Verslag vaartochten ZKO vis 2010 Introductie In 2010 is er een serie vaartochten uitgevoerd met als doel het bemonsteren van vis in de Waddenzee. Dit verslag dient ertoe de details van deze tochten te beschrijven. In 1986 heeft het NIOZ onderzoek gedaan naar vis in de Waddenzee: het project EMOWAD. Het ZKO vis project is in eerste instantie ten dele een herhaling van EMOWAD, met dezelfde doelstelling: het in kaart brengen van de verspreiding en soortensamenstelling van vis in de Waddenzee en de groei van de verschillende soorten en hun dieet onderzoeken. In 2009 is de eerste reeks vaartochten voor het ZKO project uitgevoerd. De tochten in 2010 zijn volgens eenzelfde principe opgezet, maar hier lag een grotere nadruk op de pelagische (d.w.z. niet bodemgebonden maar vrij zwemmende) visgemeenschap, naast de benthische (bodemgebonden). De methodiek en vangstlocaties die in 2010 werden gebruikt zijn dezelfde als die in 1986 en 2009 waar het de benthische bemonstering aangaat, om een zo goed mogelijke vergelijking te verwezenlijken. De beperkt succesvolle pelagische vistechniek die in 2009 is gebruikt (ankerkuilen) heeft echter plaastgemaakt voor een andere, uitgebreider methodiek, namelijk het Isaacs Kidd net. Het vissen met dit tuig zal later in dit rapport verder worden toegelicht. Gegevens zijn verzameld door te vissen in verschillende gebieden in de westelijke Waddenzee, zie voor de locaties de kaart op de volgende pagina, waarin: rood = pelagische dagtrek, blauw = pelagische nachttrek, zwart = 3m boomkortrek, bruin = strandzegentrek.
In het kader van ZKO vis zijn in 2010 zes vaartochten georganiseerd met het onderzoeksvaartuig Navicula, op de hieronder vermelde data: Tocht VIII Tocht IX Tocht X Tocht XI Tocht XII Tocht XIII : 12-16 april : 25-29 mei : 28 juni 2 juli : 2-6 augustus : 23-27 augustus : 4-8 oktober Onderzoeksdoelen De voornaamste onderzoeksdoelen zijn het registreren van het voorkomen van vissoorten in de Waddenzee. Waar en wanneer wordt welke soort gevangen? Hoe snel groeien deze soorten en hoe maken zij gebruik van de verschillende habitats? Wanneer komen larven binnen vanaf de Noordzee en welk habitat gebruiken ze? Daarnaast zijn we geïnteresseerd in het dieet van vissen, en ook in de vraag of soorten (deels) voedselbeperkt zouden kunnen zijn. Om deze vragen te beantwoorden werd op specifieke locaties gevist, van april t/m oktober. Van elke vis werd de lengte bepaald en van een selectie van vissen werden de otolieten en de magen bemonsterd. Daarnaast werden ook andere soorten bemonsterd (en gemeten) als garnalen, krabben en kwallen. Er werd normaal alleen bij daglicht gevist, met uitzondering van enkele Isaacs Kidd net (IK net) trekken. Vangstmethodes In het onderzoeksprogramma wordt onderscheid gemaakt tussen verschillende habitats: 1. Bodem: intertidal, droogvallende wadplaten. 2. Bodem: subtidal, ondiepe delen van de Waddenzee die niet droogvallen bij laag water. 3. Bodem: geulen, diepe delen van de Waddenzee, vaak 10m+ diep. 4. Pelagiaal van het intertidal gebied. 5. Pelagiaal van diepere gebieden. Om deze verschillende gebieden te bemonsteren zijn verschillende tuigen ingezet, die in dit hoofdstuk worden beschreven. Boomkor (3m breed) Dit net wordt door de Navicula getrokken met een snelheid van ca. 3 knopen (5,5 km/u), over een lengte van gemiddeld 500m, waardoor het beviste oppervlak zo n 1500m 2 per trek bedraagd. Met dit net werd alleen anderhalf uur voor en anderhalf uur na hoog water gevist om a) zo ook de ondieper gelegen stations te kunnen bereiken; en b) de vissen dan naar ondieper water trekken om te eten, en dus de kans het grootst is op volle magen. De 3m boomkor werd gebruikt om de subtidal- en geul bodemgebieden te bevissen. In 2010 zijn we teruggegaan van zes boomkorgebieden met ca. 8 trekken per gebied naar drie boomkorgebieden (zie kaart), om zo meer tijd en aandacht aan de pelagische bemonstering te besteden. De maaswijdte van dit net is gestrekt 10mm in het eind.
Boomkor (2m breed) Naast de 3m boomkor werd in de drie boomkorgebieden ook een 2m boomkor ingezet die hanteerbaar is door een rubberboot en zo de intertidal bodemstations kan bereiken. Dit net werd voortgetrokken met een snelheid van ca. 2 knopen (3,5 km/u) over een afstand van gemiddeld 100m wat het beviste oppervlak ongeveer 200m 2 maakt. Ook voor deze bemonstering gold dat er alleen gevist werd anderhalf uur voor en anderhalf uur na hoog water, om dezelfde redenen. De maaswijdte van de 2m boomkor is gestrekt 6mm in het eind. Isaacs Kidd net Voor de pelagische bemonstering van vis in de (diepere) Waddenzee is in 2010 gekozen voor het Isaacs Kidd net. Dit net is van oorsprong gericht op zooplankton, wat het geschikt maakt voor het vissen op jonge vis(larven), die we verwachten op de Waddenzee. Voor het vissen met het IK net is ook een serie vaste stations gekozen, zie ook hiervoor de kaart. De vangsten in het IK net bedroegen naast vislarven en jonge vis ook veel kwalachtigen, zowel echte kwallen (Scyphomedusa) alsook de zeer talrijke ribkwallen (Ctenophora), waarbij vooral van de invasieve Amerikaanse ribkwal (Mnemiopsis leidyi) de biomassa zeer hoog was. De pelagische bemonstering kon bij alle getijden plaatsvinden. Met het IK net zijn elke tocht ook een drietal nachttrekken uitgevoerd, omdat vooral pelagische soorten een ander gedrag laten zien s nachts. Deze vangsten waren dan ook steevast afwijkend van de dagtrekken. Het net werd achter de Navicula getrokken met een gemiddelde snelheid van 3 knopen (5,5 km/u) en meestal met de stroom mee. De hoeveelheid water die door het net liep was bij 10 minuten vissen ca. 5800m 3 en bij 15 minnuten vissen ca. 8700m 3. De maaswijdte achterin het IK net is gestrekt 6mm.
Strandzegen Om de ondiepe delen van de Waddenzee te bemonsteren op pelagische vis is in 2010 een zogeheten strandzegen ingezet. Dit net bestaat uit een centraal deel met een zak en twee vleugels aan de zijkanten, en kan beschreven worden als een staand want dat wordt voortgetrokken aan beide zijden door een aantal mensen. Het net wordt in ca. 80cm diep water uitgezet, parallel aan de kustlijn en wordt dan het strand, of in ons geval de wadplaat, opgetrokken. De strandzegen is alleen bij laag water gebruikt omdat het net alleen inzetbaar is tegen een droge kant, in dit geval drooggevallen wadplaten. Het net bemonstert de vissen die het ondiepe wad opzoeken en levert op die manier kostbare informatie die de andere methodes niet missen. Voor de strandzegen zijn er vier locaties geprobeerd: de Hors (alleen eerste tochten), de Napoleondam, het Amsteldiep en de Bollen (alleen laatste tocht). Het strandzegen net heeft in de zak een gestrekte maaswijdte van 12mm. CTD Bij elke vangst zijn ook de abiotische gegevens zoals zoutgehalte, watertemperatuur, diepte en weersomstandigheden bijgehouden. De 3m boomkor en het Isaacs Kidd net werden voorzien van een CTD sonde en bij de vangsten met de 2m boomkor en de strandzegen werd gebruik gemaakt van een draagbare meter.
Beschrijving vaartochten Nu volgt een feitelijke beschrijving van de zes vaartochten in 2010. Vermeld worden: de opstappers; datum en tijd waarop de stations zijn bemonsterd; windrichting en kracht; het aantal vissen waar magen en otolieten van zijn verzameld; en eventuele bijzonderheden. Windkracht wordt vermeld in Beaufort. De opstappers zijn medewerkers en/of studenten van het NIOZ tenzij anders vermeld. Tijden worden afgerond op het halve uur. Pelagische vangsten & Navicula bemmaning:
Tocht VIII 12 t/m 16 april 2010 Opstappers: Hans Witte Hélène de Paoli Valeska Borges Maarten Brugge Marcel de Vries (IMARES Ijmuiden) Willem Diderich 12 april Gebied 1 (Balgzand en Breehorn) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 19:00 en 20:00. De wind is Noord-Oost 6. 13 april Gebied 3 (Texelstroom en Vlakte van Kerken) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 8:30 en 10:30. Er worden vijf IK net trekken gedaan tussen 13:30 en 16:00. De wind is Noord-Noord-Oost 5. 14 april Gebied 2 (Lutjeswaard) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 9:30 en 11:00. Er worden twee IK net trekken gedaan tussen 8:30 en 9:30 en drie tussen 15:30 en 17:00. De wind is Noord-Noord-Oost 4. 15 april Er worden zeven IK net trekken gedaan tussen 9:30 en 15:00 en er worden vijf nachttrekken gedaan met het IK net tussen 22:00 en 01:00. Bij de eerste nachttrek barst de zak van het net open bij binnenhalen en wordt de trek ongeldig verklaard en opnieuw gedaan. De wind is Noord-Oost tot Noord 4. 16 april Deze dag bestaat uit de laatste vangstverwerking en opruimen en schoonmaken. Opmerkingen Van 284 vissen zijn magen en otolieten verzameld, de nadruk ligt op schol en pelagische soorten. In de IK net vangsten werden vooral veel haringlarven aangetroffen met lengtes tussen de 25 en 35 mm.
Tocht IX 25 t/m 29 mei 2010 Opstappers: Hans Witte Job ten Horn Hélène de Paoli Valeska Borges André Dijkman (IMARES Ijmuiden) Willem Diderich 25 mei Gebied 1 (Balgzand en Breehorn) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 17:30 en 19:00. Er worden twee IK net trekken gedaan tussen 14:30 en 16:00. De wind is Noord 3. 26 mei Gebied 2 (Lutjeswaard) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 6:30 en 8:00. Er worden vier IK net trekken gedaan tussen 13:30 en 15:30. De wind is Oost-Noord-Oost 3 tot 4. 27 mei Gebied 3 (Texelstroom en Vlakte van Kerken) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 7:30 en 9:30. Er worden twee IK net trekken gedaan tussen 9:30 en 10:30 en twee tussen 16:30 en 17:00. Met laag water worden er strandzegentrekken gedaan op de Hors. De wind is Oost-Zuid-Oost 2 tot 3, later West 3 en later West-Zuid-West 2. 28 mei Er worden tien IK net trekken gedaan tussen 8:30 en 18:00 en er worden drie nachttrekken gedaan met het IK net tussen 22:00 en 23:30. De wind is Zuid-West 4, later West 5 tot 6. 29 mei Deze dag bestaat uit de laatste vangstverwerking en opruimen en schoonmaken. Opmerkingen Van 523 vissen zijn magen en otolieten verzameld, de nadruk ligt op schol en pelagische soorten, maar deze tocht zijn ook nog relatief veel benthische vissen gesneden. In de IK net vangsten is de kleine zeenaald zeer talrijk, alsmede de zeedruif (Pleurobrachia pileus) en de oorkwal (Aurelia aurita).
Tocht X 28 juni - 2 juli 2010 Opstappers: Hans Witte Jeremy Smith Hélène de Paoli Floor Driessen Lodewijk van Walraven Wouter Koch Marcel de Vries (IMARES Ijmuiden) Willem Diderich 28 juni Gebied 3 (Texelstroom en Vlakte van Kerken) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 10:00 en 12:00. Er worden zes IK net trekken gedaan tussen 15:30 en 18:00. De wind is eerst veranderlijk en later Noord-Noord-West 4. 29 juni Gebied 2 (Lutjeswaard) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 10:00 en 11:30. Er worden twee IK net trekken gedaan tussen 13:30 en 14:30. Rond laag water worden vijf trekken met de strandzegen gedaan in het Amsteldiep. De wind is Zuid-West 3 tot 4. 30 juni Gebied 1 (Balgzand en Breehorn) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 10:00 en 11:30. Er worden drie IK net trekken gedaan tussen 12:30 en 14:30. Rond laag water worden drie trekken met de strandzegen gedaan bij de Napoleondam. De wind is Oost 2 tot 3. 1 juli Er worden drie IK net trekken gedaan tussen 9:00 en 10:30, drie tussen 14:30 en 17:30 en er worden drie nachttrekken gedaan met het IK net tussen 23:00 en 00:30. Rond laag water worden drie trekken met de strandzegen gedaan bij de Hors, aan de rand van het Molenrak. Later die dag worden die trekken herhaald met hoog water. De wind is Oost 2 tot 3. 2 juli Deze dag bestaat uit de laatste vangstverwerking en opruimen en schoonmaken. Opmerkingen Van 414 vissen zijn magen en otolieten verzameld, de nadruk ligt op schol en pelagische soorten, maar deze tocht zijn opnieuw nog relatief veel benthische vissen gesneden. In de IK net vangsten is de kleine zeenaald nog altijd talrijk en is bovendien te zien hoe de mannetjes de jonge vis loslaten uit hun broedbuidel. De zeedruif (Pleurobrachia pileus) is ook nog zeer talrijk:
Tocht XI 2-6 aug 2010 Opstappers: Hans Witte Jeremy Smith Hélène de Paoli Wouter van Looijengoed Adriaan Rijnsdorp (IMARES Ijmuiden) Willem Diderich 2 augustus Gebied 3 (Texelstroom en Vlakte van Kerken) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 11:30 en 13:00. Er worden drie IK net trekken gedaan tussen 15:30 en 16:30. De wind is Noord-Noord-West 2 tot 3, later Noord 3. 3 augustus Gebied 2 (Lutjeswaard) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 10:00 en 11:30. Er worden vier IK net trekken gedaan tussen 8:30 en 10:30. Bij de IK net trekken is vergeten de zoetwaterdop van de CTD te halen, en missen derhalve de CTD waardes van deze trekken. Met laag water worden er vier strandzegentrekken gedaan in het Amsteldiep. De wind is West 4. 4 augustus Gebied 1 (Balgzand en Breehorn) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 13:00 en 14:30. Er worden vier IK net trekken gedaan tussen 9:30 en 12:00. Met laag water worden er vier strandzegentrekken gedaan bij de Napoleondam. De wind is Zuid 4 tot 5 en ruimt later naar West 3. 5 augustus Er worden vier IK net trekken gedaan tussen 8:30 en 12:00, twee tussen 16:30 en 17:00 en er worden drie nachttrekken gedaan met het IK net tussen 22:00 en 23:30. Bij de eerste dagtrek met het IK net is de vangst zo omvangrijk (kwallen) dat wordt besloten de trekken te verkorten van 15 naar 5 minuten. Later worden de trekken 10 minuten lang. Met hoog water wordt de strandzegen geprobeerd bij t Kuitje, zonder succes. De wind is Noord-West 5, later West 5 tot 6 en s nachts West 2 tot 3. 6 augustus Deze dag bestaat uit de laatste vangstverwerking en opruimen en schoonmaken. Opmerkingen Van 245 vissen zijn magen en otolieten verzameld, de nadruk ligt op schol en pelagische soorten. Uit de IK net en Strandzegen vangsten wordt veel haring gesneden omdat de diëten uiteen lijken te lopen. Er wordt jonge horsmakreel, jonge spiering en jonge zeebaars gevangen, deze laatste alleen langs de plaatranden met de Strandzegen. Er worden enkele Amerikaanse Ribkwallen gevangen (Mnemiopsis Leidyi), maar alleen zeer grote:
Tocht XII 23-27 aug 2010 Opstappers: Hans Witte Jeremy Smith Hélène de Paoli Valeska Borges André Dijkman (IMARES Ijmuiden) Kristina Raab (IMARES Ijmuiden) Willem Diderich 23 augustus Er worden vier IK net trekken gedaan tussen 11:00 en 14:00. Het weer is uitzonderlijk slecht en dit bemoeilijkt de werkzaamheden aanzienlijk. De rubberboot kan niet ingezet worden. De wind is Zuid- West 8. 24 augustus Gebied 3 (Texelstroom en Vlakte van Kerken) wordt bemonsterd met de 3m boomkor tussen 8:00 en 10:00. Vanwege de harde wind kan de rubberboot met 2m boomkor niet worden ingezet. Er worden vijf IK net trekken gedaan tussen 10:30 en 12:30. Met laag water worden strandzegentrekken gedaan bij de Napoleondam. De wind is West 6 tot 7, later Zuid-West 7. 25 augustus Gebied 2 (Lutjeswaard) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 8:30 en 10:30. De wind is afgenomen en er kan weer met de rubberboot gevist worden. Er worden twee IK net trekken gedaan tussen 11:00 en 12:00. Met laag water worden vijf strandzegentrekken gedaan in het Amsteldiep. Er worden drie nachttrekken met het IK net gedaan tussen 21:30 en 23:00. De wind is West 5 tot 6, later afnemend tot 4, s nachts is de wind nog slechts ZW 1 tot 2. 26 augustus Gebied 1 (Balgzand en Breehorn) staat op de planning om te worden bemonsterd, maar alleen de 2m boomkortrekken worden gedaan, de GPS van de Navicula heeft het begeven en daarom worden de 3m boomkortrekken niet gedaan, maar wordt naar Den Helder gevaren voor reparatie. Later op de dag worden er vijf IK net trekken gedaan tussen 13:00 en 15:30. De wind is Oost 5 tot 6. Alles wordt deze dag afgerond omdat de Navicula de vrijdag moet worden ingezet bij een ander project. Opmerkingen Vanwege het slechte weer en de GPS schade zijn enkele vangsten misgelopen. Een week later worden met onderzoeksvaartuig Stern de 2m boomkor trekken uit gebied 3 ingehaald. Van 355 vissen zijn magen en otolieten verzameld, de nadruk ligt op schol en pelagische soorten. De IK net vangsten worden overheerst door Mnemiopsis Leidyi en de Zeepaddestoel (Rhizostoma pulmo).
Tocht XIII 4-8 okt 2010 Opstappers: Hans Witte Jeremy Smith Lodewijk van Walraven Jordi Segers Marieke Keller (IMARES Ijmuiden) Ingrid Tulp (IMARES Ijmuiden) Renée Bouwman (IMARES Texel) Jeroen Hoekendijk (RuG) Willem Diderich 4 oktober Gebied 3 (Texelstroom en Vlakte van Kerken) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en 2m boomkor tussen 17:30 en 18:00. Twee 3m boomkor trekken uit gebied 3 worden niet bevist. Er worden zeven IK net trekken gedaan tussen 11:00 en 14:30. De wind is Zuid-Oost 3 tot 4. 5 oktober De twee overgebleven trekken uit gebied 3 (Texelstroom en Vlakte van Kerken) worden bemonsterd. Er worden drie IK net trekken gedaan tussen 15:00 en 16:30. Er worden drie nachttrekken gedaan met het IK net tussen 20:00 en 21:30. De wind is Zuid-West 4 tot 5, later Zuid-Oost 4. 6 oktober Gebied 2 (Lutjeswaard) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 8:00 en 10:00. Er worden twee IK net trekken gedaan tussen 10:00 en 11:00 en drie tussen 16:00 en 17:00. Met laag water worden er strandzegentrekken gedaan in het Amsteldiep. De wind is Zuid-Zuid-Oost 6 tot 7, later Zuid-West 6 tot 7. 7 oktober Gebied 1 (Balgzand en Breehorn) wordt bemonsterd met de 3m boomkor en de 2m boomkor tussen 8:00 en 9:30. 8 oktober Deze dag bestaat uit de laatste vangstverwerking en opruimen en schoonmaken. Opmerkingen Van 282 vissen zijn magen en otolieten verzameld, de nadruk ligt op schol en pelagische soorten. De IK net vangsten worden overheerst door Mnemiopsis Leidyi en Kompaskwal (Chrysaora hysoscella). Opvallende vangsten zijn jonge ansjovis en pelser, en enkele Processa modica, een (in NL) zeldzame garnalensoort.