Archeologie voor kleuters. - draaiboek voor het opzetten van een archeologieproject op maat -

Archeologie voor kleuters - draaiboek voor het opzetten van een archeologieproject op maat - Tineke Neyman Coördinator erfgoededucatie in Friesland Juli 2006

2

Inhoudsopgave 1. Inleiding 5 2. De doelen 7 3. Het draaiboek 9 Stap 1 - Vroeger en nu, oud en nieuw 9 Stap 2 - Oude dingen zoeken in de zandbak 11 Stap 3 - De zandbakvondsten repareren 12 Stap 4 - Onze pot staat op de foto! 13 Stap 5 - Grote mensen graven ook 14 Stap 6 - De schatkamer 15 Stap 7 - Voor wie er nog geen genoeg van heeft 17 4. Lijst met namen van archeologen 21 5. Lijst van musea met archeologische collectie 23 6. Nog meer archeologie (projecten en websites) 29 3

4

Inleiding Kleuters zijn nieuwsgierig en vinden heel veel dingen interessant. Ze doen graag actief mee en stellen de meest verrassende vragen. Het ideale publiek voor een erfgoedproject, zou je zeggen. Toch zijn er maar weinig erfgoedinstellingen die educatief aanbod voor kleuters hebben. Een leerkracht van een basisschool in Zwolle bedacht daarom in 2003 zelf een archeologieproject voor kleuters. Na afloop wist hij met smaak te vertellen over gravende kleuters en over kinderen die vol ontzag in het museum rondliepen, onder de indruk van het idee dat ze in een echte schatkamer mochten komen. Kortom; een project dat te leuk is om te laten liggen. Daarom heb ik het speciaal voor scholen in Friesland bewerkt tot dit draaiboek. Met behulp van dit draaiboek kunt u zelf een project opzetten waarin kleuters o.a. kennis maken met de begrippen vroeger en nu en oud en nieuw, replica s van archeologische voorwerpen opgraven in hun zandbak, in de klas kennis maken met een echte archeoloog en, met een beetje geluk, een museum bezoeken. In het draaiboek zijn de adressen opgenomen van de archeologen en musea die aan het project mee willen werken. U kunt zelf contact met ze opnemen om afspraken te maken. Het project is flexibel. Dat wil zeggen dat u zelf kunt bepalen welke delen van het project u wilt of kunt gebruiken. En wanneer u dat wilt doen. Ideeën en adressen uit het draaiboek zijn met een klein beetje moeite ook te gebruiken voor de midden- en bovenbouw. Sterker nog, één van de leerkrachten die een eerste versie van het draaiboek las, maakte gelijk haar collegae enthousiast voor een project archeologie voor de hele school. Ik hoop dat u na het doorbladeren van het draaiboek net zo enthousiast bent als zij en dat er binnenkort op uw schoolplein kleuters verwoed in de zandbak staan te spitten, op zoek naar archeologische vondsten! Mocht het zover komen, dan zou ik het bijzonder op prijs stellen als u mij naderhand wilt vertellen over uw ervaringen. Wellicht dat ik uw commentaar, wensen en tips kan gebruiken om erfgoedinstellingen te stimuleren meer projecten voor kleuters op te zetten. Tineke Neyman 5

6

De doelen Kennis: De kleuters kunnen voorwerpen benoemen in termen van vroeger en nu, oud en nieuw. De kleuters krijgen meer inzicht in het begrip tijd. De kleuters maken kennis met iemand die een niet-alledaags beroep uitoefent. De kleuters kunnen verwoorden wat een archeoloog doet. De kleuters kunnen een hen tot dan toe onbekend voorwerp herkennen op een plaatje. De kleuters kunnen verwoorden wat een museum is. De kleuters maken kennis met een museum in de buurt. Vaardigheden: De kleuters voeren handelingen uit die een beroep doen op hun grove en fijne motoriek. Houding: De kleuters leren respectvol om te gaan met oude voorwerpen. De kleuters leren dat musea interessante, leuke plekken zijn om te bezoeken. 7

8

Het draaiboek Stap 1 Vroeger en nu, oud en nieuw Kleuters hebben een weinig gedefinieerd besef van tijd. Begrippen als gisteren en morgen kunnen ze vaak wel plaatsen, maar alles wat daarvoor of daarna in de tijd ligt, is moeilijk voor te stellen. In dit project is het daarom genoeg om te werken met de termen vroeger en nu, oud en nieuw. In stap 1 van dit project worden de begrippen vroeger en nu, oud en nieuw gekoppeld aan voorwerpen die de kinderen kennen van thuis en van school. Voorbereiding Vraag de kinderen om een babyfoto van zichzelf mee te nemen. Verzamel oude en nieuwe voorwerpen die op elkaar lijken en met elkaar te vergelijken zijn. Het liefst voorwerpen die de kinderen kennen uit hun eigen omgeving. Zorg dat er ook spullen tussen zitten die zichtbaar gerepareerd zijn, zodat je kunt praten over oud en nieuw en over repareren. Dat komt verderop in het project weer terug (scherven in de zandbak die aan elkaar geplakt moeten worden). Zorg voor twee tafels waarop spullen van vroeger en spullen van nu neergezet kunnen worden. Voorbeelden van voorwerpen die je kunt gebruiken: uit de eigen geschiedenis van het kind: zuigfles - beker luier - kinderonderbroek baby-billendoekjes - wc papier baby-rompertje - kinder T-shirt babyspeeltje - kinderspeelgoed uit de leefomgeving van het kind: platenspeler - cd-speler langspeelplaten - cd guldens, kwartjes, dubbeltjes - euro s oud (gerepareerd) prentenboek - modern prentenboek een oude dinky-toy - speelgoedautootje oude olielamp - gloeilamp klompen - sportschoenen oude handkoffiemolen - elektrische koffiemolen draaitoestel met stekker - mobiele telefoon 9

Uitwerking Begin met het bekijken, benoemen, uitproberen van voorwerpen die betrekking hebben op de eigen geschiedenis van de kinderen (babyfoto, zuigfles etc.). Laat de kinderen vertellen over vroeger, toen ze nog een baby waren. Waar sliepen ze? Wat aten ze toen? Waar aten /dronken ze uit? Wat voor kleren hadden ze toen aan? Waar speelden ze mee? Wat konden ze toen? En wat nog niet? Maak dan de stap naar voorwerpen uit de tijd van vader en moeder of opa en oma. Probeer die voorwerpen te vertalen in termen als Jullie hebben allemaal schoenen aan. Maar toen jullie opa s klein waren, liepen veel kinderen niet op schoenen, maar op klompen Laat kinderen de voorwerpen uitkiezen en zelf op twee tafels zetten. Eén voor spullen van nu en één voor spullen van vroeger. Of zet zelf de spullen op twee tafels en laat de kinderen vertellen welk voorwerp op de tafel met spullen van nu past bij welk voorwerp op de tafel met spullen van vroeger. Misschien kunt u samen met de kinderen de spullen uitproberen. De handkoffiemolen. Of lopen op klompen. Bespreek ook het materiaal waarvan de spullen gemaakt zijn. Dit kan leiden tot conclusies als: op de tafel van vroeger staan (bijna) geen spullen van plastic. Sommige oude dingen zijn al heel vaak gebruikt. Hoe kun je dat zien. Sommige van de dingen zijn kapot geweest en weer gerepareerd. Laat de kinderen bijvoorbeeld een nieuw platenboek vergelijken met een oud platenboek, dat misschien wel gerepareerd is met plakband. Hoe kun je zien welk boek oud is en welk boek nieuw? Hoe komt het dat het oude boek er zo uit ziet? Misschien wel omdat het al door heel veel kinderen gebruikt is. Koppel zo de begrippen oud en nieuw aan de begrippen vroeger en nu. Een nieuw boek is van nu. Een oud boek is van vroeger. Het materiaal zegt dus iets over de tijd. Besluit met een voorwerp dat lijkt op het voorwerp dat ze in de volgende stap gaan opgraven. Bijvoorbeeld een nieuw kopje en een oud, gebarsten kopje zonder oor. Of laat per ongeluk een bord aan scherven vallen. De scherven lijken wel stukken van een puzzel. Welk stukje hoort aan welk stukje? Kan het bord nog gemaakt worden? 10

Stap 2 Oude dingen zoeken in de zandbak Om de kinderen voor te bereiden op het idee van bodemvondsten (archeologie) laat je ze eerst zelf iets vinden in de zandbak. Het mooiste is als je ze replica s van echte archeologische vondsten laat vinden. Kijk voor voorbeelden op: www.ceramicspaulusflorizoone.be (onder: replica s). Je kunt ze daar bestellen. De goedkoopste kogelpotjes kosten 10,00 per stuk. Je kunt ze natuurlijk ook zelf, naar voorbeeld van foto s, kogelpotten of trechterbekers namaken (zie de foto s en plaatjes in dit draaiboek). Maar oude vazen of borden van de kringloopwinkel of nep-amfora s uit het tuincentrum kan het zo goed. Voorbereiding Als je replica s van archeologische vondsten wilt gebruiken: Kogelpotten en trechterbekers zijn gemakkelijk zelf te maken (je kunt natuurlijk ook de hulp van ouders of oudere leerlingen inroepen). Bij stap 7 vind je werkbeschrijvingen voor het maken van kogelpotten of trechterbekers. Zoek je voorbeelden? Een tip: kogelpotten of eenvoudige kleipotten zijn gemakkelijk na te maken. Als je op www.google.com in de categorie afbeeldingen zoekt op kogelpotten of trechterbekers, krijg je zo een paar goede foto s van voorbeelden. zoek via bibliotheek, internet of een museum in de buurt of in lesmethoden van hogere groepen naar meer plaatjes van archeologische vondsten. Bewaar de plaatjes voor stap 4 (zie onder). Misschien heeft de school een abonnement bij de bibliotheek. In dat geval zou je de bibliotheek kunnen vragen om een doosje (jeugd-)boeken met veel plaatjes afbeeldingen van archeologische vondsten. De boeken kun je weer gebruiken bij stap 4. Droog of bak de potten en breek ze in een aantal grote stukken. Zorg ervoor dat de stukken van verschillende potten niet door elkaar raken! Verstop de stukken in de zandbak. Uitwerking Vertel de kleuters dat je iets in de zandbak hebt verstopt. Het zijn stukken van een kapot ding. Als ze de stukken vinden en in elkaar plakken kunnen ze zien wat het is. Een soort puzzel dus. Laat de kinderen in kleine groepjes om beurten een nieuw voorwerp vinden. 11

Stap 3 De zandbakvondsten repareren De kinderen weten dat dingen kapot kunnen gaan. En dat je ze soms kunt repareren. Oude dingen kun je soms repareren. Als je alle stukjes van een kapotte vaas aan elkaar plakt, kun je zien hoe de vaas eruit ziet. Als ze hun zandbakvondsten aan elkaar plakken, kunnen ze zien hoe de pot er uit zag voordat hij brak. Net als een puzzel. Als u de kinderen liever niet met (sterke) lijm laat werken, kunt u ook ze de scherven ook op een andere manier aan elkaar laten puzzelen. Neem in dat geval een deksel van een (schoenen)doos en vul die met zand. De kinderen kunnen in het zand de scherven aan elkaar leggen. Voorbereiding A. Werken met lijm: zorg dan voor borstels, sterke lijm, kwasten, schortjes etc. B. Werken zonder lijm: zorg voor deksels van (schoenen)dozen en fijn, droog zand. Uitwerking A. Werken met lijm: laat de kinderen in de klas hun puzzel schoon borstelen en in elkaar plakken. B. Werken zonder lijm: Vul Laat de kinderen in de klas hun puzzel schoon borstelen. Laat ze daarna hun puzzelstukjes in de zandbakjes aan elkaar leggen. 12

Stap 4 Onze pot staat op de foto! Om de kinderen voor te bereiden op het idee dat sommige dingen bijzonder genoeg zijn om bewaard te worden, laat je ze ontdekken dat het door hen gevonden voorwerp in een boek / op Internet / in een museum staat. Let op! Deze stap is alleen te zetten wanneer je bij stap 2 replica s van oude voorwerpen gebruikt hebt. Voorbereiding Maak een hoekje of tafel voor de boeken / foto s / prints met de afbeeldingen van de voorwerpen die de kleuters in de zandbak gevonden hebben. Zorg dat je de informatie over de voorwerpen paraat hebt, bijvoorbeeld in de tekst van het boek, of achterop de foto s. Lees de tekst bij de foto s, zodat je al iets over de voorwerpen weet (Welke zijn het oudst? Waar zijn ze gevonden? Hier in de buurt? Zijn ze versierd? Wat is het? Waar werd het voor gebruikt? Waar staat het voorwerp nu? Etc.) Uitvoering Vertel de kinderen dat je de dingen die ze gevonden en geplakt hebben al eens eerder gezien hebt op een foto. Maar je weet niet meer precies waar. Vraag hen of ze het zelf kunnen vinden. Laat de kinderen in groepjes door de foto s bladeren. Vertel de kinderen, als ze hun voorwerp gevonden hebben, wat er bij de foto staat (Wat is het? Waar werd het voor gebruikt? Is het versierd? Waar is het nu? Is het oud? Is het mooi?). Misschien weten ze het antwoord zelf wel! 13

Stap 5 Grote mensen graven ook De kinderen maken nu kennis met de archeoloog. Voorbereiding Neem contact op met een (amateur-)archeoloog. Een lijst met namen en adressen vind je in de bijlage. Vertel de archeoloog wat de kinderen al gedaan, gehoord en gezien hebben, zodat hij weet waar hij met zijn verhaal bij aan kan sluiten. Stuur hem desnoods een kopie van dit draaiboek, zodat hij weet wat zijn rol is in het geheel. Informeer of de archeoloog een prijs rekent voor zijn komst. Maak goede afspraken over wat hij komt doen. Bespreek met hem wat je hem graag aan de kinderen zou willen laten vertellen. Spreek goed af hoe lang hij komt vertellen. Spreek van tevoren af wat hij meeneemt om te laten zien. Het is natuurlijk mooi als hij spullen kan laten zien die lijken op wat de kinderen zelf gevonden hebben. Of spullen die ook in het door jullie gekozen museum te zien zijn (zie stap 6). Maar misschien heeft hij ook gereedschap dat hij kan laten zien. Of foto s en tekeningen. Informeer de archeoloog over je klas. Wat vinden de kinderen in jouw klas leuk? Waar zijn ze in geïnteresseerd? Wat kunnen ze wel / niet aan? Als je al weet wat voor vragen er bij de kinderen leven, geef die dan alvast door aan de archeoloog en vraag hem of hij daarop een antwoord kan geven. Vraag de archeoloog om te vertellen wat er met vondsten gebeurt -> vraag hem in ieder geval te vertellen dat bijzondere spullen naar een museum gaan. Dat bereidt de kinderen alvast voor op de volgende stap. Uitwerking Vertel de kinderen dat grote mensen soms ook dingen in de grond vinden. Bijvoorbeeld als er in de stad iets gebouwd wordt of er een gat in de straat gegraven wordt. Als een boer zijn land omploegt. Of soms gewoon in de grond in iemands tuin. De spullen die dan gevonden worden, worden schoongemaakt en geplakt. De mensen die dat doen heten archeologen. En vandaag komt er een in de klas. Misschien heeft hij zelfs wel oude spullen meegenomen die hij zelf gevonden heeft. De archeoloog vertelt in de klas over zijn werk. Laat misschien dingen zien die hij gevonden heeft of gereedschap dat hij gebruikt. Beantwoordt vragen van kinderen. Vertelt dat de gerepareerde spullen naar een museum gaan, zodat iedereen die dat wil, de oude dingen kan bekijken. 14

Stap 6 De schatkamer De archeoloog heeft al verteld dat sommige spullen die hij gevonden heeft zo oud en bijzonder zijn dat ze naar een museum gaan. Een museum is eigenlijk een schatkamer. Het staat er helemaal vol met spullen die mooi of oud of bijzonder zijn. Iedereen die dat wil, mag in de schatkamer komen om de bijzondere dingen die er bewaard worden te bekijken. En wij gaan zelf in die schatkamer kijken. Misschien zien we er wel dingen die lijken op wat we zelf hebben gevonden. Of die lijken op wat de archeoloog heeft laten zien. Voorbereiding Neem contact op met een museum in de buurt dat archeologische vondsten in haar collectie heeft. In de bijlage vind je een lijst met adressen van musea met archeologische vondsten in de collectie. Helemaal mooi: ga alvast zelf eens kijken wat er in het museum te zien is en wat de kinderen in jouw klas interessant zullen vinden. Neem contact op met de educatief medewerker. Als er geen educatief medewerker is, vraag dan bij wie je terecht kunt om afspraken te maken voor het bezoek met je schoolklas. Vraag het museum of ze voorwerpen in huis hebben die lijken op de voorwerpen die de kinderen opgegraven hebben of die de archeoloog heeft laten zien. Informeer of die archeologische voorwerpen ook in de museumzalen te zien zijn op het moment dat je wilt komen met je klas. Als de voorwerpen niet op zaal liggen, is het dan mogelijk dat iemand van het museum ze laat zien? Informeer of de voorwerpen op ooghoogte van de kleuters liggen. Zo niet, zijn er dan opstapjes of krukjes waar ze op mogen staan om in de vitrine te kijken? Regel praktische zaken (dag, tijd, kosten, betaling, duur van het bezoek, wel of geen rondleiding, begeleiding door ouders, waar zijn de wc s etc.) Regel vervoer. Zorg voor voldoende begeleiders (zijn er evt. ouders die mee willen?). Bespreek met het museum wat je met je klas komt doen en hoe je verwacht dat je klas zal reageren, zodat ze weten wat ze kunnen verwachten. Als er iemand van het museum meegaat om iets te vertellen, neem dan van tevoren contact op met deze persoon en informeer haar of hem over wat je klas leuk vindt (bijvoorbeeld: waar zijn ze in geïnteresseerd, hoe breng je het op ze over en hoe lang kunnen ze luisteren?). Jij kent zelf je klas het beste! Informeer bij het museum naar de huisregels. Met die informatie kun je de kinderen alvast voorbereiden op wat er wel en niet mag in een schatkamer / museum. 15

Vertel de kinderen voorafgaand aan het bezoek iets over hoe het museum er uit ziet (spullen staan er in glazen kasten, er hangen plaatjes en foto s aan de muur, etc.). Vertel de kinderen voorafgaand aan het bezoek wat er wel en niet mag in de schatkamer. Uitvoering Vertel de kinderen nog een keer dat de bijzonder spullen die archeologen opgraven naar een museum gaan. Iedereen die dat wil, mag daar die spullen bekijken. Vertel desnoods op de stoep of in de hal nog een keer wat de afspraken zijn. Wat mag er wel en niet in een schatkamer? De kinderen gaan nu rondkijken in het museum, de schatkamer waar mooie, oude en bijzondere dingen bewaard worden. Ze ervaren hoe de schatkamer er uitziet, klinkt en ruikt. En ontdekken er misschien wel een paar dingen die ze zelf kennen. Voorwerpen die lijken op de dingen die zij zelf gevonden en geplakt hebben. Of dingen die de archeoloog heeft laten zien. Of de brandblusser die ook op school hangt. 16

Stap 7 Voor wie er nog geen genoeg van heeft Wie er nog geen genoeg van heeft kan tenslotte met de klas zelf kogelpotten of (iets moeilijker) trechterbekers kleien of een tentoonstelling maken. I. Kogelpotten maken Sla een bolletje klei plat tot een mooi rondje. Maak dan een lange slang van klei. Nu leg je de slang precies op de rand van het rondje. En als je helemaal rond bent, rol je de slang verder op het dijkje dat er al ligt. Steeds hoger en hoger. Als je een potje hebt, kun je de ribbeltjes van de slang nog voorzichtig glad drukken. Misschien kan de pot ook wel gebakken worden op school. 17

II. Trechterbekers maken Wat heb je nodig? Klei Satéprikker 18

Stap 1 Verdeel de klei in 3 even grote stukjes (neem meer stukjes voor een grote beker) Rol elk stukje klei tot een lange sliert. Stap 2 Draai de sliert klei in een cirkelvorm op elkaar. Maak de naden glad met je vinger. Stap 3 Leg nu de volgende sliert op de klei. Maak de naden glad. Herhaal deze stap net zo vaak totdat alle slierten op zijn. Stap 4 Door water te gebruiken kun je de klei mooi glad krijgen. Stap 5 Druk met je vingers de bovenkant iets naar buiten. De bovenkant is nu wijder dan de bodem. Je hebt nu een trechterbeker. Stap 6 Met een satéprikker kun je er vormpjes in tekenen en de trechterbeker versieren. Bron: www.hunebedcentrum.nl -> archeokids -> De wereld van Oek. 19

III. Zelf een tentoonstelling maken Nu de kinderen weten wat een museum is, vinden ze het misschien wel leuk om zelf een minimuseum te maken met spullen die ze gevonden (en gemaakt?) hebben. Hun eigen schatkamer, waar vaders en moeders ook kunnen komen kijken. Voorbereiding Wat hebben we nodig om een museum te maken? Vraag de kinderen hoe de schatkamer er uit zag (vitrines, bijzondere spullen, bordjes erbij, platen / foto s aan de muren etc.) Zorg voor materiaal (een vitrine of lege tafels waarop uitgestald kan worden, kartonnen bordjes, tekenmateriaal etc.) Zorg voor een plek waar de tentoonstelling kan staan, waar eventueel nog iets aan een muur of bord kan hangen Wil je bezoek in je museum? Zorg dan voor een plek die ook toegankelijk is voor ouders en/of leerlingen uit andere klassen. Uitvoering Bekijk samen de spullen die in de tentoonstelling moeten staan. Wat is het? Waarom is het bijzonder? Jullie weten wat het is en waarom het bijzonder is. Maar andere mensen niet. Bij de spullen moeten dus bordjes waar op staat wat het is en waarom het bijzonder is. Laat de kinderen bedenken wat voor tekst, foto s of tekeningen er op de bordjes bij de voorwerpen moeten staan (bijv. wat is het, een foto van wie het gevonden heeft, een tekening van waar het gevonden is). Bordjes maken. De leerkracht schrijft de teksten die de kinderen op de bordjes willen hebben. De kinderen kunnen er de foto s of tekeningen bij plakken. Spullen mooi neerzetten zodat je alles goed kunt zien. De bordjes bij de voorwerpen zetten. Tekeningen maken voor aan de muur (Een archeoloog? Een kogelpot? Een museum?). Entreekaartjes maken. Affiches maken, of een grote poster waar een tekening van een museum of het woord museum op staat. Iedereen vertellen dat je een mooie tentoonstelling hebt gemaakt en waar die te zien is. Kaartjes verkopen bij de deur. Misschien willen de kinderen wel zelf een rondleiding geven door hun museum. Of de suppoost zijn die goed oplet dat niemand de spullen zomaar oppakt. Of is jullie museum er juist één waar je alles aan mag raken en uit mag proberen? Misschien wil de directeur jullie museum wel openen! 20

Lijst met namen van archeologen De onderstaande archeologen hebben toegezegd mee te willen werken aan het project archeologie voor kleuters. Zij komen graag op school iets over hun vak te vertellen en te laten zien. U kunt zelf contact met hen opnemen om een afspraak te maken voor een bezoek aan uw school. Mevr. Ebel Koppen Mevrouw Koppen heeft zelf jaren lang les gegeven Riepel 19 aan kleuters. Ze neemt ook een metaaldetector mee 8602 DD Sneek om te laten zien hoe je ijzeren dingen in het zand 0515-431313 / 06-10797623 kunt vinden. ebelkoppen@planet.nl Dhr. Jelle Schokker Meneer Schokker kan vondsten laten zien en Gysbert Japicxstraat 95 heeft een metaaldetector die hij evt. in de zandbak 8933 BB Leeuwarden kan demonstreren. 06-40629660 jelle_schokker@yahoo.com Dhr. Arjan Draaisma Meneer Draaisma neemt archeologische Van Lidtstraat 20 vondsten én hun moderne broertjes mee 8442 KT Heerenveen (bijvoorbeeld en oude naald van been en een 0513-625705 nieuwe van metaal, een eeuwenoud oud stenen potje met handvat en een modern steelpannetje). Meneer Draaisma wil ook best voor hogere groepen komen vertellen. Mevr. Gelkje van Eunen Mevrouw Van Eunen laat vondstmateriaal zien. Tsjerkepaad 7 Ze heeft zelf een aantal jaren les gegeven aan 9025 BM Bears aan kleuters. 06-54201912 of 058-2519770 fa.eunen@hccnet.nl of geunen@uto.nl Mevr. Janneke Hielkema - Polderstraat 24 9724 EE Groningen 050-3145828 j.hielkema@arcbv.nl Mevrouw Hielkema is alleen beschikbaar voor scholen in de regio s Oost- en Weststellingwerf. 21

Dhr. Anne ten Brink Dennenlaan 25a 9471 PH Zuidlaren 050-4090082 a.ten.brink@nemrud.nl Dhr. Meindert Ley Meneer Ley gaat het liefst naar scholen in Jaarlastins 53 en rond Leeuwarden. Hij neemt archeologische 8925 GM Leeuwarden vondsten en mooie verhalen over opgravingen mee. 058-2666812 Hunebedcentrum Borger Bronnegerstraat 12 Het hunebedcentrum heeft interessante 9531 TG Borger programma s voor het basisonderwijs, ook 0599-236374 voor de onderbouw. Zie ook de website. www.hunebedcentrum.nl In het centrum werken archeologen die info@hunebedcentrum.nl of: graag bij scholen op bezoek komen. Ze nlemmers@hunnebedcentrum.nl komen met een tas vol spullen en mooie verhalen. 22

Adressenlijst musea met archeologische collectie De volgende musea hebben archeologische voorwerpen in hun collectie. Ze zijn op de hoogte van het project en hebben aangegeven dat ze groepen kleuters willen ontvangen. U kunt zelf met hen bellen voor het maken van een afspraak. AMELAND Landbouw en Juttersmuseum Swartwoude Hoofdweg 1 9164KL Buren Ameland Telefoon 0519-54 28 45 amelandermusea.imarinus@planet.nl www.amelandermusea.nl contactpersoon: Irma Marinus openingstijden: wisselen per seizoen. Zie de website. Kosten: kinderen van 5-12 jaar: 2,00 AMELAND Cultuur-Historisch Museum Sorgdrager Herenweg 1 9161AM HOLLUM 0519 554477 amelandermusea.imarinus@planet.nl www.amelandermusea.nl contactpersoon: Irma Marinus openingstijden wisselen per seizoen. Zie de website. Kosten: kinderen van 5-12 jaar: 2,00 HUNEBEDCENTRUM BORGER Bronnegerstraat 12 9531 TG Borger 0599-236374 info@hunebedcentrum.nl www.hunebedcentrum.nl contactpersoon: Nadine Lemmers (bereikbaar op ma. en di.) nlemmers@hunebedcentrum.nl openingstijden: hele jaar van 10:00-17:00 23

Het hunebedcentrum heeft speciale programma s voor het onderwijs, waarmee ze ook naar scholen gaan: 1. Een archeoloog in de klas Een echte archeoloog komt iets vertellen over archeologie. Wat is nu oud en wat is nu nieuw? Wat doet een archeoloog nou precies? Waarom doet hij dat? Mag een archeoloog alles opgraven? Wat gebeurt er met de spullen die worden gevonden door archeologen? Welke spullen komen in een museum? De archeoloog neemt mee: Een tas vol met materiaal (replica en echt) om het verhaal te illustreren. Doelgroep: Het basisonderwijs. Alle groepen. Kosten: 1 euro per leerling en kilometervergoeding (minimaal 15 leerlingen, bij minder leerlingen kost het ook 15 euro). Tijd: Vijfenveertig tot zestig minuten. 2. Gerke Holtrop, een amateurarcheoloog, vertelt uit de boeken van Oek en laat ook de bijpassende voorwerpen zien. Hij laat de potten zien van de moeder van Oek, de sikkel om het graan mee te oogsten van de vader van Oek, de stukken vuursteen van Oek, etc. Gerke neemt een tas mee met daarin o.a.: trechterbeker, kraaghalsflesje, sikkel, bijl, etc. (om te laten zien), De strips De wereld van Oek, kind van hunebedbouwers en De wereld van Oek: Oek en het vuur (10 euro per stuk). Opdrachtenuit het Het Grote Keienboek (4,95 euro). Onderwijsbladen Oek op school (gratis). Doelgroep: Het basisonderwijs, de groepen 1 tot en met 6. Kosten: 1 euro per leerling en kilometervergoeding (minimaal 15 leerlingen, bij minder leerlingen kost het ook 15 euro). Tijd: dertig tot zestig minuten. 3. Amateurarcheoloog Gerke Holtrop komt vertellen over de hunebedbouwers of de Trechterbekercultuur. Aan de hand van vondsten komen verschillende aspecten uit het leven van een hunebedbouwer aan bod. Gerke neemt mee: Een tas vol met materiaal (replica en echt) om het verhaal te illustreren. Doelgroep: Het basisonderwijs, alle groepen. Kosten: 1 euro per leerling en kilometervergoeding (minimaal 15 leerlingen, bij minder leerlingen kost het ook 15 euro). Tijd: Vijfenveertig tot zestig minuten. 24

BEARS Uniastate Tsjerkepaad 3 9025 BM Bears 058-2519263 www.uniastatebears.nl uniastate@hetnet.nl contactpersoon: Pieter van Gunst geopend: 1 april 30 september dagelijks geopend 1 oktober 30 maart geopend van woensdag t/m vrijdag. Voor andere dagen: op afspraak. kosten: kinderen 1,00 p.p., volwassenen 2,00 p.p. BURGUM Streekmuseum en Volkssterrenwacht Menno van Coehoornweg 9 9251 LV Burgum 0511-465544 www.streekmuseum-volkssterrenwacht.nl info@streekmuseum-volkssterrenwacht.nl contactpersoon: Margreet Eversen geopend: dinsdag t/m vrijdag van 13:30 17:00, maar ook op afspraak kosten: kinderen 1,50 p.p., volwassenen 2,00 p.p. DOKKUM Museum Het Admiraliteitshuis Diepswal 27 9101 CA Dokkum 0519-293134 www.museumdokkum.nl contactpersoon: Karen Wisselaar: kwisselaar@museumdokkum.nl geopend: het museum is het hele jaar open kosten: 15,00 per groep (groep = minimaal 15 personen) DRACHTEN Museum Smallingerland Museumplein 2 25

9203 DD Drachten 0512-515647 Contactpersoon: Geopend: Kosten: Jeanette Vermeer: jvermeer@museumdrachten.nl het hele jaar geopend behalve de maandagen en de 1ste, kerst-, paas- en pinksterdagen, nieuwjaarsdag en bij doorgang van de elfstedentocht. Groepen word verzocht van tevoren een afspraak te maken. schoolklassen met begeleiders hebben gratis toegang. JELSUM Dekema State Dekemawei 5 9057 LC Jelsum 058-2570020 dekemastate@zonnet.nl www.dekemastate.nl contactpersoon: Jacomine Hogendam kosten: Schoolklassen: 15,00. KOLLUM Museum Mr. Andreae Eyso de Wendtstraat 9-11 9291 ES Kollum 0511-452833 / 0511-451740 lukas@lauwersmeer.com Geopend: half mei half oktober Kosten: kinderen: 0,50 p.p. LEEUWARDEN Fries Museum Turfmarkt 11 8911KS LEEUWARDEN 058-2555500 educatie@friesmuseum.nl www.friesmuseum.nl contactpersoon: afd. educatie: 058-2555517 geopend: hele jaar kosten: kinderen gratis, volwassenen 6,00 p.p.(woensdag gratis). SNEEK 26

Fries Scheepvaart Museum Kleinzand 14 8601 BH Sneek 0515-414057 www.friesscheepvaartmuseum.nl roorda@friesscheepvaartmuseum.nl Contactpersoon: Anke Roorda Geopend: het hele jaar door Kosten: voor schoolgroepen gratis TEXEL Maritiem- en Juttersmuseum Barentszstraat 21 1792 AD Oudeschild Texel 0222-314956 www.texelsmaritiem.nl esther@texelsmaritiem.nl contactpersonen: Maarten Roeper, Esther geopend: di za 10:00 17:00, zondag 12:00 17:00 in juli en augustus ook op maandag open kosten: voor groepen vanaf 15 personen: volwassenen 4,75, kinderen 3,25 p.p. VLIELAND Museum Tromp's Huys Dorpsstraat 99 8899 AE Vlieland 0562 452711 www.vlieland.nl m.douma@vlieland.nl contactpersoon: Marian Douma geopend: hele jaar kosten: groepen kinderen: 1,75 pp. 27

WARGA Ald Slot Museum Ald Slotwei 1-3 9005 NK Warga 058-255 31 52 www.aldslot.nl aldslot@hetnet.nl contactpersoon: A. Dijkstra geopend: van april t/m oktober kosten: kinderen 1,00 WOMMELS Museum De Striid Tsjin It Wetter Ald Hiem 2 Postbus 2 8730 AA Wommels 0515 333249 www.museumwommels.nl info@vvv-terpelan.nl contactpersoon: Willem van Bommel 0515-332897 / 06-40128116 geopend: 1 mei t/m 31 oktober, di t/m zo 14:00 17:00. Groepen zijn in dezelfde maanden ook buiten de genoemde openingstijden welkom. Kosten: kinderen gratis, volwassenen 1,50. WORKUM Museum Warkums Erfskip Merk 4 8711 CL Workum 0515-54 31 55 www.warkumserfskip.tk warkumserfskip@hetnet.nl contactpersoon: Alie de Jong-Veenema geopend: april t/m oktober NB: het museum zit momenteel midden in een verbouwing. Maar vanaf september 2007 bent u met uw schoolklas weer van harte welkom. Kosten: kinderen gratis, volwassenen 2,00 28

Nog meer archeologie. Interessante boeken, films, projecten en websites Het onderstaande materiaal is niet direct bedoeld voor kleuters. Maar wel handig als je je snel in de archeologie wilt verdiepen. Sommige van de websites hebben bovendien mooi educatief materiaal. Ook handig voor hogere groepen! Boek E. van Ginkel, De onderkant van Nederland: het avontuur van de archeologie, Amsterdam 1983. Tot nu toe het eerste en enige boek voor kinderen over archeologie in Nederland. Film, speciaal voor het onderwijs: De Archeoloog Speciaal voor het onderwijs heeft de Stichting voor de Nederlandse Archeologie de documentaire de archeoloog laten maken. De documentaire duurt 25 minuten en is bedoeld voor leerlingen uit groepen 6 tot en met 8 van het basisonderwijs. De documentaire legt helder uit hoe archeologen in Nederland onderzoek doen naar sporen van mensen die vroeger leefden. De film geeft antwoord op veelgestelde vragen van kinderen. Bijvoorbeeld: Hoe weten archeologen waar ze iets kunnen opgraven? Hoe graven ze iets op? Wat gebeurt er met de spullen die zijn opgegraven? In De Archeoloog zie je het boren naar sporen, het opgraven op het land én onder water, het onderzoek van vondsten in het laboratorium en de presentatie van gerestaureerde vondsten in het museum. De documentaire is verkrijgbaar op DVD en VHS en kan voor 10 euro (inclusief verzendkosten) besteld worden via www.sna.nl/bestellen Project: Een koffer vol scherven - Archeologische vondsten in de klas De leskist een koffer vol scherven is in eerste instantie bedoeld voor de brugklas van het voortgezet onderwijs. Maar er zitten ook dingen in die goed bruikbaar zijn voor gebruik in de bovenbouw van het basisonderwijs. In de koffer zitten onder 29

andere zakjes met échte archeologische vondsten, een tijdbalk die in de klas kan worden opgehangen, een serie kijkplaten met scènes uit het verleden, een video over begraafcultuur in Friesland en de bovengenoemde video (en dvd) de archeoloog. De kist is voor 25 euro te huur bij het Fries Museum. Voor informatie: Mariska de Boer, Fries Museum, 058-2555500 of M.deBoer@friesmuseum.nl Voor meer informatie over de inhoud van de kist kunt ook kijken op www.sna.nl/educatie/koffer Graven op het Internet: archeologie voor kinderen Er zijn voor kinderen én onderwijzers op het Internet veel interessante sites over archeologie te vinden. Bijvoorbeeld: www.archeologie.pagina.nl Startpagina voor het zoeken van internetsites op het gebied van archeologie www.museumkennis.nl Klik op het blokje opgraven. Leuke toegankelijke site over archeologie. Wat is archeologie, hoe graaf je iets op, hoe vind je een dino, geschiedenis van de archeologie in Nederland. www.archeos.nl Leuke website voor het onderwijs! Vooral bedoeld voor groep 6-8. Met een docentenhandleiding waarin suggesties gedaan worden over hoe je de website kunt gebruiken. Op de website staat heel veel compacte informatie over de Steentijd, Romeinse tijd, Middeleeuwen, Nieuwe Tijd. De informatie wordt in kleine, behapbare stukjes tekst met mooie foto s en plaatjes toegankelijk gemaakt. Per tekstje kun je op één of meer woorden doorklikken naar een onderwerp waarover je meer wilt weten. Bij het tijdvak Romeinse tijd en Middeleeuwen ook informatie over Friese onderwerpen (terpen, Friese koninkrijk). 30

Op de site is ook een scheepsspel, waarin voorwerpen benoemd en op een Romeins schip geplaatst moeten worden. Kanttekening: de tekstjes over het vak archeologie lijken meer bedoeld te zijn voor volwassenen. Ook het woordenboek, waarin (wel handig!) termen uit de archeologie en geschiedenis worden uitgelegd, lijkt vooral bedoeld voor volwassenen. friesland.archeologienet.nl Het is even zoeken op deze site, maar dan vind je ook interessante informatie over Friesland en archeologie. Over de oudste terp, de Oldenhove, bijvoorbeeld. Maar ook bewegende beelden, kaartjes, tekst etc. Vooral geschikt voor de bovenbouw of als achtergrondinformatie voor leerkrachten. schatgravers.rmo.nl Te vinden op de website van het Rijksmuseum voor Oudheden te Leiden. Pagina met informatie, plaatjes en leuke weetjes. Gericht op kinderen. Onderwerpen: archeologie, mummies, hiëroglyfen. www.datbewarenwe.nl Een site over erfgoededucatie. Klik op de homepage lessen. Onder les 6 vind je werkbladen die je in de klas kunt gebruiken als je een opgraving wilt bezoeken. www.hunebedcentrum.nl Site van het hunebedcentrum in Borger. Doen veel voor kinderen. Kijk bijvoorbeeld bij archeokids www.hunebedden.nl De naam zegt het al www.bogpeople.org Archeologisch website op initiatief van het Drents Museum. Onderwerp zijn de veengebieden in Noordwest-Europa, waar het volk de Bogpeople leefde. 31

32

Dit draaiboek is gemaakt door: Tineke Neyman, Coördinator erfgoededucatie in Fryslân Mocht u (delen uit) dit draaiboek willen overnemen, vergeet dan niet dit draaiboek als bron te vermelden. 33