. In de drukkerswereld spreekt men van rood, blauw, geel, in plaats van magenta, cyaan, geel. Naar de buitenwereld, geeft dit veel verwarring. 5 Additief mengen Wat krijgen we te zien als we rood, groe en blauw licht mengen. Door menging van gekleurd licht zien we geel, magenta en cyaan. Alle drie kleuren samen, (rood-, groen- en blauwlicht) over elkaar geprojecteerd geeft wit licht. De kleuren worden bij elkaar opgeteld, of wel; we mengen additief. De kleuren TV is een goed voorbeeld van additieve menging. 6

6 Partitief mengen Een mozaiek bestaat uit vele steentjes naast elkaar. Als we er wat verder af staan zien we geen afzonderlijke steentjes meer, wat voor kleurmenging treed hier op? Als we twee kleuren dicht naast elkaar plaatsen, zien we op afstand de gemiddelde kleur. Door de verhouding van kleurintensiteit en het oppervlak ontstaat deze gemiddelde kleur. We noemen dit partitief mengen. Kijk van heel dichtbij naar het scherm van een kleuren TV, en je ziet de kleurpuntjes rood, groen en blauw naast elkaar. Ook dit is een toepassing van gemiddelde kleurwaarneming. Toch spreken we bij kleurentelevisie van additieve kleurmenging, aangezien de kleurbeelden bij elkaar worden opgeteld. We kunnen stellen dat partitief mengen een afgeleide vorm van additief mengen is. Bij het draaien van een bromtol met verschillende kleuren zien we de gemiddelde kleur. Kleurenblindheid wordt vaak getest door middel van kaarten met veel kleurstippen die een bepaald stippenpatroon in een andere kleur laten zien. 7

7 Helderheidscontrast Proef 1: Regel 1: Als in een donkere ruimte wit spotlicht alleen op een zwart papier wordt gericht, zonder de rest van die ruimte te verlichten wat zie je dan? Een wit vlak. Vervolgens doen we het omgevingslicht aan en het spotlicht uit. wat zien we dan? Een zwart vlak. Licht uit spot aan. Hoe kom ik in deze situatie achter de echte kleur van het belichte vlak. Wat er uit ziet als wit? Door een kleurwaaier in de lichtbundel bij het belichte vlak te houden. Zie je door verrgelijking dat het vlak zwart is. Kleuren zijn pas goed te beoordelen als in het licht alle kleuren aanwezig zijn en de achtergrond neutraal is, dat wil zeggen niet domineerd. Helderheid is eigenlijk hoeveelheid licht. Bij verdubbeling van de lichtopbrengst blijft de kleurverhouding gelijk. De volle maan is een goed voorbeeld van dit verschijnsel. De maan is van zichzelf zwart, maar doordat deze als enige wordt belicht door de zon lijkt deze wit. Hier is ook geen vergelijking mogelijk tot de omgeving. 8

8 Simultaancontrast Maakt het verschil of we grijs tegen een witte of tegen een zwarte achtergrond plaatsen. Grijs tegen witte achtergrond lijkt donkerder. Grijs tegen een zwarte achtergrond lijkt lichter. Simultaancontrast ontstaat wanneer twee kleuren naast elkaar worden bekenen. De ene kleur beinvloed de andere kleur, ons oog is erg gevoelig voor dit soort contrast. Wil men simultaancontrast vermijden, dan is het wenselijk om bijna gelijkluidende kleuren te gebruiken. Tabaksorteerders gebruiken een tabaksblad om tabak te sorteren. Het simultaancontrast is tevens te gebruiken om een omtrek, een silhouet, scherper waar te nemen. Als contrastkleuren naast elkaar worden gebruikt is het helderheidscontrast het grootst. Het is of je alles scherper ziet. 9

9 Kleurverzadiging Wanneer heeft een kleur recht op de aanduiding kleur? Een kleur noemen we een kleur die 100% is verzadigd. Alle kleuren samen noemen we geen kleur, 0% kleur. Als we 100% rood/groen en blauw mengen is dat 0% of 100% kleurverzadiging 0% kleurverzadiging, de kleur zwart is geen kleur. Als we additief 100% rood en blauw mengen is dat 100% magenta is dat 0% of 100% kleurverzadiging 100% kleurverzadiging, de kleurtint is 100% magenta kleur. 10

10 Kleurentemperatuur Kleurverhouding We verhitten een spijker (zwart lichaam). Na verloop van tijd verandert de spijker en wordt roodgloeiend. De kleur die nu wordt waargenomen wordt vergeleken met de temperatuur van de spijker. We noemen dit de kleurentemperatuur. Bij verder verhitten verandert de kleur van de spijker tot deze witheet wordt. Bij welke temperatuur straalt de spijker nu wit licht uit? Het menselijk oog stelt de "niet kleur" wit automatisch in op de hoeveelheid licht die wordt aangeboden. We bepalen vervolgens de kleuren ten opzichte van dit wit. De kleursamenstelling van zonlicht is anders dan de kleursamenstelling van lamplicht. In beide gevallen ervaren wij de "niet kleur" wit als wit. Ga je de "niet kleur" wit, bij daglicht en bij kunstlicht meten, dan komen er verschillende kleurverhoudingen uit. Wit licht van zonlicht van 6000 graden Kelvin is anders van kleursamenstelling dan wit licht van 3200 graden Kelvin kunstlicht. Een kleur van 3200 graden Kelvin is veel geler dan een kleur van 6000 graden Kelvin. 6000 graden Kelvin kleurentemperatuur geldt als standaard wit voor het oog. Bij gebruik van een videocamera moet er voor dat er wordt begonnen met de opname een witbalans worden ingesteld. Vergeet men de witbalans instelling, dan worden alle opnamen bijvoorbeeld te blauw of te rood. Wil men bij het fotograferen zo natuurlijk mogelijke kleur bereiken, moet men de juiste kleurenfilm voor het juiste licht gebruiken. Daglichtfilm bij daglicht en kunstlichtfilm bij kunstlicht. 11

11 Natriumlicht Welke kleuren kunnen we onderscheiden bij natriumlicht? Even een natuurkundig uitstapje. Licht is soms te beschouwen als een zich voortplantende golf en samen als een stroom deeltjes. Een golf heeft een golflengte en een frequentie (vergelijkbaar met de radio). Het is voldoende te weten dat een bepaalde kleur een bepaalde golflengte heeft. Natriumlicht straalt maar in een golflengte licht uit. Hierdoor is maar een kleur te onderscheiden. s'avonds zijn op een snelweg waarbij de weg wordt verlicht door natriumlicht, de kleuren van de verschillende auto's niet te onderscheiden. Alleen de contouren zijn zichtbaar. Een getuigeverklaring is daarom in dit geval, als het over kleur gaat, niets waard. 12 Fluorecentie Fluorecerend licht islicht wat we niet kunnen zien. Wat zien we als we in fluorecerend licht kijken. De frequentie van fluorescerend licht ligt buiten ons gezichtsvermogen. Bij het kijken in een TL buis die fluorescerend licht uitstraalt, zien we toch nog een paarsachtige kleur. De oogpupillen sluiten zich niet omdat er geen licht wordt waargenomen. Toch wordt er gekeken in een felle TL buis. Hierdoor kunnen de ogen worden beschadigd. In een disco wordt veel gebruik gemaakt van fluorescerend licht. Bepaalde stoffen zetten de lichtfrequenties van fluorescerend licht om in zichtbare frequenties zodat het lijkt of bepaalde kleuren licht uitstralen. Dit licht noemen we ook wel black-light. Black-light wordt wel toegepast bij het controleren van vervalst geld. 12

13 Kleur en tekst Hypothese luidt: Kleurvoorbeelden: Door gebruik van bepaalde kleuren in combinatie met niet kleuren kan de leesbaarheid van een tekst worden verbeterd. autonummerbord is zwart op geel - geen kleur op kleur busbordjes zwart op geel - " " " " ANWB borden wit op blauw - " " " " blauwdia's wit op blauw - " " " " verkeersborden wit en rood - " " " " blauw geschreven tekst op wit - " " " " Teksten in combinatie met kleur. Om dit kleuradvies-systeem voor teksten te kunnen gebruiken maken we onderscheid in donkere kleuren, lichte kleuren en geen kleuren. Donkere kleuren noemen we rood, groen en blauw. Lichte kleuren noemen we geel, magenta en cyaan. "Geen" kleuren noemen we zwart, wit en grijs. Om teksten optimaal te kunnen lezen, gebruiken we een zo hoog mogelijk contrast, maar geen absoluut contrast. Om tekst leesbaar te houden, gebruiken we geen complementaire kleuren. De kleuren gaan dan optisch werken. Dit geldt eveneens voor zwart en wit. Om dit te berwerkstelligen gebruiken we een "geen kleur" (zwart, wit of grijs) op een contrastkleur. 1. Witte tekst op rood, groen of blauw of 2. Rode-, groene- of blauwe tekst op een witte achtergrond. 3. Zwarte tekst op geel, cyaan of magenta of 4. Gele-, cyaan- of magenta tekst op zwarte achtergrond. 13

zwarte tekst op helwit papier leest minder prettig als zwarte tekst op een iets getint wit papier, chamois.(krant). Goed leesbaar is dan ook, blauwe tekst op wit papier. Ballpointblauw op wit papier of andersom, een witte tekst op een blauwe ondergrond. (blauwdia). Wil men meer kleuren toevoegen aan het ontwerp, gebruik dan een contrastkleur, donkere kleur of lichte kleur maar nogmaals geen complementaire kleur. witte tekst op ondergrond rood, steunkleuren, geel en magenta. witte tekst op ondergrond groen, steunkleuren, geel en cyaan. witte tekst op ondergrond blauw, steunkleuren, cyaan en magenta zwarte tekst op ondergrond cyaan, steunkleuren, groen en blauw zwarte tekst op ondergrond geel, steunkleuren, rood en groen zwarte tekst op ondergrond magenta, steunkleuren, rood en blauw rode tekst op witte ondergrond, steunkleuren, groen en blauw groene tekst op witte ondergrond, steunkleuren, rood en blauw blauwe tekst op witte ondergrond, steunkleuren, rood en groen cyaan tekst op zwarte ondergrond, steunkleuren geel en magenta magenta tekst op zwarte ondergrond, steunkleuren geel en cyaan gele tekst op zwarte ondergrond, steunkleuren magenta en cyaan Opmerking: In dit model moeten de steunkleuren vrij staan van de tekst, anders is het contrast tussen tekst en bijkleur te gering en wordt de tekst slecht leesbaar. De steunkleuren mogen elkaar wel raken. Ze zijn ten opzichte van elkaar niet lichter of donkerder en niet complementair. 14

Hoe gedraagt de kleur oranje zich ten opzichte van zwart of wit? Oranje is een mengkleur tussen rood en geel en ligt op het omslagpunt van een donkere- naar een lichte kleur. Oranje is niet in optimaal contrast met zwart of wit te brengen. Zijn er meer van deze kleuren? Er zijn nog 5 van deze omslagpunten op de kleurencirkel aan te wijzen. Zijn er kleuren die niet op de kleurencirkel voorkomen. Goud- en zilver zijn aparte kleuren en komen niet voor op de kleurencirkel. Deze kleuren zijn niet in optimaal contrast met zwart of wit te combineren. 15

14 Tekstdia Bij computertekstdia's, waar de achtergrondkleur verloopt van een donkere- naar een lichte kleur is het aan te bevelen om de tekst steeds te beoordelen op zijn contrast. We zetten een witte tekst op een verlopende achtergrond van de kleur cyaan naar de kleur blauw. Stel hierbij een witte tekst. Deze tekst is in optimaal contrast met de kleur blauw, maar in minimaal contrast met de kleur cyaan. Een oplossing zou hierbij kunnen zijn om een zwarte omtrek te plaatsen om de witte tekst, zodat het zwarte omtrek in optimaal contrast komt met de kleur cyaan. 16