Sporten op en rondom school. Sportaanbod voor het onderwijs

1 Sporten op en rondom school Sportaanbod voor het onderwijs

2 3 Sport en onderwijs, een winnende combinatie! Tenniskids PaardenLeren spel KPN Junior Schaatsclub schaats- en skateclinics Jong geleerd is oud gedaan. Hoe eerder kinderen in aanraking komen met verschillende sporten, hoe groter de kans dat ze er ook hun leven lang mee doorgaan. Door kinderen op school sport te laten beleven, kan elk kind zijn eigen vaardigheden ontdekken en verdiepen. Op school worden alle kinderen bereikt en gaan meer kinderen sporten. Ze worden fitter en gezonder en leren spelenderwijs tal van (sociale) vaardigheden. Sport is ontzettend leuk om te doen en draagt bovendien bij aan de realisatie van verschillende onderwijsdoelen, zoals de verbetering van de schoolprestaties en de vermindering van schooluitval. Kortom: sport en onderwijs versterken elkaar. Sportaanbod voor het onderwijs In de afgelopen jaren hebben veel sportbonden in samenwerking met sportkoepel NOC*NSF hun sportverenigingen ondersteund (meer) samen te werken met scholen. Met slimme sportconcepten probeert de georganiseerde sport meer kinderen aan het sporten en bewegen te krijgen en te houden. Met uitdagende sportlessen, die veelal in samenwerking met Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO) zijn ontwikkeld volgens een doorlopende leerlijn van binnen- naar buitenschools leren sporten en bewegen, heeft elk kind een eigen sportbeleving. In deze brochure treft u een korte beschrijving van het aanbod van de verschillende sportbonden. Voor meer informatie kunt u bij de betreffende bond (zie hun specifieke contactgegevens) terecht of op de website www.nocnsf.nl/sportenonderwijs. Op deze site vindt u tevens inspirerende succesverhalen en een actueel overzicht van alle schoolactieve sportverenigingen bij u in de buurt. Want bij het verzorgen van een passend sportaanbod staat u er niet alleen voor! Aanbevelingen voor een succesvolle samenwerking: 1. Geef de jeugd ruimte voor hun eigen spel en structuur. Kinderen in de basisschoolleeftijd zijn ontzettend leergierig en willen alles uitproberen. Ze zijn meesters in het zelf bedenken van regels. Geef hen die ruimte, ook in fysieke zin. Betrek jongeren daarnaast bij het ontwikkelen van sportaanbod dat past bij hun behoefte. Geef ze voldoende ruimte om zelf een organisatievorm en/of structuur te kiezen. 2. Alle kinderen minimaal twee uur gym op school. Samen met een brede sportoriëntatie is goed leren bewegen het fundament voor een leven lang plezier in sport en een noodzakelijke basis voor talentontwikkeling. De lichamelijke opvoeding (gymles) moet voor alle kinderen gegeven worden door een daartoe bevoegde (vak)docent. 3. Sportplekken op loopafstand beschikbaar. Kinderen moeten in hun eigen buurt kunnen sporten. Dat kan bij de sportvereniging zijn, maar ook het schoolplein of op het veldje in de wijk. Sporten op en rondom school zorgt voor minder overgangen in het dagritme - ook voor jongeren in het voortgezet onderwijs - en biedt derhalve een kansrijke oplossing om hen te blijven binden en boeien met sport. Samen aan de slag! Of u nu (vak)docent bent in het onderwijs, trainer of bestuurder bij een sportvereniging, buurtsportcoach, combinatiefunctionaris, gymleraar in opleiding of vanuit de gemeente of de wijk betrokken bent bij lokale sportactiviteiten: wij dagen u uit ook bij u in de buurt op zoek te gaan naar winnende combinaties tussen sport en onderwijs! Meer informatie? www.nocnsf.nl/sportenonderwijs Expertgebied jeugd, sport en onderwijs, NOC*NSF Gerda Op het Veld Gerda.ophetVeld@nocnsf.nl Jorg Radstake Jorg.Radstake@nocnsf.nl April 2013 4. Sportzappen boeit en bindt. Om kinderen een sport te laten ontdekken die ze leuk vinden, is het belangrijk dat kinderen tot hun twaalfde een breed scala aan sporten kunnen uitproberen. Zappgedrag hoort bij de zoektocht naar een passende sport. Dat vraagt, naast een flexibele opstelling van sportaanbieders, om een structureel aanbod, in een vorm die aansluit bij die zappbehoefte. 5. De jeugdcoach heeft oog voor FUNdamentals. De ideale jeugdsportcoach moet bij het aanbieden van de FUNdamentals (de bewegings- en spelvormen van de tak van sport, passend bij de ontwikkeling van kinderen) de fun vooropstellen. Jeugdsport vraagt om trainers die de taal van jongeren spreken en waar jongeren echt wat van kunnen leren. Tennis is bij uitstek een sport die je tot late leeftijd kunt blijven doen. Door het gecompliceerde karakter van deze racketsport, is het echter wel belangrijk dat kinderen er op jonge leeftijd mee in aanraking komen. Met Tenniskids laat de Koninklijke Nederlandse Lawn Tennis Bond (KNLTB) de jongste doelgroep kinderen in het primair onderwijs op speelse wijze kennis maken met tennis. De KNLTB heeft speciale lespakketten ontwikkeld voor basisscholen, die zijn gericht op succesbeleving. De kinderen spelen met zachtere ballen en op een kleiner veld, aangepast aan hun ontwikkelingsniveau. Hierdoor kunnen ze makkelijker de bal in het spel houden en dus ook langere rally s spelen. Het lespakket is bedoeld voor de gymles, de buitenschoolse opvang en de vereniging. Het pakket voorziet erin dat de gymdocent de lessen zelfstandig kan geven, maar de gediplomeerde tennisleraar van de plaatselijke tennisvereniging kan hierin ook een belangrijke rol spelen. Daarom stimuleert de KNLTB via haar regioconsulenten verenigingen zelf op de scholen af te stappen, waarbij ze de inzet van hun tennisleraren aanbieden. Scholen, BSO s en verenigingen kunnen een schooltennispakket lenen bij de KNLTB. Dit pakket - bestaande uit een schooltennismap,tennisrackets, ballen, pylonnetjes en (naar keuze) mobiele tennisnetjes - wordt tegen een kleine vergoeding afgeleverd en later weer opgehaald door een koerier. Ook is het mogelijk een lespakket tegen gereduceerd tarief te kopen. De KNLTB heeft inmiddels ook lesstof ontwikkeld voor het voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs. Rogier Hoff r.hoff@knltb.nl 088-1302600 www.knltbschooltennis.nl Zoveel mogelijk mensen kennis en inzicht bieden op het gebied van paardenwelzijn. Dát is de gezamenlijke missie van de Koninklijke Nederlandse Hippische Sportfederatie (KNHS) en de Federatie van Nederlandse Ruitersportcentra (FNRS), te beginnen bij de jeugd. Met het lespakket PaardenLeren krijgen kinderen meer begrip voor dieren en hun gedrag. Het paard wordt in dit lespakket als voorbeelddier gebruikt om jonge kinderen meer kennis en inzicht te geven over dierenwelzijn in het algemeen, maar ook over de natuur en het milieu. De informatie wordt aangeboden met behulp van de (nieuwste) technieken op het gebied van digitaal leermateriaal en speelt in op de belevingswereld van kinderen en de kern- en tussendoelen in het primair onderwijs. Het lespakket (DVD en zelfstandige leerstof) is bedoeld voor de groepen 6, 7 en 8 en bestaat uit een programma van vier lessen van veertig minuten. De laatste 25 minuten van elke les wordt het educatieve spel PaardenLeren, in teams van vier á vijf leerlingen, gespeeld. Basisscholen en BSO s kunnen verder verdiepende stof downloaden via de website www.paardenlerenspel.nl. De vijfde (optionele) les bestaat uit een bezoek aan een KNHS-vereniging of FNRSmanege waarbij kinderen ook daadwerkelijk (fysiek) kennismaken met paarden. Tijdens deze excursie, waar voor zowel de school als voor de vereniging een format in de vorm van een stappenplan is ontwikkeld, worden allerlei elementen uit het lespakket zichtbaar gemaakt. PaardenLeren informatiedesk info@paardenlerenspel.nl 0577-408233 www.paardenlerenspel.nl Schaatsen zit de Nederlander in het bloed. Om ervoor te zorgen dat schoolkinderen gegarandeerd het ijs opgaan of de skates onderbinden, biedt de Koninklijke Nederlandsche Schaatsenrijders Bond (KNSB) aantrekkelijke kennismakingsclinics aan. KPN Junior Schaatsclub skateclinics is een dagprogramma waarin drie klassen van maximaal 30 leerlingen clinics krijgen van een gediplomeerde skate-instructeur op het schoolplein of op de skatebaan van de plaatselijke schaats- of skatevereniging. De skateclinics worden zowel op het basis- als het speciaal- en voortgezet onderwijs gegeven aan kinderen tussen de 5 en 16 jaar. De kosten voor het organiseren van een clinicdag zijn gratis als er een lokale KNSBvereniging bij betrokken is. De KNSB zorgt voor rollerbladematerialen (skates, helmen en overige bescherming), een instructeur, een persbericht en de definitieve bevestiging naar de scholen met flyers voor leerlingen, naamstickers en natuurlijk diploma s. In de wintermaanden, vanaf oktober tot april, biedt de KNSB tevens de schaatsclinics aan. De KPN Junior Schaatsclub is een project waarbij schaatsclinics worden aangeboden op een ijsbaan in een dorp of stad, in samenwerking met de lokale schaatsvereniging of ijsclub en basisscholen. Barbara de Loor, Annamarie Thomas of een andere prominente schaats(st)er verzorgt de eerste dag de schaatslessen aan de basisschoolleerlingen. Vanaf de tweede dag neemt de schaatsvereniging het over. Speciaal voor basisscholen groep 6 en 7 heeft de KNSB diverse ondersteunende materialen (zoals een lespakket, lesinhoudelijk materiaal etc.) beschikbaar. Erik Negerman kpnjuniorschaatsclub@knsb.nl 033-4892000 www.schaatsen.nl/kpnjuniorschaatsclub.nl www.knsb.nl/jeugd

4 5 Hockey op school. Echt Wel! Athletics Arena, Challenge & Cross Zwemmen in de klas Cool Moves Volley Kennismaken met Korfbal Schoolwatersportdagen Dankzij het KNHB Schoolhockey-project hebben veel hockeyverenigingen de afgelopen vijftien jaar een structurele band opgebouwd met scholen in hun omgeving. Liefst zeventig procent van de bij de KNHB aangesloten clubs is actief in het onderwijs. Bijvoorbeeld door lessen Lichamelijke Opvoeding te verzorgen of kennismakingslessen hockey (8-20 jaar) of Funkey (4-8 jaar) aan te bieden. Funkey is een beweegprogramma (lesmap) voor groep 1 t/m 4 van het basisonderwijs. Fun (lol) in goed leren bewegen is in dit programma de Key (sleutel) voor succes. De lessen zijn gericht op het aanleren van loopscholingsvaardigheden, balvaardigheid en een vorm van hockey. Ze kunnen gegeven worden in een gym- of speelzaal, op een speelplein of op een wijkveldje, zowel tijdens- als buiten schooltijd (BSO). Voor de oudere groepen in het primair onderwijs (8-12 jaar), maar ook voor het voortgezet onderwijs (12-17 jaar) en zelfs het middelbaar beroepsonderwijs (16-20 jaar) heeft de hockeybond een speciaal lesprogramma ontwikkeld. Daarbij staat centraal dat hockey op scholen op een veilige, leuke en leerzame wijze gegeven kan worden. Bij de kennismakingslessen is verder gekozen voor een opzet waarbij de lessen tijdens school gegeven worden, na school en op de vereniging. Om zo een brug te slaan tussen het onderwijs en de hockeyvereniging. Naast de lesmappen ondersteunt de KNHB haar verenigingen regelmatig met materialen en tevens verzorgt de bond clinics voor docenten Lichamelijke Opvoeding en andere geïnteresseerden in hockey op school. Schoolhockey: Kara Meijer kara.meijer@knhb.nl 030-7513415 Funkey: Patricia Louter funkey@knhb.nl 030-7513411 www.knhb.nl In de atletiek bestaan sinds jaar en dag tal van initiatieven die sport en school met elkaar verbinden. In de afgelopen jaren heeft de Atletiekunie een volgende stap gezet en nieuwe concepten als de Athletics Arena, de Athletics Challenge en de Athletics Cross geïntroduceerd. Atletiekverenigingen kunnen al langer bestaande projecten als I Run 2B Fit organiseren in samenwerking met scholen, maar ze mogen ook eigen activiteiten ontwikkelen. De verenigingen kunnen daarbij de Atletiekunie vragen om advies op maat en worden geholpen om de samenwerking met het onderwijs te bekrachtigen. De concepten van de Atletiekunie zijn geschikt voor alle leeftijden en alle typen onderwijs en de buitenschoolse opvang. Ieder programma beschikt over een draaiboek of instructie en veel voorbeeldlessen voor in de gymzaal. De Atletiekunie heeft voor verenigingen tevens een stappenplan ontwikkeld. Hierin staan tips en handvatten om een samenwerking met een of meerdere scholen op te starten. Eén van de concepten met een vaste stijl waarmee de bond jongeren op school bereikt, is de Athletics Arena. Dit is een opblaasbare arena die geschikt is voor allerlei atletiekonderdelen. Daarnaast zijn de Athletics Challenge en de Athletics Cross in het leven geroepen, een schoolatletiekdag voor respectievelijk meerkamp en veldlopen, compleet met een online instructieboekje voor de organisatie. De tweede helft van 2013 wordt het nieuwe schoolproject Athletics Movements gestart, een samenwerking van provincie/gemeente, basisonderwijs en de atletiekvereniging in de buurt. Dorien van der Burg dorien.vanderburg@atletiekunie.nl 026-4834800 www.jeugdatletiek.nl Omdat het halen van een zwemdiploma zo ingebakken zit in onze cultuur, beschouwt de Koninklijke Nederlandse Zwembond (KNZB) het als haar belangrijke taak kinderen die eenmaal hebben leren zwemmen, in het water te houden. De bond zoekt daarbij nadrukkelijk de samenwerking met het onderwijs, onder meer via een speciaal lespakket Zwemmen in de klas. De KNZB stelt voor iedere vereniging die (meer) met het onderwijs samen wil werken, verschillende pakketten ter beschikking, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen de leeftijdsgroepen 6-12 jaar en 12-16 jaar. Met name voor de 6-12 jarigen heeft de KNZB onder de noemer School en Sport tal van activiteiten ontwikkeld, zoals schoolzwemkampioenschappen en het lespakket Zwemmen in de klas; alle waterratten opgelet! Dit laat kinderen uit groep 5 en 6 op een speelse manier kennismaken met de verschillende zwemsporten en allerlei andere activiteiten die ze bij een zwemvereniging kunnen doen. Daarnaast richt de KNZB haar vizier meer en meer op het voortgezet onderwijs. Er zijn kennismakingslessen ontwikkeld voor kinderen van 12 tot 16 jaar, waarmee gymdocenten aan de slag kunnen om iedere leerling in het water de zwemsport zelf te laten beleven. Naast de genoemde producten heeft de KNZB sinds kort ook het programma Swimstar. Met Swimstar maken kinderen (6-12 jaar) op een leuke manier kennis met de vier verschillende zwemsporttakken. Swimstar is een totaalpakket met leskaarten, diploma s, stickers, flyers en een poster, waarmee deelnemers uiteindelijk een echte Swimstar kunnen worden. De KNZB kan advies en ondersteuning op maat bieden bij het lokaal implementeren van deze programma s. Alice Schols alice.schols@knzb.nl 030-7513226 www.knzb.nl/gazwemmen/6-12_jaar Volleybal is een sport die kinderen al op zeer jonge leeftijd goed kunnen leren spelen. In de loop der jaren heeft de Nederlandse Volleybalbond (Nevobo) een breed aanbod voor zowel het primair als voortgezet onderwijs ontwikkeld: Cool Moves Volley en Beachvolleybal. Cool Moves Volley kent zes verschillende spelniveaus, zodat kinderen stapje voor stapje het volleyballen onder de knie kunnen krijgen. Op een kleiner veld, met een lager net en een minder zware bal. Een team bestaat niet uit zes, maar uit vier spelers. Dan krijgen kinderen vaker de bal. Je speelt het makkelijker en het volleybal is erg dynamisch geworden. De Nevobo heeft een lesmap ontwikkeld, waardoor docenten en trainers makkelijk een aantal lessen per niveau kunnen geven. Op de wat oudere jeugd heeft met name Beachvolleybal veel aantrekkingskracht. Dit is bij uitstek een sport die erg populair is bij de oudere jeugd, waardoor je deze moeilijke doelgroep toch aan het sporten krijgt. Daarom heeft de Nevobo ook een lesmap met Beachvolleybal-trainingen gemaakt voor docenten en clubtrainers. De regionale volleybalconsulenten van de Nevobo zijn beschikbaar om indien gewenst - als intermediair te fungeren tussen scholen en verenigingen. De Nevobo wil weer bekend staan als dé onderwijssport en richt het beleid voor de komende jaren op het verbinden van volleybal en het onderwijs en de buitenschoolse opvang. Paul Broers Paul.Broers@nevobo.nl 06-20040432 www.volleybal.nl/volleybal/kids-en-jeugd De band tussen onderwijs en korfbal bestaat al lang en is hecht. Om dat zo te houden beroept het Koninklijk Nederlands Korfbalverbond ( KNKV) zich vooral op het sociale karakter en de normen en waarden die aan het korfbal zijn verbonden. Hiervoor valt de bond terug op een beproefd recept: schoolkorfbal. Daarnaast heeft de bond meerdere lesmappen Kennismaken met Korfbal ontwikkeld. Het KNKV werkt al vele jaren met een kennismakingspakket schoolkorfbal voor het primair onderwijs. Naast de kennismakingslessen (tijdens gymuren) maakt de bond nu ook gebruik van de lesmap Kennismaken met Korfbal. De lessen kunnen tevens worden ingezet als voorbereiding op de schoolkorfbaltoernooien die door het hele land voor de groepen 3/4 en 5/6 worden georganiseerd. Door de extra oefenstof kunnen de lessen tevens worden aangepast voor de groep 7/8. In dezelfde lijn heeft het KNKV ook een lesmap Kennismaken met Korfbal voor het voortgezet onderwijs ontwikkeld. Een spelvorm die inmiddels met succes in het basis- en voortgezet onderwijs wordt ingezet, is het zogenaamde 4Korfbal (vier tegen vier in één vak). Dit is voor kinderen die het spel willen leren een aantrekkelijke spelvorm. Er zijn veel balcontacten en er zijn meer momenten om te schieten dan bij het reguliere korfbal, dat in twee vakken en met acht spelers in een team wordt gespeeld. Verenigingen die graag schoolactief willen worden, kunnen contact opnemen met de bond. Op de website van het KNKV is hierover meer informatie te vinden. Daarnaast kan het verenigingskader voor de samenwerking met scholen gebruik maken van (bij)scholingen door sportconsulenten van het KNKV. Jan Tonny Visser jan-tonny.visser@knkv.nl 0343-499600 / 06-22212335 www.knkv.nl/bestuurders/ knkv-producten/schoolkorfbal Schoolkinderen en watersport is een combinatie die niet direct voor de hand ligt. Er zijn ook genoeg (fysieke) obstakels te bedenken. Door de juiste ondersteuning en materialen aan te bieden, neemt het Watersportverbond echter alle mogelijke belemmeringen weg. De resultaten van schoolwatersportdagen zijn vaak verbluffend. De meeste kinderen kunnen na een halve dag op en om het water al een stukje zelfstandig zeilen of surfen. Er zijn in Nederland steeds meer watersportverenigingen waar kinderen (vaak van leden) met hun schoolklas komen kennismaken met zeilen of windsurfen. Dit kan onder schooltijd of daarna, zelfs als vorm van naschoolse opvang. Het Watersportverbond helpt verenigingen met het organiseren van deze schoolwatersportdagen, die vanaf groep 5 van het primair onderwijs worden gegeven. Om verenigingen op weg te helpen, heeft het Watersportverbond handleidingen ontwikkeld voor basisonderwijs, voortgezet onderwijs en speciaal onderwijs. Deze handleidingen c.q. lesmethoden zijn te downloaden van de website van het verbond of worden op verzoek per post (gratis) opgestuurd. Het Watersportverbond verhuurt speciaal voor dit doel ook onder meer Optimisten, Laser Pico s, surfplanken, Laser Vago s en sit-on-top kano s aan verenigingen, alsmede zwemvesten en wetsuits. Voor het geven van deskundige instructies op schoolwatersportdagen, kunnen verenigingen een beroep doen op regionale kaderpoules die het Watersportverbond heeft opgezet met gediplomeerde instructeurs (niveau 2, 3 en 4). Ook worden studenten van CIOS Watersport in Heerenveen of het CIOS in Arnhem (met watersport als keuzevak) ingezet voor dit doel. Christoffel van Hees christoffel.van.hees@watersportverbond.nl 030-7513721 www.watersportverbond.nl

6 7 Judo op school Handbalvarianten voor comeback Table Stars Sla je Slag! Wij krijgen voetballes! Schoolroeien en door(g)roeien Als het aan de Judo Bond Nederland (JBN) ligt, moet judo op school in de toekomst net zo vanzelfsprekend worden als schoolzwemmen altijd was. Samenwerking met verschillende partners uit sport en onderwijs moet daarvoor de basis leggen. Judo op school is geschikt voor kinderen van alle leeftijden en alle typen onderwijs. Naast de motorische ontwikkeling, levert judo ook een bijdrage aan de sociaalemotionele ontwikkeling van het kind. Deze vormende waarden van het judo komen het meest tot hun recht binnen het primair en speciaal onderwijs. Voor het primair onderwijs heeft de JBN de lesmap kennismaken met judo ontwikkeld. Daarnaast werkt de JBN intensief samen met Schooljudo.nl, die basisscholen een kant-en-klaar concept aanbiedt, waarin zowel opvoedkundige als sportieve doelstellingen centraal staan. Move a-head is een ander lesconcept dat de JBN hanteert op scholen, waarbij het bewegen (move) als middel wordt gebruikt om de intellectuele prestatie (head) te bevorderen (a-head). De gymles biedt een unieke situatie en mogelijkheden om kinderen bewust(er) te maken van sociale-, mentaleen emotionele vaardigheden, die ze in de dagelijkse (school)praktijk nodig hebben. De Algemene Vereniging van Schoolleiders (AVS) is de derde belangrijke partner waar de JBN mee samenwerkt om judo een meer structurele plek binnen het onderwijs te geven. Met de AVS wordt vooral bekeken hoe judo als lesmethode kan worden ingezet binnen het onderwijs om problemen in de klas aan te pakken. Bart Hendriks b.hendriks@jbn.nl 030-7073600 / 06-26076097 www.jbn.nl Nog niet zo heel erg lang geleden was een teamsport als handbal een haast vanzelfsprekend onderdeel van de lessen lichamelijke opvoeding. Die tijden zijn voorbij, maar het Nederlands Handbal Verbond (NHV) werkt aan een comeback. Met dank aan succesvolle lokale samenwerkingsverbanden en nieuwe handbalvarianten, zoals street- en beach-handbal, zijn veel verenigingen schoolactief geworden. Het NHV heeft een lesmap kennismaken met handbal ontwikkeld, met daarin voorbeeldlessen voor het primair onderwijs en het voortgezet onderwijs. Hier zijn sinds kort ook lesbladen aan toegevoegd voor minihandbal, street-handbal, beachhandbal en de alternatieve handbalvorm tchoukbal. Tchoukbal wordt gespeeld op een klein veld, met minder spelers en zonder keeper. In plaats daarvan wordt een kleine, schuine trampoline als doel gebruikt die de bal terugkaatst. Er is bovendien minder fysiek contact. Dankzij deze aangepaste, eenvoudige variant kunnen leerlingen op een laagdrempelige manier de basisprincipes van het handbal van oudsher toch een vrij traditionele sport - leren. Verenigingen die schoolactief willen worden, krijgen van het NHV niet alleen de lesmap tot hun beschikking, maar mogen eveneens gebruikmaken van diverse spelmaterialen om kinderen van verschillende leeftijden kennis te laten maken met de sport. Te denken valt aan een handbalspellencircuit en ook zijn er tchouks te leen. Verenigingen kunnen een beroep doen op een landelijk netwerk van opgeleide trainers om (overdags) handballessen of clinics te geven en voorts kunnen de clubs voor advies en ondersteuning terugvallen op de verenigingsconsulenten van het NHV. Danny de Ruiter d.de.ruiter@handbal.nl 06-51295029 www.handbal.nl De tafeltennissport is uitermate geschikt om kinderen fijne motoriek aan te leren. Hetzelfde geldt voor het verbeteren van de oog-hand coördinatie, waarvoor ook andere racketsporten als squash, badminton en tennis kunnen worden ingezet. Geen wonder dat de vier betreffende bonden de handen ineen hebben geslagen om een passend activiteitenaanbod te bedenken. Daarnaast heeft elke sport ook haar eigen kennismakingspakket voor het (basis)onderwijs, zoals Table Stars van de Nederlandse Tafeltennis Bond (NTTB). De NTTB is een van de initiators van het gezamenlijke lespakket Sla je Slag, een lesprogramma gericht op de oog-hand coördinatie van kinderen van 5 tot 8 jaar. Het lesprogramma bestaat uit 24 niet-sportspecifieke activiteiten voor de gymdocent van de basisschool, de buitenschoolse opvang en voor op de vereniging. Het gaat om speelse activiteiten die de fijne motoriek en de oog-hand coördinatie helpen verbeteren. Het vervolgaanbod vanuit de NTTB richt zich op tafeltennisspecifieke oefeningen. Zo biedt de NTTB het kant-en-klare lesprogramma Table Stars aan. Table Stars is een kennismakingsprogramma tafeltennis voor kinderen op de basisschool. Ook hierbij staan het verbeteren van de oog-hand coördinatie en de fijne motoriek centraal. Door leuke oefeningen leren kinderen spelenderwijs belangrijke vaardigheden die ertoe leiden dat ze beter een slagbeweging kunnen maken, zich beter kunnen concentreren en een verbeterde fijne motoriek ontwikkelen op jonge leeftijd. De oefeningen van het lesprogramma Sla je Slag, alsmede ondersteunende foto s en video s, zijn online te vinden op www. bewegensamenregelen.nl/slajeslag. Voor het uitvoeren van Table Stars zijn er diverse leskaarten met oefeningen ontwikkeld. Deze leskaarten zijn te vinden op www.nttb. nl/table-stars. Sven Groot groot@nttb.nl 079-3438141 www.nttb.nl/table-stars Net als tafeltennis, tennis en badminton is ook squash voor jonge kinderen moeilijk om te leren, aangezien het raken van de bal in de lucht zich pas op latere leeftijd ontwikkeld. Squash Bond Nederland (SBN) heeft daarom samen met de betreffende bonden respectievelijk de NTTB, de KNLTB en Badminton Nederland een gezamenlijk activiteitenaanbod (Sla je Slag) bedacht om de oog-hand coördinatie in het primair onderwijs te stimuleren. Het lesprogramma Sla je Slag, dat door alle vier de racketsporten wordt gebruikt, bestaat uit een online lesprogramma met twaalf oefeningen oog-handspelen en twaalf racketspelen. Deze activiteiten kunnen ingezet worden door de vakleerkracht op de basisschool, tijdens naschoolse opvang, of op de vereniging. De oefeningen dragen bij aan de ontwikkeling van de fijne motoriek bij kinderen van 5-8 jaar. Op een speelse manier maken kinderen vanaf zes jaar kennis met de basis van de racketsporten. Bij twaalf oefeningen wordt er gebruikt gemaakt van de diverse rackets, om de oog-hand coördinatie van het kind te verbeteren. De activiteiten zijn uitgewerkt op 24 leskaarten, ondersteund door foto s en educatieve video s, zodat docenten zelf hun eigen les kunnen samenstellen. Het lesprogramma is te vinden op: www.bewegensamenregelen.nl/slajeslag. Het vervolgaanbod is sportspecifiek, waarvoor Squash Bond Nederland een diplomastructuur ontwikkeld heeft. Aansluitend op het lesprogramma Sla je Slag starten de kinderen met de basisoefeningen squash. Het niveau van de diploma s wordt steeds hoger. In totaal kunnen kinderen zeven diploma s verdienen, waarbij het laatste diploma behaald wordt wanneer ze al langer squashen. Naast technische oefeningen, wordt ook het gedrag op de baan en het coachen van medespelers behandeld. Manon Zwakenberg manon@squashbond.nl 079-3438157 www.bewegensamenregelen.nl/slajeslag www.squash.nl Voor een bond met ruim 1,2 miljoen leden, verspreid over 3.400 verenigingen, is het ondoenlijk om al haar leden met het onderwijs te verbinden. Daarom heeft de Koninklijke Nederlandse Voetbal Bond (KNVB) geïnvesteerd in de ontwikkeling van een standaard ondersteuningsprogramma Wij krijgen voetballes!, dat per onderwijsgroep en per leeftijd kan worden aangepast. Het lespakket Wij krijgen voetballes! helpt geïnteresseerde verenigingen een duurzame relatie met het onderwijs op te bouwen en leerlingen van het primair onderwijs op een speelse manier te laten kennismaken met voetbal. In de lesmap zijn leskaarten opgenomen voor de groepen 3/4, 5/6 en 7/8, met daarbij uitleg van de verschillende spelvormen, die ook nog eens ondersteund worden met foto s en videobeelden. Verder is er een stappenplan Deskundigheidsbevordering School & Voetbal toegevoegd. Het stappenplan kan een voetbalvereniging gebruiken om een samenwerking met een school in de buurt op te starten. Ook bevat het kindvriendelijke materialen waar zowel scholen als verenigingen gebruik van kunnen maken. Naast de lesmap voor het primair onderwijs is er ook een lesmap Wij krijgen Voetballes, speciaal voor het voortgezet onderwijs. Deze lesmap richt zich meer op vakleerkrachten en de leerlingen. Er zijn meer categorieën in opgenomen en er zijn meer regelende rollen voor leerlingen in het lesgeven aan elkaar. De KNVB organiseert op lokaal niveau verder cursussen en (bij)scholingsbijeenkomsten voor trainers, buurtsportcoaches, combinatiefunctionarissen en andere begeleiders die met het pakket aan de slag gaan. Daarin leren ze hoe ze Wij krijgen voetballes! het beste kunnen gebruiken. Jan Kroes jan.kroes@knvb.nl 020-4879189 www.knvb.nl Roeien staat vooral bekend als studentensport en wordt niet direct geassocieerd met jeugd in de middelbare schoolleeftijd. Maar dat beeld moet worden bijgesteld, als het aan de Koninklijke Nederlandsche Roei Bond (KNRB) ligt. Meer dan vijftig roeiverenigingen zijn inmiddels al schoolactief en zorgen ervoor dat de jeugd via schoolroeien kan kennismaken met het roeien. De KNRB biedt voor het voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs twee vormen van schoolroeien aan: indoorroeien en roeien op het water. Indoorroeien is een leuke en uitdagende manier om leerlingen kennis te laten maken met de techniek en snelheid van het roeien. Verenigingen komen dan naar de school toe. Groot voordeel is dat indoorroeien door het hele land op elke willekeurige (binnen)locatie kan worden georganiseerd, zowel tijdens een gymles als sportdag. Door middel van software kunnen leerlingen een virtuele race tegen elkaar varen. Dit kan individueel en in teamverband. De KNRB ondersteunt verenigingen met promotiemateriaal en kan tegen een aantrekkelijk tarief voor ergometers en, zonodig, instructeurs zorgen. Bij de schoolactieve roeiverenigingen is er de mogelijkheid om na het indoorroeien ook met een klas of deel van een klas in de boot te gaan roeien, onder leiding van ervaren instructeurs. Sporten op het water is voor veel leerlingen een bijzondere uitdagende ervaring. Iets wat ze niet zo vaak doen! Voor leerlingen die na de kennismaking verder willen met roeien, is er een speciaal introductieprogramma Door(g)roeien voor na schooltijd ontwikkeld. Dit bestaat uit zes lessen bij de roeivereniging waarin de techniek verder wordt verfijnd en waarbij de leerlingen worden klaargestoomd voor wedstrijdjes tegen andere scholen. Marit Klaassen Marit.Klaassen@knrb.nl 020-6462740 www.knrb.nl/schoolroeien

8 9 Vechtsport als pedagogisch instrument Van onderwijsvariant naar échte (school)sport Basketball Unites SchoolKlimCompetitie Gym4Kids en Freerunnen! Schaken op school met SpeelZ Vechtsporten kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de ontwikkeling van kinderen op sociaal, fysiek, cognitief en emotioneel niveau. Maar vechtsporten kampen helaas nog steeds met een (achterhaald) negatief imago. Om de bestaande barrières tussen verenigingen en scholen te slechten, zet het Nederlands Instituut voor Vechtsport en Maatschappij ( NIVM) het onderwijsprogramma Respons op een verantwoorde en veilige manier in als pedagogisch instrument. Respons is ontwikkeld om te voorzien in de vraag vanuit het onderwijs vechtsport laagdrempelig in te kunnen zetten. Tevens komt Respons - in de basis ontstaan binnen het kenniscentrum van de Koninklijke Nederlandse Krachtsport en Fitnessfederatie (KNKF) - tegemoet aan de wens van trainers en docenten om middels een hapklaar programma in te kunnen spelen op actuele thema s in het onderwijs. De methode Respons zit verweven in verschillende modules voor het basisonderwijs, voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs. Elke module is gewijd aan een maatschappelijk probleem als pesten, schooluitval en agressie & geweld. Per probleem is geanalyseerd welke kennis, vaardigheden en inzichten (competenties) leerlingen nodig hebben om weloverwogen en oplossingsgericht te kunnen handelen. Dit alles is samengevat in een thematisch opgezette lessenreeks met op vechtsport gebaseerde activiteiten. Bij elke module van Respons hoort een tweedaagse cursus voor (vecht)sportdocenten, die wordt verzorgd door het NIVM. Tevens krijgen de docenten een handboek met de theorie over de methode Respons, achtergronden over het specifieke probleem en de doelgroep, alsmede de uitgewerkte praktijklessen. Wouter Schols 06-46433282 schols@vechtsportenmaatschappij.nl www.vechtsportenmaatschappij.nl 030-7513411 Floorball is als sport nog niet zo bekend bij het grote publiek. Toch is deze snelle zaalvariant van ijshockey razend populair onder scholieren en vakleerkrachten. Geen wonder dat de Nederlandse Floorball en Unihockey Bond (NeFUB) júist via het onderwijs probeert vaste voet te krijgen in het Nederlandse sportlandschap. De groeiende populariteit van floorball bij de jeugd, blijkt uit het feit dat het tijdens Mission Olympic, de jaarlijkse landelijke schoolsportcompetitie, qua deelnemersaantal de op één na de grootste sport is. Aan de voorrondes doen al zo n 2.500 scholieren uit het voortgezet onderwijs mee. Floorball is laagdrempelig, veilig en uitdagend. Het kan gespeeld worden in een gym- of speelzaal, op een speelplein of op een wijkveldje. Veel scholen hebben inmiddels zelf een set sticks met (gaten)ballen aangeschaft. Ze leggen banken plat die als boarding worden gebruikt, zetten een paar kleine goals neer en kunnen beginnen. Dit is vaak de onderwijsvariant. De NeFUB heeft verder een breed en toegankelijk lesaanbod gericht op het primair onderwijs en een trainersopleiding voor het verzorgen van deze lessen. De bond biedt diverse lesmappen aan voor verenigingen en scholen om floorball (of voorloper unihockey) op een leuke, veilige en leerzame wijze te geven. Vanuit de doorlopende leerlijn op weg naar een structurele deelname aan de sportvariant. Ook bijbehorende sticks, ballen en eventueel een boarding met doeltjes kunnen door de bond op huurbasis - worden geleverd. Voor de echte sportbeleving zijn vaak spelers van het nationale team, veelal studenten, bereid clinics op scholen te geven om de basisprincipes van de sport uit te leggen. René van Rijsselt bureau@nefub.nl 06-54321714 www.nefub.nl Met het programma Basketball Unites wil de NBB zoveel mogelijk mensen kennis laten maken met de basketballsport. De combinatie tussen sport, spel, plezier en sportieve normen en waarden is daarbij essentieel. Sportiviteit, Teamwork, Acceptatie en Respect, kortom STAR, zijn de belangrijkste ingrediënten van de lessenreeks Be a Basketball STAR. Deze lessen zijn geschikt voor basisscholen, basketballclubs en BSO s. Kinderen maken spelenderwijs kennis met deze sportieve normen en waarden. Niet alleen in de sportles, maar ook op het schoolplein en in de klas. Tegelijkertijd leren ze de basketballfundamentals aan, die worden getest bij de Basketball Race4Fun en in wedstrijdjes. Peanut s Playground is een levensecht bordspel met allerlei leuke basketballoefeningen. Tijdens het spel worden niet alleen basketballfundamentals aangeleerd, zoals dribbelen, passen, vangen en schieten, maar komen ook de STAR-waarden weer aan bod. Hoe beter je samenwerkt, hoe succesvoller je bent bij Peanut s Playground. Met College Streetball wil de Nederlandse Basketball Bond jongeren in het beroepsen voortgezet onderwijs meer laten sporten en bewegen, zowel tijdens- als na schooltijd. College Streetball stimuleert de leerlingen te gaan sporten door basketball aan te bieden op de schoollocatie in een echte streetballsfeer. Onder schooltijd maken de leerlingen bij de Basketball Experience kennis met streetball, gevolgd door een viertal lessen (clinics). De jongeren die zich verder willen bekwamen in streetball, kunnen na schooltijd trainingen volgen en zo een plek in het schoolteam voor de College Streetball League bemachtigen. Martin Ho Suie Sang Martin.ho.suie.sang@nbb.basketball.nl 030-7513506 www.basketballunites.nl www.dunkerskidsclub.nl Klimmen is goed voor je evenwichtsgevoel, concentratie, spieren en lenigheid. De Nederlandse Klim- en Bergsport Vereniging (NKBV) is er veel aan gelegen om de waarden die de klimsport aantrekkelijk maken, bij de schooljeugd onder de aandacht te brengen. Bijvoorbeeld via de SchoolKlimCompetitie. De SchoolKlimCompetitie is opgezet voor de hoogste klassen in het basisonderwijs. Met een mobiele klimtoren worden er voorrondes gehouden op de scholen zelf. Daar kunnen kinderen zich kwalificeren voor een stadskampioenschap, waar ze in de lokale klimhal een wedstrijd klimmen tegen andere scholen uit dezelfde stad. De winnaars van de stadskampioenschappen gaan door naar de spectaculaire landelijke finale. Ter voorbereiding op deze competitie is er voor de bovenbouw van het basisonderwijs een lespakket ontwikkeld. In vier lessen van anderhalf uur staan veiligheid, techniek en plezier centraal. Maar ook thema s als omgaan met angst en op elkaar vertrouwen komen uiteraard aan bod. De NKBV heeft tevens een lesmap Kennismaken met Sportklimmen samengesteld, waarmee docenten lichamelijke opvoeding attractief klim- en klauteronderwijs in het basisonderwijs kunnen geven. In Nederland hebben we geen natuurlijke rotsen, maar wel veel klim- en boulderhallen. Daarom beoefenen de Nederlandse klimmers de sport voornamelijk indoor in de volgende volgende drie disciplines: leadklimmen (routeklimmen), boulderen (beklimmen van korte routes op klimwanden van ongeveer 4,5 meter hoog) en speedklimmen (zo snel mogelijk naar boven klimmen op een tien of vijftien meter hoge wand). Reinier Rijke (Afdeling Sport) reinier.rijke@nkbv.nl 0348-484065 www.nkbv.nl/sportklimmen Van ad-hoc en lokaal naar landelijk en structureel. Dat is de uitdaging waar de Koninklijke Nederlandse Gymnastiek Unie (KNGU) voor staat als het gaat om sportaanbod voor het onderwijs. De bond hééft al de nodige producten en programma s in huis, zoals Gym4Kids, maar die worden beperkt aangeboden aan de aangesloten verenigingen en via het onderwijs. Via Gym4Kids kunnen kinderen in de leeftijd van 2 tot 6 jaar kennismaken met allerlei beweegvormen. Gym4kids is in de visie van de KNGU een noodzakelijk hulpmiddel om de basis van de motorische ontwikkeling op een leuke en veilige manier aan te leren. Dit product bieden verenigingen nu zelf aan, maar is ook uitermate geschikt voor de kinderopvang en het basisonderwijs. Zeker in combinatie met het zogenaamde beweegdiploma, dat de KNGU heeft ontwikkeld als equivalent voor het zwemdiploma. Daarnaast is er ook een samenwerking met het onderwijs, voor het Nederlands Kampioenschap. Deze NK Scholendag in Ahoy te Rotterdam is vooral bedoeld voor de doelgroep van Gym4Kids, maar ook voor oudere kinderen (7-12 jaar). Het motto is Fantastic Gymnastics en iedere basisschool in Nederland mag inschrijven voor dit jaarlijkse gymfeest. Voor de doelgroep vanaf 10 jaar is Freerunnen een cool en spectaculair aanbod, waar veel clubs op inspelen en ook binnen het onderwijs worden steeds meer clinics Freerunnen gegeven. Tevens werkt de KNGU met de Academie voor Sportkader met het opzetten van samenwerkingsverbanden met MBO s en hoge scholen om de ontwikkeling van technisch kader zo goed mogelijk te ondersteunen en stimuleren. Margo Cornelissen cornelissen@kngu.nl 020-5058795 www.gymsport.nl www.kngu.nl Kinderen houden van spelletjes. Denksporten zijn spannend, stimulerend en gezond. In 2007 startten de Koninklijke Nederlandse Schaakbond (KNSB), de Koninklijke Nederlandse Dambond (KNDB) en de Nederlandse Go Bond (NGoB) een online platform waar docenten, ouders en schoolbestuurders diensten en educatief materiaal kunnen downloaden om in groepsverband met denksporten aan de slag te gaan. De gezamenlijke website bestaat nog steeds, maar met name de Schaakbond heeft van SpeelZ een kant-enklaar product voor het onderwijs gemaakt. Voor de Schaakbond is SpeelZ.org méér dan een website. De KNSB zet SpeelZ in als een complete methode om kinderen op de basisschool, met name in de onderbouw (groep 3 t/m 5) spelenderwijs kennis te laten maken met denksport en schaken in het bijzonder. Hiervoor is een speciale leskist ontwikkeld, met lesmateriaal en tien sets schaakborden en stukken. De kist bevat tevens een verkorte handleiding, zodat ook docenten die zelf nog nooit geschaakt hebben, de spelregels kunnen uitleggen aan de kinderen. Sinds de start in 2007 zijn er per jaar zo n 100 tot 150 leskisten van SpeelZ aangeschaft door scholen. De SpeelZ-leskist voorziet in leren oude en nieuwe stijl. Dankzij het interactieve programma ChessTutor kunnen kinderen, naast hun klassikale schaaklessen, ook nog thuis op de computer oefenen. Dit heeft als voordeel dat snelle leerlingen niet hoeven te wachten of biedt juist extra ondersteuning aan kinderen die de lessen erg moeilijk vinden. Eric van Breugel evbreugel@schaakbond.nl 023-5254025 www.schaakbond.nl/jeugd/schoolschaken/ speelz

10 11 Ultimate Frisbee Wintersport Experience BeeBall Frisbee is goed voor de motorische ontwikkeling en de oog-hand coördinatie. Het feit dat je bij Ultimate je eigen scheidsrechter bent, draagt bij aan het gevoel voor sportiviteit van leerlingen en maakt van frisbee een schoolsport bij uitstek. Spelers dragen verantwoordelijkheid voor hun eigen gedrag en regelen samen het spelverloop. De Nederlandse Frisbee Bond (NFB) is al jaren zeer actief om de frisbeesport te promoten bij de KVLO, de beroepsvereniging van leraren lichamelijke opvoeding. Het lesprogramma dat speciaal voor de basisschool ontwikkeld is - sluit aan op de belevingswereld van de kinderen en kan door de groepsleerkracht of vakleerkracht LO worden verzorgd. Centraal in de lessen staan het leren gooien en vangen, samenwerken en de Fair Playgedachte van frisbee. Zonder scheidsrechter spelen betekent namelijk: respect voor de tegenstander tonen, samen problemen oplossen en luisteren naar elkaar! Scholen hebben de mogelijkheid om frisbees met korting te kopen of een clinic door een gediplomeerd frisbeetrainer te laten verzorgen tijdens de gymles of een sportdag. De bond heeft daarnaast een lesgeefklapper Kennismaken met Ultimate frisbee uitgebracht met negen standaardlessen voor het basisonderwijs. Ook is er een vervolgboek voor het voortgezet onderwijs beschikbaar: Frisbee, het ultieme spel. Tot slot bestaat de mogelijkheid om met een schoolteam mee te doen aan de Nederlandse Jeugd Kampioenschappen Frisbee of de Mission Olympic in verschillende leeftijdscategorieën. Hans Krens Projectleider@frisbeesport.nl 06-41858783 www.frisbeesport.nl (jeugd) Aanschaf materialen & clinics: www.frisbeewinkel.nl 0573-460038 Veel kinderen in ons land kennen de wintersporten alleen maar van televisie of van het weekje vakantie. Met langlaufen, skispringen en biatlon komen ze vaak helemaal niet in aanraking. Dit ondanks de vele mogelijkheden voor les en lidmaatschap bij 135 verenigingen, teams en skibanen in Nederland. Met de Wintersport Experience wil de Nederlandse Ski Vereniging daar verandering in brengen en kinderen op school een wintersportbelevenis laten ervaren. De Nederlandse Ski Vereniging (NSkiV) brengt met de Wintersport Experience kinderen van 8 tot 16 jaar in aanraking met skiën, snowboarden, skispringen, langlaufen en biatlon. Dit gebeurt in de gymzaal zonder sneeuw, maar mét simulatoren en ergometers, videoprojecties van helmcamerabeelden en games. De Wintersport Experience vindt plaats onder professionele begeleiding van een team, bestaande uit (top)wintersporters en sportleraren. Scholen kunnen het complete concept huren voor een dag of een dagdeel, inclusief alle materialen, op- en afbouw en begeleiding. Na deze Experience worden de kinderen uitgenodigd voor een kennismakingsaanbod bij één van de lokale wintersportaanbieders (vereniging of accommodatie) in de regio. Daarnaast is de bond bezig met het ontwikkelen van wintersportlessen die ter vervanging van de reguliere gymles kunnen worden gegeven. Het gaat dan om activiteiten en spelletjes, waarbij met bestaande materialen in de gymzaal wintersporten kunnen worden nagebootst. Met behulp van banken tegen een wandrek kan bijvoorbeeld een helling worden gesimuleerd. En met trampolines kunnen kinderen elementen van het freesytle-skiën en snowboarden oefenen. Bart de Wolf b.dewolf@wintersport.nl 070-3101144 www.wintersportexperience.nl Sinds 2010 biedt de Koninklijke Nederlandse Baseball en Softball Bond (KNBSB) BeeBall aan. Een stoer, flitsend en leuk spel voor jongens en meisjes van 5 tot en met 12 jaar. Door kleine teams en eenvoudige spelregels worden kinderen volledig in het spel betrokken en zijn zij volop in beweging. Bij BeeBall, de opvolger van Peanutball, staan teamgeest en sportiviteit voorop. Daarom is het bij uitstek geschikt om ook op scholen te spelen. Op speelse wijze maken de kinderen zich de technische vaardigheden van honkbal en softbal snel eigen. BeeBall is door de eenvoud van het spel en dynamiek in het bijzonder geschikt voor de jongste jeugd, waardoor jongens en meisjes gezamenlijk met veel plezier BeeBall kunnen spelen. Alle varianten van BeeBall kunnen gespeeld worden in een beperkte ruimte: een sportveld, (gym)zaal, grasveld in het park of een buurtpleintje. Door de eenvoudige regels kan iedereen het spel begeleiden. De KNBSB heeft bij verschillende verenigingen door het hele land een materiaalset BeeBall verspreid, die te leen is voor scholen en andere verenigingen in de buurt. Speciaal voor het basisonderwijs is de reader BeeBall op school ontwikkeld waarin veel oefenvormen zijn opgenomen, zodat de leerkracht zelf met BeeBall aan de slag kan. Verder biedt de KNBSB regelmatig clinics en workshops aan op studiedagen en nascholingsdagen voor vakdocenten. Docenten in het voortgezet onderwijs kunnen eveneens gebruik maken van de lesmap kennismaken met honkbal en softbal en leskaarten. Corinne v/d Griendt breedtesport@knbsb.nl 070-7513663 www.beeball.nl Colofon NUR 488 ISBN 978-90-5472-193-2 Realisatie: Diep Arnhem Samenstelling: Hans Nieuwenburg, Jorg Radstake en Gerda op het Veld, NOC*NSF, Arnhem Fotografie: sportbonden Vormgeving: Diep Arnhem Drukwerk: Kampert Nauta Met dank aan alle contactpersonen van de sportbonden die bezig zijn om een structurele verbinding tussen Sport & Onderwijs - in het belang van de kinderen en jongeren - te realiseren: KNLTB, KNHS, KNSB (schaatsen), KNHB, Atletiekunie, KNZB, Nevobo, KNKV, Watersportverbond, JBN, NHV, NTTB, SBN, KNVB, KNRB, KNKF/NIVM, NeFUB, NBB, NKBV, KNGU, KNSB (schaken), NFB, NskiV en KNBSB. Voor een e-zine van Sport & Onderwijs gaat u naar www.nocnsf.nl/sportenonderwijs 2013 Diep, Arnhem 2013 NOC*NSF, Arnhem Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag, zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbende(n) op het auteursrecht, c.q. de uitgever van deze uitgave door de rechthebbende(n) gemachtigd namens hem (hen) op te treden, niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op de gehele of gedeeltelijke bewerking. De uitgever is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren, als bedoeld in art. 17 lid 2. Auteurswet 1912 en in het KB van 20 juni 1974 (Stb. 351) ex artikel 16b., te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden.

12 INTERNET www.nocnsf.nl