abcdefgh Rijkswaterstaat V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout

abcdefgh Rijkswaterstaat V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout Contactpersoon: Peter Vermij December 2003

Inhoudsopgave........................................................................................ Algemeen beeld 3 1. Definitie bron 4 2. Probleemstoffen 4 3. Routes 4 4. Omvang probleem 4 5. Bedreigde functies 6 6. Relatie met andere bronnen 6 7. Technische oplossingen en kosten 8 8. Wet- en regelgeving 9 9. Beleid 10 10. Kaderrichtlijn water 11 11. Prognose 11 12. Lacunes 13 13. Beleidsaanbevelingen 14 14. Meer informatie 14 2 V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout

Algemeen beeld........................................................................................ DIFFUSE BRON: TOEPASSING VERDUURZAAMD HOUT Probleemstoffen: koper, chroom, arseen en PAK. Toestand nu: CIW-klasse 2-3 (SW<toetswaarde<MTR en MTR<toetswaarde <2xMTR). Prognose 2015: CIW-klasse 2-3. Aandeel verduurzaamd hout in belasting water: 15-50%. Het belang van de bron: score 2 tot 3 (matig 5-20% en 3 groot 20-50%). Verwachte reductie tot 2015: klasse 1 (gering<5%). Relatie met andere bronnen: uit-/afspoeling landbouwgronden, verkeer, huishoudens, industrie en depositie zijn voor de probleemstoffen van belang. Internationaal: beoordelingen gaan tevens plaatsvinden volgens de EUbiocidenrichtlijn. Voor gebruiks- en importbeperkingen is notificatie nodig. Ingezet rijksbeleid: geen nieuwe toepassingen. Uitvoering: waterschappen en RD s staan geen toepassingen meer toe. Actie nodig: ja. 3 V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout

1. Definitie bron Hout dat gebruikt wordt in de waterbouw, kan kunstmatig verduurzaamd worden door het te creosoteren of te behandelen met koper-chroom, koper-chroom-arseen of een ander chemisch verduurzamingsmiddel. Het is onmogelijk om het verduurzamingsmiddel voor de volle 100% in het product te houden. Het gebruikte middel komt dus ook in het water terecht. Oppervlaktewater, bodem en grondwater raken hierdoor verontreinigd. Bouwmaterialen, zoals verduurzaamd hout, zijn een typisch voorbeeld van een diffuse bron waarbij de vele kleintjes tezamen een belasting van betekenis vormen. 2. Probleemstoffen Het gaat om koper, chroom, arseen en PAK. Ook andere stoffen worden gebruikt, maar in veel mindere mate. 3. Routes Door uitloging van de stoffen uit het materiaal bij toepassingen in of bij water wordt het oppervlaktewater verontreinigd. 4. Omvang probleem Algemeen De emissies die vrijkomen uit het verduurzaamde hout komen direct in het oppervlaktewater terecht en vormen daarmee tevens de belasting van het oppervlaktewater. Voor informatie over de waterkwaliteit voor de probleemstoffen afkomstig uit verduurzaamd hout zie fact sheet XV De kwaliteit voor stoffen afkomstig van diffuse bronnen. Middelen met koper-chroom, koper-chroom-arseen of andere koperverbindingen Er is een berekening gemaakt van de omvang van de emissies uit hout dat met koperverbindingen verduurzaamd is. Hierbij is uitgegaan van de staande voorraad voor zover die bekend is. Er is rekening gehouden met: Het overstappen naar een minder uitlogend middel. Dit gebeurde in 1990. Het invoeren van een nieuwe technologie, die zorgt dat het middel minder uitloogt (de fixatiestap met stoom) in 1995. De veranderende verdeling over de verschillende typen verduurzamingsmiddelen, die bovenstaande innovaties met zich meebrachten. In de waterbouw is vóór 1979 vooral gecreosoteerd hout gebruikt. Het gebruik van hout dat met metalen verduurzaamd is, is daarom voor de waterbouw tot 1979 op 0 m 3 gesteld. 4 V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout

In de waterbouw wordt de levensduur gesteld op veertig jaar. Pas in 2019 zal dus voor het eerst met koperverbindingen verduurzaamd hout uit de waterbouw worden verwijderd. In tabel 1 is de geschatte omvang van de emissies opgenomen voor koper, chroom en arseen voor de jaren 1980 tot 2000. Tabel 1. Geschatte emissies koper, chroom en arseen in ton per jaar. Jaar Koper Chroom Arseen 1980 0,6 0,0 0,9 1985 0,9 0,1 2,6 1990 2,2 0,2 5,6 1995 2,1 0,3 6,8 2000 2,1 0,2 7,0 In de loop van de tijd is een duidelijke toename van de emissies zichtbaar. De emissie door uitloging van chroom en arseen blijft relatief laag en verandert weinig met de toename van het gebruik van verduurzaamd hout. Bij koper neemt de emissie door uitloging wél fors toe. Middelen met creosootolie Het gebruik van gecreosoteerd hout in de waterbouw wordt al een aantal jaren afgeraden of verboden. Gevolg is dat het minder wordt toegepast. De emissies naar water betreffen dus de bestaande opstand aan oeverbeschoeiingen en een aflopende bijdrage van nieuwe toepassingen. In tabel 2 staat de geschatte emissie van PAK (6 van Borneff) in ton per jaar door toepassing van gecreosoteerd hout in de waterbouw. Tabel 2. Geschatte emissies PAK (6 van Borneff) in ton per jaar door toepassing van gecreosoteerd hout in de waterbouw. Jaar PAK (6 Van Borneff) 1990 1,753 1995 1,465 1999 1,152 2000 1,07 2001 0,986 5 V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout

5. Bedreigde functies Voor koper en PAK bestaan er op basis van de huidige normering risico s voor de functie natuur en algemene milieukwaliteit (chemische en ecologische toestand). Bij onderhoud aan vaarwegen is lokaal verontreiniging van de waterbodems tot baggerspecie klasse 3-4 geconstateerd voor de probleemstoffen, die uitlogen uit verduurzaamd hout. 6. Relatie met andere bronnen Voor het diffuse bronnen beleid is inzicht in de relatieve bijdrage per bron van belang. RIZA heeft een inschatting gemaakt: 100% 80% 60% 40% 20% 0% Cu Cr As PAK Overig Industrie Riolering & RWZI's Bouwmaterialen toepassing verduurzaamd hout Bouwmaterialen overig (directe lozingen) Atmosferische depositie Verkeer & vervoer Landbouw Figuur 1. Aandeel van de verschillende bronnen in de nationale belasting van het oppervlaktewater met koper, chroom, arseen en PAK. (bron: emissieregistratie cijfers 2001) n.b. Na het opstellen van deze fact sheet zijn voor atmosferische depositie en voor de uit- en afspoeling van metalen uit landelijk gebied nieuwe emissiecijfers bekend geworden. Dit kan betekenen dat de relatieve bijdrage in de belasting van het oppervlaktewater van de verschillende bronnen aanmerkelijk kunnen veranderen. De nieuwe informatie is op landelijke schaal te vinden op www.milieucompendium.nl, in een meer gedetailleerd niveau te zijner tijd op www.emissieregistratie.nl en in Water in Beeld 2004 en Water in Cijfers 2004 (www.waterinbeeld.nl). Alle waterbeheerders hebben de informatie op het niveau van afwateringseenheden reeds ontvangen via het Kaderrichtlijn water-circuit. In de figuur is te zien dat het landelijke beeld is dat bouwmaterialen lang niet altijd de grootste bron zijn en de overige bronnen vaak van grotere orde zijn. Binnen de bron bouwmaterialen levert het 6 V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout

verduurzaamde hout de grootste bijdrage. Hierbij moet opgemerkt worden dat dit de directe lozingen op oppervlaktewater betreffen. De emissies ten gevolge van het gebruik van bouwmetalen als koperen waterleidingen en zinken dakgoten vallen onder de bron riolering&rwzi s (zie ook de fact sheet Bouwmaterialen bouwmetalen). Regionale studies geven echter een ander beeld. Op locaties waar veel verduurzaamd hout is opgesteld in oeverbeschoeiingen is de relatieve bijdrage groter. Voor arseen en PAK geldt dat ook in het landelijke plaatje deze bron een grote bijdrage levert. Aanvoer buitenlandse rivieren De aanvoer door buitenlandse rivieren is aanzienlijk. Zie tabel 3 voor een indicatie van de aanvoer van de metalen en PAK via buitenlandse rivieren. Het betreft de in Emissieregistratie opgenomen getallen voor 2001. Ter vergelijking is de totale belasting door Nederlandse bronnen in de tabel opgenomen. Tabel 3. Aanvoer koper, chroom arseen en PAK via buitenlandse rivieren in 2001, in ton/jaar 1) Stof(groep) Aanvoer rivieren (ton/jaar) Koper Chroom Arseen PAK (6 Borneff) 2486 432 137 1) Waarden zijn indicatief: de vrachten variëren sterk per jaar 8 2) Belasting NL (ton/jaar) 66 12 5 7 2) Gemeten aan zwevend stof Bron: Emissieregistratie cijfers 2001. 7 V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout

7. Technische oplossingen en kosten Alternatieven voor verduurzaamd hout in de waterbouw Er bestaan zowel in de waterbouw als in de wegenbouw voldoende alternatieven voor het gebruik van verduurzaamd hout. Enkele voorbeelden staan in tabel 4. Tabel 4. Tropische hardhoutsoorten met FSC-certificaat. Houtsoort (Latijn) Angelim Vermelho (Dinizia Exelsa) Angelim da Campina (Aldina Hetrophylla) Cumaru (Dipteryx Odorata) Land van herkomst Duurzaamheidsklasse Toepassing Brazilië 1 Palen, damwanden, beschoeiingen, bruggen/steigers (liggers) Brazilië 1-2 Palen, beschoeiingen Brazilië 1 Damwanden, beschoeiingen bruggen, palen, geluidsschermen, steigers, vlonders Karri (Eucalyptus Diversicolor) Zuid-Afrika Australië 2 Palen, bruggen, steigers, damwanden, beschoeiingen Louto itauba (Mezilaurus Itauba) Brazilië 1 Bruggen, steigers (dekdelen) vlonders Louro preto (Ocetea Spp) Brazilië 1-2 Steigers en brugdekdelen, gezaagde palen Massaranduba (Manilkara Bidentata) Piquia (Caryocar Villosum) Sucupira Vermelho (rode kabbes) (Andira coriacea) Brazilië 1 Palen, damwanden, beschoeiingen, bruggen/steigers (liggers) Brazilië 1-2 Damwanden, beschoeiingen, remmingwerken Brazilië 1-2 Palen, damwanden, beschoeiingen, bruggen/steigers (dekdelen) Vitex (leban) (Vitex specialus Diversica). Solomoneilanden 1-2 Vlonders, dekdelen Alternatieven voor verduurzaamd hout in overige toepassingen Hout voor afrasteringen en hekwerken: ronde palen van tammekastanjehout (nog geen FSC) of Robinia hout. Geluidsschermen, tijdelijke zicht- en jutschermen: bij voorkeur onbehandeld naaldhout met FSC-keur of gelijkwaardig Voetgangers- en fietsbruggen: zie bovenstaande tabel Kosten alternatieven De kosten voor toepassing van alternatieven worden geschat op hooguit tweemaal de oorspronkelijke kosten voor aanleg en onderhoud met verduurzaamd hout. De kosten voor verwijdering en vervanging van de bestaande opstand, alleen om de emissies te beperken, zijn niet onderzocht en dus niet bekend. Er zijn nog geen initiatieven genomen om bestaande opstand te verwijderen. 8 V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout

8. Wet- en regelgeving Bestrijdingsmiddelenwet Houtverduurzamingsmiddelen vallen onder de Bestrijdingsmiddelenwet 1962. Bestrijdingsmiddelen worden beoordeeld op werkzaamheid en mogelijke schadelijke gevolgen voor het milieu, de volksgezondheid en de gebruiker. Het College voor de Toelating van Bestrijdingsmiddelen (CTB) bepaalt of bestrijdingsmiddelen wel of niet worden toegelaten. Biocidenrichtlijn Internationaal wordt de toelating van biociden geregeld via de Biocidenrichtlijn. Daarmee wordt de beoordeling binnen Europa geharmoniseerd. De systematiek van beoordelen komt sterk overeen met de Nederlandse toetsingsmethoden. Wet milieugevaarlijke stoffen De Wet milieugevaarlijke stoffen biedt de mogelijkheid om door een Algemene maatregel van bestuur (Amvb) eisen te stellen aan de import, de toepassing en verkoop van gevaarlijke stoffen en producten. Voor hout dat met creosootolie behandeld is, is dergelijke regelgeving reeds van kracht. Voor hout dat met koperverbindingen behandeld is, wordt dergelijke regelgeving voorbereid. Voor andere verduurzamingsmiddelen bestaat dergelijke regelgeving niet. Deze wordt ook niet voorbereid. Notificatie bij de EU Voordat tot de verboden op grond van de Wet milieugevaarlijke stoffen kan worden overgegaan, moeten deze genotificeerd worden bij de Europese Unie. Andere landen kunnen dan eventuele bezwaren indienen, welke vervolgens door Europese Commissie behandeld worden en er wel geen toestemming wordt verleend voor de betreffende nationale wetgeving. Voor creosootolie is een dergelijke procedure reeds doorlopen. Wet verontreiniging oppervlaktewater (Wvo) Volgens de Wet verontreiniging oppervlaktewater (artikel 1) is het verboden zonder vergunning verontreinigende of schadelijke stoffen - in welke vorm ook - in oppervlaktewater te brengen. Het plaatsen van verduurzaamd hout heeft emissies tot gevolg. Daarom moet er een vergunning voor worden aangevraagd. Voor het gebruik van hout dat verduurzaamd is via een methode die niet leidt tot enige emissie in de gebruiksfase, is geen Wvo-vergunning nodig. Denk bijvoorbeeld aan hout dat met natuurlijke middelen verduurzaamd is of via fysisch-thermische methoden, zoals Plato-hout 1 of geacetyleerd hout 2. Voor de toepassingen buiten de waterbouw zijn er vooralsnog geen aanvullende wettelijke bepalingen en gelden enkel de eisen dat een verduurzamingsmiddel toegelaten moet zijn door het CTB. 1 Plato is een verduurzamingsproces waarbij minder duurzaam hout door verhitting opgewaardeerd wordt tot hout met een hogere duurzaamheid. 2 Geacetyleerd hout is hout dat verduurzaamd is volgens een milieuvriendelijk procédé. 9 V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout

9. Beleid Vierde nota Waterhuishouding Bouwmaterialen worden in de Vierde Nota Waterhuishouding (NW4) genoemd als belangrijke diffuse bron. Daarnaast is in eerdere Indicatief Meerjarenprogramma s (IMP s) het gebruik van gecreosoteerd hout in de waterbouw afgeraden. Hiermee is een lijn in gang gezet om chemisch verduurzaamd hout in zijn algemeenheid nader te beoordelen vóórdat het wordt toegepast. Emissiebeleid: aanpak bij de bron Het Nederlandse emissiebeleid gaat uit van aanpak bij de bron. Dat wil zeggen: het voorkomen en zo veel mogelijk beperken van emissies. Voor de bronaanpak geldt het toepassen van de best uitvoerbare of best bestaande techniek afhankelijk van de schadelijkheid (BUT/BBT) voor puntbronnen en de meest milieuvriendelijke handelswijze (MMH) voor diffuse bronnen. CIW-richtlijn De MMH voor de toepassing van verduurzaamd hout is vastgelegd in een CIW-advies. Het CIW-advies stelt dat toepassing van chemisch verduurzaamd hout zoveel als mogelijk moet worden voorkomen in de waterbouw. Dit gezien de aard en schadelijkheid van de middelen in relatie tot de mogelijkheden en kosten van de beschikbare alternatieven. Dubo-beleid Oeverbeschoeiingen hebben een plek gekregen in het programma Duurzaam Bouwen voor de GWW-sector. Daarin wordt ook aandacht besteed aan het kiezen van alternatieve constructies zoals milieuvriendelijke oevers. Uitvoering waterbeheerders en doelgroepen Bij de toepassing van verduurzaamd hout in de waterbouw is een vergunning op grond van de Wet verontreiniging oppervlaktewateren (Wvo) nodig. Waterbeheerders hanteren daarbij het volgende beleid voor de waterbouw overeenkomstig het CIW advies: Geen Wvo-vergunning voor gebruik van verduurzaamd hout als er voldoende alternatieven zijn. Als alternatieven niet mogelijk zijn, alleen een vergunning als het hout is behandeld met middelen die in Nederland zijn toegelaten. Bestaande opstand Er is geen beleid en ook geen aandacht voor het eventueel verwijderen van de bestaande opstand aan chemisch verduurzaamd hout. Het is onduidelijk of voor de bestaande opstand ook een vergunningplicht geldt en langs die weg sanering kan worden afgedwongen. 10 V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout

10. Kaderrichtlijn water PAK zijn in de Kaderrichtlijn Water (KRW) geclassificeerd als Priority Substance. Koper, chroom en arseen staan niet op de stoffenlijst van de KRW. Als voor het bereiken van een goede ecologische toestand aansluiting wordt gezocht bij MTR en VR, is er voor koper, chroom en arseen ook reductie van de emissies naar water noodzakelijk. Toepassing van verduurzaamd hout levert een bijdrage aan Menselijke belasting en effecten. Bescherming van het grondwater is hierbij ook relevant. Vooral in verband met infiltratie van hemelwater. Immers veel verduurzaamd hout wordt nog toegepast in droge toepassingen als tuinhout. Voor de KRW moet een beeld van de menselijke belasting van een waterlichaam worden gegeven. Ramingen voor de emissie die afkomstig is van oeverbeschoeiingen zijn landelijk beschikbaar. Per waterlichaam is de informatie echter niet of beperkt beschikbaar. Als het door de werkgroep Menselijke belasting en effecten ontwikkelde format wordt ingevuld, dan wordt duidelijk welke ontwikkelingen op het gebied van verbetering van de waterkwaliteit kunnen worden verwacht. 11. Prognose Emissies Emissieschattingen voor de toekomst zijn afhankelijk van de wetgeving over het gebruik van verduurzaamd hout. Voor de emissies naar water heeft een vermindering of stop op het gebruik van verduurzaamd hout geen invloed. Het gebruik van verduurzaamd hout in de waterbouw is immers al sinds 2001 niet meer toegestaan. De emissies betreffen de uitloging uit de bestaande opstand. Voor koper, chroom en arseen geldt dat de emissies afnemen door een steeds lagere uitloging uit de bestaande opstand. Omdat pas vanaf 1979 met dergelijke middelen verduurzaamd hout wordt toegepast en het hout gemiddeld een levensduur heeft van ca. 40 jaar zal er niet eerder dan in 2019 sprake zijn van significante afname van de bestaande opstand. Een prognose van de emissies wordt gegeven in tabel 5 en figuur 2. Tabel 5. Koper-, chroom- en arseenemissies door uitloging bij verbod op gebruik en laten staan van de bestaande opstand uitgedrukt in ton per jaar. Jaar Koper Chroom Arseen 2001 1,8 0,1 6,9 2005 1,2 0,0 6,5 2010 0,8 0,0 6,2 bron: Emissies van koper, chroom en arseen uit verduurzaamd hout, Stichting Hout Research (SHR),Rapportcode 1.513. Oktober 2002. 11 V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout

bron: Emissies van koper, chroom en arseen uit verduurzaamd hout, Stichting Hout Research (SHR),Rapportcode 1.513. Oktober 2002. Figuur 2. Prognose koper-, chroom- en arseenemissies door uitloging bij verbod op gebruik en laten staan van de opstand. De knik in de grafiek bij 1995 heeft te maken met het toepassen van een fixatiestap in het verduurzamingsproces.. Voor PAK geldt dat de emissies blijven afnemen door een steeds lagere uitloging uit de bestaande opstand, met bovendien een geleidelijke vermindering doordat de opstand met creosoot afneemt als de levensduur (40 jaar) is verstreken. Ook hier geldt dat de huidige en toekomstige emissies de uitloging uit de bestaande opstand betreffen. Een prognose van de emissies wordt gegeven in tabel 6 en figuur 3. Tabel 6. PAK-emissies door uitloging bij verbod op gebruik en laten staan van de bestaande opstand uitgedrukt in kg per jaar. Jaar PAK 2001 1022 2005 719 2010 455 12 V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout

prognose emissie PAK's gecreosoteerd hout 2000 kg/jaar 1500 1000 500 0 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 jaar Figuur 3. PAK-emissies door uitloging bij verbod op gebruik en laten staan van de bestaande opstand. Normering Biobeschikbaarheid gaat een grotere rol spelen in de normering van metalen. Indicatie van het RIVM (mondelinge mededeling): de waterfase zal op een beperkt aantal plaatsen de norm overschrijden en in de waterbodem/het sediment blijft een probleem bestaan. De overschrijdingen liggen op de meeste plaatsen niet vele factoren boven de MTR-norm, meestal in de categorie van 2xMTR. Als VR uitgangspunt blijft, zijn er meer problemen in water en waterbodem. Implementatie maatregelen In de waterbouw worden geen Wvo-vergunningen meer afgegeven voor nieuwe toepassingen van chemisch verduurzaamd hout. Daarmee is de maatregel ter voorkoming van plaatsing van nieuw chemisch verduurzaamd hout voor 100% geïmplementeerd. Aan het vervangen van bestaande opstand voordat de levensduur is verstreken, is nog nergens aandacht geschonken. Toestand watersystemen in 2015 Op basis van het bovenstaande kan worden geconcludeerd dat de belasting door de diffuse bron verduurzaamd hout tot 2015 niet ingrijpend zal veranderen. Aangezien ook voor de andere bronnen implementatie van maatregelen een lang tijdpad kent, blijft de chemische toestand ongeveer gelijk. 12. Lacunes Kennis Om de juiste maatregelen te nemen, is meer kennis nodig over de kosten en mogelijkheden van verwijdering en vervanging van de bestaande opstand. Bij nieuwe toepassingen moet men erop letten dat de bestaande schadelijke middelen niet worden gebruikt en dat de nieuwe middelen niet naar aard en hoeveelheden een nieuw probleem vormen. Daarom richt de kennisontwikkeling zich vooral op milieuvriendelijker alternatieven. 13 V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout

Aanpak Wat nog ontbreekt, is een actieve houding tegenover mogelijke vervanging van de bestaande opstand. 13. Beleidsaanbevelingen Het beleid waarbij oeverconstructies en materialen worden gebruikt zónder nadelige emissies voor het milieu, zou onverminderd moeten worden doorgezet. Verdere sanering door aanpak van de bestaande opstand. 14. Meer informatie Richtlijn 2003/2/EG van de Commissie van 6 januari 2003 inzake de beperking van het op de markt brengen van het gebruik van arseen. Besluit PAK-houdende coatings en producten Wms 2003, Staatsblad 2003, 105. www.emissieregistratie.nl (emissies naar en belasting van water). Emissies van koper, chroom en arseen uit verduurzaamd hout, Stichting Hout Research (SHR),Rapportcode 1.513. Oktober 2002. www.ctb-wageningen.nl (toegelaten middelen). DWW Wijzer 51: Verduurzaamd Hout in de Waterbouw. DWW Wijzer 64: PLONS Hulpmiddel bij de inrichting van natuurvriendelijke kanaaloevers. 14 V Bouwmaterialen - verduurzaamd hout