11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen INLEIDING Wereldwijd wordt meer en meer de gedachte omarmd dat bij beleggen in ondernemingen rekening gehouden moet worden met de gevolgen van het handelen van deze ondernemingen voor mens en milieu. Verschillende grote pensioenfondsen zijn de afgelopen jaren met duurzaamheid aan de slag gegaan en hebben dit in hun beleggingsbeleid opgenomen. Ook het Bestuur van de Stichting Pensioenfonds Gasunie ( het pensioenfonds ) heeft in de afgelopen jaren nagedacht over de wijze waarop duurzaamheid kan worden opgenomen in het beleggingsbeleid. Sinds 2010 heeft het Bestuur de concrete stappen genomen om het zogeheten (Maatschappelijk) Verantwoord Beleggen vorm te gegeven en te implementeren. UITGANGSPUNT VERANTWOORD BELEGGEN Om deze doelstelling van het fonds te bereiken is het beleggingsbeleid zodanig vormgegeven dat de beleggingsresultaten van het pensioenfonds op de lange termijn zo hoog mogelijk zijn, bij een aanvaardbaar risico. De zorgvuldige afweging tussen risico en rendement staat in dienst van de doelstellingen. Momenteel wordt er grotendeels passief belegd in ondernemingen die opgenomen zijn in indices. Er wordt gespreid belegd, zowel naar beleggingscategorie als ook naar regio, in liquide fondsen en met diverse financiële instrumenten. Op deze wijze wordt naar verwachting op de lange termijn binnen de gekozen risicogrenzen een optimaal resultaat behaald. Uit het bovenstaande blijkt dat het beleggingsbeleid in de eerste plaats zorg moet dragen voor een goed en betrouwbaar pensioen voor alle betrokkenen (deelnemers, pensioengerechtigden en gewezen deelnemers) van het pensioenfonds op de lange termijn. Maatregelen op het gebied van Verantwoord Beleggen kunnen daar waar mogelijk aan bijdragen. Het Bestuur heeft zich duidelijk uitgesproken voor een duurzaam beleggingsbeleid voor zover de uitsluitingscriteria door een onafhankelijke derde vastgesteld worden.. Het Bestuur is van mening dat Verantwoord Beleggen bijdraagt aan een beter geïnformeerde besluitvorming en dit kan het risicomanagement van het pensioenfonds ten goede komen. Hierin past het aansporen van ondernemingen om rekening te houden met de gevolgen van hun handelen voor mens en milieu. Mogelijk vermindert dit de kans dat een onderneming ecologische schade aanricht of draagt dit er toe bij dat ondernemingen zich hierdoor bewuster zullen inzetten voor een beter milieu en de ontwikkeling van de maatschappij op de lange termijn. Dit alles past binnen het lange termijn beleid van het pensioenfonds om Verantwoord Beleggen op te nemen als onderdeel van zijn identiteit. December 2016 49/56
Het Bestuur heeft het beleid voor Verantwoord Beleggen nader uitgewerkt omdat zo wellicht beter geïnformeerde beslissingen kunnen worden genomen ten aanzien van majeure milieu-, sociale en governance (ESG-)risico s in de beleggingsportefeuille. Het Bestuur wil door niet te beleggen in ondernemingen die zich blootstellen aan deze ESG-risico s reputatieschade vermijden en daarnaast geeft dit blijk van de maatschappelijke verantwoordelijkheid van het Bestuur. Het Bestuur wil echter benadrukken dat niet alle aanvullende maatregelen, die nodig zijn om een zinnige bijdrage te leveren op dit gebied, positief bijdragen aan de realisatie van de doelstellingen. Het in hoge mate actief selecteren van ondernemingen op basis van duurzaamheidscriteria past bijvoorbeeld niet binnen het huidige beleggingsbeleid van het pensioenfonds, aangezien dit meestal tot relatief hoge kosten en tot beperking van de beleggingsmogelijkheden ( het beleggingsuniversum ) leidt. Het Bestuur blijft daarnaast sturen op lage kosten om zo te streven naar een maximaal rendement tegen een aanvaardbaar risico. Samengevat is het voor het Bestuur een belangrijk aandachtspunt om bij het hanteren van duurzaamheidscriteria op gedeeltes van zijn beleggingsportefeuille een goede balans te vinden tussen de beschikbare beleggingsinstrumenten, de eventuele kosten hiervan en het effect op het beleggingsuniversum. INVULLING BELEID VERANTWOORD BELEGGEN Het pensioenfonds is sinds 2010 nadrukkelijk in dialoog gegaan met de huidige vermogensbeheerders in hoeverre binnen de grenzen van de bestaande afspraken rekening kan worden gehouden met aanvullende maatregelen op het gebied van Verantwoord Beleggen. Het Bestuur ziet ruimte voor verschillende maatregelen waarmee invulling gegeven kan worden aan Maatschappelijk Verantwoord Beleggen: Onderschrijving van duurzaamheidsprincipes door de vermogensbeheerders; Inventarisatie maatregelen bij vermogensbeheerders op het gebied van Verantwoord Beleggen; Voorkoming blootstelling aan onacceptabele ESG-risico s; Uitsluiting van de slechtst presenterende beleggingen op ESG gebied; Insluiten van de best presterende beleggingen op ESG gebied. De eerste manier waarop het Bestuur invulling geeft aan Verantwoord Beleggen is het bespreken met de vermogensbeheerders of zij zich gecommitteerd hebben aan duurzaamheidprincipes, zoals UNPRI 5 en Global Compact 6. De UNPRI heeft betrekking op het beleggingsproces van de vermogensbeheerders. De UN Global Compact heeft betrekking op de ondernemingen waarin (in)direct wordt belegd. Beide initiatieven van de Verenigde Naties (VN) bestaan uit een aantal universele principes die gebaseerd zijn op diverse, algemeen erkende verdragen. In de praktijk worden door financiële instellingen deze principes vaak als leidraad toegepast voor duurzaam beleid. 5 Zie http://www.unpri.org/principles/ 6 Zie http://www.unglobalcompact.org/ December 2016 50/56
De tweede manier waarop het Bestuur invulling geeft aan Verantwoord Beleggen is het bespreken met de vermogensbeheerders of en in welke mate zij specifieke aandacht besteden aan duurzaamheid in hun beleid. Door het uitvoeren van een dergelijke inventarisatie wordt duidelijk in welke mate de vermogensbeheerders reeds bijdragen aan de wens van het Bestuur ten aanzien van Verantwoord Beleggen. Een voorbeeld hiervan is het rekening houden met duurzaamheid in het actief stembeleid. Hoofdzakelijk wordt er namelijk niet direct in ondernemingen belegd door het pensioenfonds, maar door middel van deelnames in beleggingsfondsen. Het Bestuur kan derhalve geen gebruik maken van de mogelijkheid om direct zijn stem uit te brengen, maar kan wel het stembeleid dat wordt gevoerd door een externe vermogensbeheerder proberen te beïnvloeden. Naast deze invulling van het stembeleid zal het Bestuur proberen om samen met andere institutionele beleggers een maatschappelijke dialoog met vermogensbeheerders te voeren over het stembeleid op het gebied van duurzaamheid. Dit is één van redenen dat het pensioenfonds is aangesloten bij Stichting Eumedion. Bij het stemmen op Nederlandse aandeelhoudersvergaderingen kan op deze wijze worden samengewerkt op het gebied van duurzaamheid. De derde manier waarop het Bestuur invulling kan geven aan Verantwoord Beleggen is om in de toekomst waar mogelijk blootstelling aan onacceptabele ESG-risico s te voorkomen. Hierbij kan men verschillende stappen onderscheiden. Allereerst wordt gezocht naar een efficiënte manier om screening van de beleggingsportefeuille uit te voeren. Daarnaast dient het pensioenfonds nu en in de toekomst een eigen keuze te maken om te bepalen welke uitsluitings (screening)-criteria van belang zijn. Het uiteindelijk doel is om nu en in de toekomst mogelijk de meest controversiële ondernemingen, zogeheten worst-of-the-worst ondernemingen, uit te sluiten. En de best presterende beleggingen juist in te sluiten. Controversiële ondernemingen zijn bijvoorbeeld ondernemingen die betrokken zijn bij ernstige overtredingen van de UN Global Compact of een slechte ESG score behalen. Getracht zal worden om de ESG scoring onafhankelijk te laten vast stellen, dus zonder dat deze wordt uitgevoerd door manager of fonds. De criteria van uitsluiting kunnen zowel onafhankelijk, door manager of door pensioenfonds vastgesteld worden. In hoeverre het in- en uitsluiten in de toekomst op andere ESG-criteria op een efficiënte en onafhankelijke manier kan worden gerealiseerd binnen de grenzen van de bestaande afspraken met de vermogensbeheerders zal met hen worden besproken. Kortom, het Bestuur zal een constructieve dialoog met de vermogensbeheerders voeren om goed de mogelijkheden te inventariseren. Het Bestuur tracht hiermee uiteindelijk het Verantwoord Beleggingsbeleid op een efficiënte manier te implementeren. Het pensioenfonds is van mening dat ESG bij een (fonds)manager geïntegreerd moet zijn in het gehele beleggings proces. Dat betekent dat zowel ESG beleggingsstrategieën, engagement en ESG analyse en rapportage goed geregeld moet zijn. December 2016 51/56
Bij het selecteren van een nieuwe vermogensbeheerder of nieuw fonds zullen ESG criteria derhalve meegewogen worden. Ze vormen echter geen hard knock out criterium. IMPLEMENTATIE VERANTWOORD BELEGGEN Aandelen Binnen de aandelenportefeuille zijn controversiële wapens uitgesloten. Het fonds hanteert een uitsluitingenlijst ten aanzien van bedrijven die wel actief zijn in controversiële wapens. Onder controversiële wapens wordt hier verstaan clusterbommen, landmijnen, verarmd uranium wapens en chemische en biologische wapens. Daarnaast zal onderzocht worden in hoeverre andere criteria via een onafhankelijke toetsing op een efficiënte manier kunnen worden geïmplementeerd. Een mogelijkheid zijn de ESG gescreende fondsen op basis van Ethix criteria ten aanzien van mensenrechten, omgeving, arbeidsstandaarden en anti-corruptie. Een belangrijk aspect is dat de uitsluitingen de diversificatie niet in gevaar brengen. Bedrijfsobligaties De bedrijfsobligatie portefeuille kent in deze hoedanigheid twee uitsluitingen te weten Controversiële wapens en kinderarbeid: Industrie die zich bezig houdt met het vervaardigen van Controversiële wapens: Controversiële wapens zijn wapens die een majeure werking hebben, leiden tot onnodige schade en niet in staat zijn onderscheid te maken tussen civiele en militaire doelen. Controversiële wapens is een dynamisch concept dat zal veranderen in de tijd. Het betreft hier meestal anti-persoonsmijnen, clustermunitie en kernwapens. Kinderarbeid. De restricties voor kinderarbeid zijn: uitsluiting van bedrijven welke geen statement hebben afgeven dat men tegen kinderarbeid is; uitsluiting van bedrijven welke eerder zijn veroordeeld vanwege kinderarbeid; uitsluiting van bedrijven waarvan meer dan tien artikelen (kinderarbeid gerelateerd) in de media is verschenen sinds het laatste gerapporteerde boekjaar. Het pensioenfonds overweegt om ook voor de bedrijfsobligaties een extra ESG screening toe te passen. Na overleg met de manager Lombard Odier wordt onderzocht hoe de combinatie van ESG en CAR (Consciousness, Action en Results) ingevoerd kan worden. Ook hier zullen efficiëntie en behoud van voldoende diversiteit belangrijke criteria zijn. December 2016 52/56
Staats(gerelateerde) obligaties Ten aanzien van de staats(gerelateerde) obligaties zal niet belegd worden in landen waartegen ernstige sancties zijn uitgevaardigd door de Verenigde Naties. Daarnaast zal er alleen in staats(gerelateerde) obligaties van landen belegd worden die zich in de top 20% qua ESG scores bevinden. Daarnaast mag een land niet bij de slechtste 20% in een groep of in 2 groepen bij de slechtste 40% behoren voor de groepen Environment, Social, Governance en Economics. Deze lijst zal gebaseerd worden op informatie van een onafhankelijke derde en zal bij het opstellen van beleidsplan beleggingen vastgelegd worden voor het hele jaar. Voor 2017 is deze vastgesteld via de ESG country risk tool van Bloomberg. Er worden 77 Key Performance Indices gebruikt verdeeld over categorieën in de groepen Environment (Emissies, Energie, Elektriciteit, biodiversiteit en water), Social (demografie, discriminatie, werkgelegenheid, gezondheid, welvaart en defensie), Governance (economische vrijheid, effectiviteit overheid, politieke risico s corruptie, infrastructuur en innovatie) en Economics (economische activiteit, financieel risico, afhankelijkheid andere landen, staatsrisico en economisch risico). Duurzaamheidsbeleid Vastgoed Pensioenfonds Gasunie (PFGU) De vastgoedsector in Europa kan een belangrijke bijdrage leveren aan het terugdringen van emissies (aandeel CO2-uitstoot in 2016; circa 40%). Het PFGU is er dan ook van overtuigd dat het meetbaar doorvoeren van duurzaamheidsmaatregelen in combinatie met een actieve dialoog met managers van vastgoed(fondsen) bijdraagt aan een beter en meer bestendig rendement-risicoprofiel van haar vastgoedbeleggingen. Het PFGU belegt op maatschappelijk verantwoorde wijze, waarbij het duurzaamheidsbeleid voor vastgoed is gestoeld op de ESG-pijlers: Ecologisch: Minimalisatie van de ecologische voetafdruk van de vastgoed beleggingen middels energie- en waterbesparende, evenals afval- en uitstoot reducerende maatregelen. Tevens zorgdragen voor toekomstbestendige (alternatieve) aanwendbaarheid van het vastgoed. Hierbij is minimaal 75% van de portefeuille voorzien van een groen energielabel. Sociaal: Vastgoedfondsen hanteren een (eigen) ethische code, verhuren niet aan partijen die op de uitsluitingslijst van het PFGU staan, (hetgeen jaarlijks wordt gecontroleerd) en conformeren zich aan de principes voor verantwoord beleggen zoals opgesteld door de Verenigde Naties (UNPRI). Governance: Het PFGU belegt alleen in en voert hierbij een actieve dialoog met vastgoedfondsen die: Deelnemen aan de Global Real Estate Sustainability Benchmark ; GRESB en hierin de hoogste status, Green Star, dragen c.q. maatregelen hebben genomen waarmee December 2016 53/56
deze status binnen 2 jaar kan worden behaald. Naast concrete duurzaamheidsmaatregelen meet deze benchmark opgebouwd uit 450 fondsen- ook de performance van management en beleid. Het betreffende fonds dient hiertoe jaarlijks een vragenlijst te doorlopen. Transparant en integer besturen. Het management van de vastgoedfondsen opereert hierbij op open en transparante wijze richting alle stakeholders. Naast GRESB -op het gebied van duurzaamheid- rapporteren conform INREV (niet beursgenoteerde vastgoedfondsen) en ERPA (beursgenoteerde vastgoedfondsen) standaarden. RAPPORTAGE (MAATSCHAPPELIJK) VERANTWOORD BELEGGEN Nieuwe ontwikkelingen en resultaten op het gebied van Verantwoord Beleggen zullen via de website van het pensioenfonds worden gerapporteerd. December 2016 54/56