Lichtonderzoek Utrecht

Lichtonderzoek Utrecht Onderzoek van een aantal verschillende aspecten van de licht en duisternissituatie in de provincie Utrecht. In opdracht van de provincie Utrecht Uitgevoerd door onderzoeks- en adviesbureau Sotto le Stelle tussen augustus 2008 en december 2008. Januari 2009 Lichtonderzoek Utrecht Pagina 2

Voorpagina: Boei en Heycop Lichtonderzoek Utrecht Pagina 3

INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING... 5 OPDRACHT... 7 DUISTERNIS... 9 DONKTERTEKAART PROVINCIE UTRECHT... 11 METHODIEK... 11 RESULTATEN... 12 OPMERKINGEN... 14 HOE DE KAART TE INTERPRETEREN... 15 WELK LICHT VERVUILT?... 16 VERGELIJKING DUISTERNIS PROVINCIE UTRECHT MET ANDERE PROVINCIES... 18 ALL SKY OPNAMEN... 19 INVENTARISATIE HINDERLIJKE VERLICHTING... 22 ONDERZOEK DIGITALE KAART... 22 RESULTATEN DIGITALE KAART... 23 ONDERZOEK LICHTHINDER LOCATIES BAARN EN BUNSCHOTEN... 23 RESULTATEN LICHTHINDER LOCATIES BAARN EN BUNSCHOTEN... 25 CONCLUSIES ONDERZOEK LICHTHINDER LOCATIES... 29 RESULTATEN, CONCLUSIES EN VERVOLG... 31 VISUELE KWALITEIT VAN DE NACHT... 31 DE DONKERTEKAART ALS HULPMIDDEL VOOR BELEID... 32 VERLICHTING AAN DE HORIZON EN BELEID... 34 PARTICIPATIE BURGERS BIJ LICHTHINDER ONDERZOEK... 34 GEBIEDSGEWIJZE ADVISERING... 34 LITERATUUR... 36 BIJLAGE 1 MEETMETHODE HEMELHELDERHEID... 37 BIJLAGE 2 ALL SKY OPNAMEN... 42 BIJLAGE 3 BEGELEIDENDE TEKST BIJ HEMELHELDERHEIDSKAART UTRECHT... 45 BIJLAGE 4 KAART HEMELHELDERHEID VAN DE PROVINCIE UTRECHT... 47 Lichtonderzoek Utrecht Pagina 4

SAMENVATTING Tussen augustus 2008 en december 2008 is onderzoek uitgevoerd naar de situatie van de visuele kwaliteit van de nacht op het grondgebied van de provincie Utrecht. Er zijn drie deelprojecten uitgevoerd : 1 In de hele provincie is de hemelhelderheid in kaart gebracht. De hemelhelderheid is een maat voor de mate van duisternis. Dit onderzoek beantwoordt de vraag: hoe donker is de nacht (nog) in Utrecht. 2. Er is ondersteuning verleend bij een project van de Natuur en Milieufederatie Utrecht bij een burgerparticipatie project waarbij burgers opgeroepen worden om locaal locaties aan te wijzen waar lichthinder van ondervonden wordt. 3. In een tweetal andere gemeenten zijn hinderlijke locaties geïnventariseerd. DUISTERNIS Als er geen directe verlichting in de buurt is, bepaalt de nachtelijke hemel de mate van duisternis. De hemel wordt opgelicht door omhoog stralend licht van een stad of kas vanuit een gebied met een straal van ongeveer 20 kilometer. Om de mate van dit oplichten in kaart te brengen is op ruim 160 locaties in de provincie Utrecht de helderheid van de hemel in het punt recht omhoog (zenit) gemeten, als maat voor de duisternis. Deze gegevens zijn verwerkt in een hemelhelderheidskaart. De gemeten kaart wordt vergeleken met vergelijkbare kaarten van de provincies Overijssel, Zeeland, Zuid-Holland en Gelderland. Ook zijn op ongeveer 50 locaties zogenaamde all sky foto s gemaakt waarop de hele hemel in die locatie afgebeeld is. INVENTARISEREN LICHTHINDER In Baarn en Bunschoten is een inventarisatie uitgevoerd van locaties waar lichthinder op kan treden. In Baarn zijn in totaal 27 en in Bunschoten 19 locaties opgenomen. Van een deel van deze locaties zijn foto s gemaakt. Er is ondersteuning geboden bij de inventarisatie in een tweetal andere gemeenten: Amersfoort en Eemnes. Hierbij is materiaal geproduceerd, de inhoud van de website verwerkt en een presentatie gegeven voor de vrijwilligers die zich voor de inventarisatie opgegeven hadden. RESULTATEN Nederland is een van de meest verlichte landen ter wereld en de provincie Utrecht daarin weer een relatief sterk verlicht deel. Utrecht is een provincie die qua duisternis vergeleken kan worden met Zuid-Holland. De stad Utrecht neemt een dominante plaats in en bepaalt met haar uitstraling de helft van het grondgebied van de provincie. Naar de randen, behalve in de richting van Amersfoort, neemt de hemelhelderheid af en daarmee de duisternis toe. In het zuid westen, zuid oosten en noorden van de provincie is de Melkweg nog goed te zien. Wat de inventarisaties betreft kunnen de resultaten niet vergeleken worden met eerder onderzoek aangezien dit nog niet in Nederland uitgevoerd is. De twee gebruikte methodieken hebben beide hun voordelen en een combinatie ervan wordt aanbevolen, waarbij door een deskundige een eerste inventarisatie uitgevoerd wordt en door het brede publiek deze inventarisatie aangevuld wordt. Lichtonderzoek Utrecht Pagina 5

ADVISERING Er wordt voorgesteld via een aantal maatregelen bij verschillende toepassingen van verlichting de nachtelijke situatie in de provincie te verbeteren. Ook wordt geadviseerd in een aantal gemeenten en inventarisatie uit te laten voeren van de openbare verlichting en de grote lichtbronnen zoals kassen en sportvelden. Tenslotte wordt geadviseerd de verlichting aan de horizon in het open plassen en weidegebied te inventariseren en burgers bij lichthinder onderzoek te betrekken. Lichtonderzoek Utrecht Pagina 6

OPDRACHT De landelijke interesse voor kunstlichtgebruik en de daarmee verdwijnende, donkere, nacht neemt de laatste jaren toe. Dit is ook bij de provincie Utrecht het geval. De provincie is de laatste jaren actief vooral op het gebied van energiereductie bij de openbare verlichting. Deze activiteiten worden uitgevoerd binnen het zogenaamde traject Verantwoord Verlichten zowel voor de eigen provinciale verlichting als samen met de gemeenten voor de gemeentelijke verlichtingsinstallaties. De laatste jaren zijn naast energiereductie, lichthinder en lichtvervuiling als nieuwe thema s opgekomen, beide nauw gelieerd aan energiereductie. Voor de provincie speelde dit ook en om een start hiermee te maken is in januari 2007 de Startnotitie lichthinder en donkerte verschenen. Naast het feit dat lichthinder en lichtvervuiling vaak veroorzaakt worden door onnodige verlichting die energie kost, worden een tweetal argumenten genoemd om rond deze nieuwe thema s een aantal proeven uit te voeren: 1. Verlichting kan een verstoring opleveren zowel van mens als dier in de vorm van beïnvloeding van bioritmen, aantrekking afstoting en desoriëntatie. 2. Duisternis is een oerkwaliteit net als rust, ruimte en stilte. Duistere landschap is de tegenpool van een stedelijke binnenstad. De nivellering en versnippering van het nachtelijk landschap wordt versterkt door verlichting in een buitengebied. Naar aanleiding van deze startnotitie zijn in het jaar 2008 een aantal proefprojecten uitgevoerd om te onderzoeken hoe lichthinder en lichtvervuiling in de toekomst door de provincie opgepakt kan gaan worden. 1. Donkertekaart Utrecht Aan Sotto le Stelle is gevraagd een donkertekaart te produceren van de provincie Utrecht. Deze kaart kan gebruikt worden voor de bewustwording van dit onderwerp binnen de provincie. Ook kan hij gebruikt worden om eventueel gebieden aan te wijzen waar de duisternis behouden en of beschermd moet worden. Tenslotte is het ook mogelijk de nulsituatie die met deze kaart in beeld gebracht wordt te vergelijken met toekomstige situaties zodat effecten van eventuele maatregelen hiermee gemonitoord kunnen worden. Het onderzoek naar de nulsituatie in de provincie Utrecht is op dezelfde manier uitgevoerd als eerder onderzoek in andere provincies van Nederland, zoals het aangrenzende Gelderland, in de provincies Overijssel en Zeeland en onlangs ook in een deel van Zuid-Holland. De uitkomsten kunnen dan ook vergeleken worden met deze onderzoeken. 2. Inventarisatie van lichthinder bronnen door burgers Aan de Natuur en Milieufederatie Utrecht is gevraagd een inventarisatie uit te laten voeren door burgers van bronnen van lichthinder binnen drie gemeenten: Amersfoort, Eemnes en Woudenberg. De bedoeling is dat, door middel van een interactieve kaart die door burgers ingevuld kan worden, per gemeente een lijst komt van hinderlijke verlichting. Aan Sotto le Stelle is gevraagd dit project inhoudelijk te ondersteunen. 3. Inventarisatie van lichthinder bronnen Dezelfde opdracht om hinderlijke verlichtingsbronnen in twee andere gemeenten te inventariseren is aan Sotto le Stelle zelf gevraagd om uit te voeren: Baarn en Bunschoten. Door een inventarisatie op twee heel verschillende manieren uit te voeren kan achteraf bepaald worden welke methode in het vervolg de voorkeur geniet. Beide methodes hebben voor- en nadelen, waarbij de opbrengst in de vorm van een heldere lijst in de tweede methode centraal staat terwijl de betrokkenheid van de burgers bij dit onderwerp de sterke kant is van de eerste methode. Lichtonderzoek Utrecht Pagina 7

Het onderhavige rapport is het eindrapport van het werk van Sotto le Stelle voor de drie bovengenoemde projecten. De resultaten van het onderzoek zijn verzameld op een bijbehorende DVD. DVD gegevens: Hemelhelderheid: de gegevens van de waarnemingen, het resultaat en de kaarten All sky opnamen: lijst van locaties en de foto s van de lichthinder locaties Rapport: eindrapport en afbeeldingen uit het rapport Presentatie: powerpoint presentatie zoals gegeven voor de deelnemende burgers samen met een voorbeeld van de handleiding zoals die in de verschillende gemeenten uitgedeeld werd. Lichtonderzoek Utrecht Pagina 8

DUISTERNIS De opdracht om de duisternis in de provincie in kaart te brengen komt voort uit onderzoek en ervaringen, waarbij gebleken is dat kunstmatige verlichting en daarmee vermindering van de duisternis, invloed heeft op tal van processen zowel bij de mens als de natuur. Zie daarvoor bijvoorbeeld het rapport van het onderzoeksbureau Alterra: Lichtbelasting, overzicht van de effecten op mens en dier, Alterra rapport 778. Na zonsondergang valt zonder kunstmatige verlichting de duisternis in. Door de aanwezige verlichting wordt dit vertraagd en/of teniet gedaan. Hierbij kan een drietal soort van beïnvloeding onderscheiden worden: HET VERLICHT WORDEN In de directe omgeving van verlichting veranderen interne processen onder invloed van licht bij zowel planten als dieren. Bij sterke verlichting is het groeien van planten bekend; op een veel lager lichtniveau wordt de biologische klok van alle dieren inclusief de mens beïnvloed. Licht bij nacht brengt via hormonale beïnvloeding allerlei effecten met zich mee. Een bekend voorbeeld is het winterkoninkje dat in steden de hele nacht door blijft zingen; ook infectieziektes krijgen bijvoorbeeld een grotere kans. De recente vraag van de FNV om verpleegsters op te roepen met borstkanker zich te melden heeft hier ook mee te maken. Uit een recent onderzoek uit Engeland 1 bleek dat 35% van de mensen klaagt over licht in de slaapkamer. Het gebrek aan slaap is gerelateerd aan tal van medische problemen zoals overgewicht, depressies, kans op hartinfarcten en hogere sterftekans in het algemeen. Ook recent onderzoek naar het effect van een gestoorde slaap op het geheugen is hier een voorbeeld van. HET ZIEN VAN VERLICHTING Het zien van verlichting is een tweede vorm van beïnvloeding. Dit tweede verschijnsel treedt op veel grotere afstanden op. Veel diersoorten worden aangetrokken of juist afgestoten door verlichting. Aangezien de meeste diersoorten s nachts in de schemering actief zijn, speelt de maan en kunstmatige verlichting een belangrijke rol in het gedrag. De 40 miljard insecten die per jaar in Nederland door verlichting gedood worden zijn een (niet meer) sprekend voorbeeld daarvan. Het zien van licht speelt een belangrijke rol als landschappelijke aantasting. In Nederland en ook in Utrecht is het nauwelijks mogelijk in het open veld geen verlichtingsbron te zien. DUISTERNIS, HET OPLICHTEN VAN DE HEMEL Als er geen lichtbronnen in de buurt zijn wordt de mate van duisternis bepaald door de hemel. Als de maan aanwezig is komt het meeste licht van de maan. Als er geen maan boven de horizon is, komt het licht grotendeels van de hemel zelf en niet van de eventueel aanwezige sterren. Voor de landschappelijke kwaliteit is het oplichten van de hemel, de duisternis, van groot belang. Rust, stilte en ruimte worden als oerkwaliteiten van onze leefomgeving gezien, waar de meeste mensen, blijkt uit onderzoek, naar op zoek zijn als ze naar buiten gaan. Voor de nacht en avond hoort in dat 1 Morgan-Taylor, national survey on the perceived nuisances caused by artificial lighting and their sources, publication pending. Lichtonderzoek Utrecht Pagina 9

rijtje ook duisternis thuis. Net zo min als men vanaf 10 kilometer nog het geluid van een snelweg wil horen, is het ook niet gewenst van 20 kilometer afstand de verlichting van een stad te kunnen zien. Om alle drie de aspecten te illustreren staat hieronder een foto, gemaakt ten oosten van Schoonhoven op de Lekdijk, 1500 meter van de bebouwde kom. De foto laat de hele horizon en de hemel zien op dit punt. Onder de foto staan de windrichtingen. Op de weg waarop de foto genomen is, staan twee lichtmasten (NO en ZW). Deze verlichten enigszins de locatie waar de foto genomen is. Er is een lange rij lichtmasten, aan de andere kant van de Lek op de dijk die van erg ver te zien is; ze geven geen licht op de plaats waar de foto gemaakt is, maar zijn wel te zien. In het westen licht de hemel op door Schoonhoven. Z W N O Z Figuur 1 All sky opname Lek bij Schoonhoven Lichtonderzoek Utrecht Pagina 10

DONKTERTEKAART PROVINCIE UTRECHT De opdracht is een donkertekaart te maken van het grondgebied van de provincie Utrecht. Donkerte, het ontbreken van licht is de belangrijkste eigenschap van de nacht. Duisternis ontstaat als de zon aan de andere kant van de aarde staat. We leven eigenlijk gedurende de nacht in de schaduw van de aarde. Op een groot deel van Nederland gaan we deze natuurlijke situatie tegen door het plaatsen van openbare verlichting. Nederland bestaat voor ongeveer 15% uit bebouwde kom, waar de openbare verlichting bijna de gehele oppervlakte verlicht. Op het resterende deel van Nederland is er over het algemeen geen verlichting en wordt de verlichting tijdens de nacht als enige lichtbron grotendeels bepaald door de hemel. De hemel verschilt sterk s nachts. Als de zon ondergaat wordt hij langzaam donkerder en de kleuren verdwijnen. De hemel geeft ook als de zon onder is door natuurlijke bronnen licht: maan, sterren en zonlicht verstrooid aan stof. Als de maan boven de horizon is bepaalt deze de mate van duisternis. Als de maan onder de horizon is en de zon ook voldoende gedaald is dan blijven bij heldere hemel de sterren en de hemel zelf over. De hemel geeft van nature een beetje licht, veel meer licht dan alle zichtbare sterren samen. Bij heldere hemel dragen sterren maar 7% bij aan de verlichting, terwijl de bijdrage van de hemel zelf 93% bedraagt. De hemel omspant de helft van ons blikveld als een halve koepel boven ons. Dit licht van de nachtelijke hemel wordt veroorzaakt door niet zichtbare sterren, stof in ons zonnestelsel en een aantal andere bronnen. De nachtelijke hemel is daarom niet echt zwart. Dit heet de natuurlijke hemelhelderheid. Deze natuurlijke hemelhelderheid wordt in West Europa echter overschaduwd door een kunstmatig opgewekte hemelhelderheid. Deze wordt veroorzaakt door licht vanaf de grond, dat direct of indirect naar boven straalt en wordt verstrooid aan moleculen en deeltjes. Dit licht kan in een straal van ruwweg 50 kilometer weer naar beneden komen en daarmee de hemel helderder maken. De hemelhelderheid bepaalt ook het aantal sterren dat te zien is. De provincie Utrecht wil meer weten over dit verschijnsel op haar grondgebied, ze wil inzicht in de mate van duisternis, wat de donkerte is op haar grondgebied. Ze wil een kaart waarop te zien is waar je s nachts buiten een boek kan lezen, waar je elkaar ziet aankomen en waar je letterlijk geen hand voor ogen kan zien. METHODIEK Er is al wel een kaart van de hemelhelderheid, het stukje Utrecht uit de zogenaamd wereldatlas van de hemelhelderheid. Dit werk is uitgevoerd door de Italiaanse astronomen P. Cinzano en F. Falchi samen met de Amerikanen D. Elvidge en K. Baugh. Deze wereldatlas is gebaseerd op Amerikaanse satellietopnamen en wordt international veel gebruikt. Ondanks de beschikbaarheid van deze waardevolle informatiebron wordt voor de ontwikkeling van het donkertebeleid in de provincie Utrecht een andere weg gevolgd. Voor het doel van de provincie is de methode Cinzano c.s., waarbij de hele wereld onderzocht wordt, namelijk te grof. Deze biedt te weinig precieze informatie om daadwerkelijk in een gebied de ontwikkeling, zowel in tijd als in ruimte, van de hemelhelderheid, als maat voor de donkerte, te kunnen monitoren. In het onderzoek dat nu uitgevoerd is, is gebruik gemaakt van de beste methode, toepasbaar op metingen in het vrije veld, om de huidige hemelhelderheid in de provincie te meten en in kaart te brengen. De methode lijkt op lichthinder metingen van bijvoorbeeld de aanstraling van een gebouw. Daarbij wordt met een luminantiemeter de helderheid van het oppervlak van het gebouw gemeten. De hemel zou op precies dezelfde Lichtonderzoek Utrecht Pagina 11

manier gemeten kunnen worden. Het probleem is dat de hemel erg groot is en een erg lage luminantie heeft. Daarom moet er een wat ingewikkelder manier voor gekozen worden, maar de essentie van de meting is hetzelfde. Het hele grondgebied van de provincie is verdeeld in een raster van omstreeks 4 bij 4 kilometer. In elk vierkant is een locatie uitgekozen om een meting uit te voeren. In elk van deze ruim 160 locaties is de helderheid van het zenit, het punt recht omhoog, gemeten. In totaal zijn er 164 metingen uitgevoerd; deze zijn uitgevoerd tussen 26 februari en 23 december 2008 op 9 maanloze, heldere, nachten. De metingen zijn verwerkt volgens een complexe methode, waarbij in essentie de sterren op de foto s gebruikt worden als referentie. Er is bekend welke sterren dit zijn en hoe helder deze zijn. Daarmee kan dan ook de helderheid van de achterliggende hemel vergeleken en bepaald worden. De verwerkte metingen waarbij de hemelhelderheid in het zenit in elke meetlocatie bepaald is, is omgezet in een grid, waarbij van elk punt de hemelhelderheid berekend is aan de hand van de dichtstbijzijnde gemeten locaties. Deze omzetting kan op vele manieren gebeuren. 2 Een uitgebreide beschrijving van de methodiek en een verantwoording over de diverse keuzes is te vinden in bijlage 1. RESULTATEN In de kaart, figuur 2, zijn de resultaten weergegeven. De eenheid is milicandela per vierkante meter (mcd/m²). 2 Gebruikte methodiek: software Arc GIS; Interpolatiemethode, Inverse Distance Weigthing; Output Cell size: 149,94509; Power: 2; Search Radius: Variable 12 Lichtonderzoek Utrecht Pagina 12

Figuur 2 Hemelhelderheid Utrecht ( zie voor een grotere afbeelding bijlage 3) De schaal loopt van blauw, 0,75 mcd/m² met het donkerste deel van Utrecht tot fel geel, 10 mcd/m² (centrum Utrecht). De hemel is van nature niet zwart; er komt altijd wel wat licht vandaan. Die zogenaamde natuurlijke hemelhelderheid varieert enigszins en ligt omstreeks 0,25 mcd/m². De schaal loopt dus van 3 maal tot 40 maal de natuurlijke duisternis. Hoe lager de waarden hoe donkerder de omgeving ervaren zal worden. Hoe hoger de waarde hoe meer licht er in de atmosfeer aanwezig is en dus ook in je oog terecht kan komen. De kleuren corresponderen ook direct met het aantal sterren dat te zien is. In het blauwe gedeelte met een zenitluminantie onder de 1,5 mcd/m² zal nog de Melkweg te zien zijn waarbij maximaal nog ongeveer 500 sterren aan de nachthemel te zien zijn. In het gele gebied wordt dit hard minder waarbij in het centrum van de stad Utrecht nog een 10 tal overgebleven zijn. In het donkerste gebied van Utrecht bij Renswoude zullen nog een 1000 tal sterren te zien zijn van de maximaal 2500 die te zien zouden zijn. De gemeten waarden variëren van 0,9 tot 9,6 mcd/m². De laagste waarden bevinden zich in de buurt van Renswoude. Hier is een gebied op de grens met Gelderland met waarden omstreeks 1 mcd/m². Op dit moment worden er metingen in de Gelderse Vallei uitgevoerd en binnenkort kan beoordeeld worden hoe dit donkere gebied zich uitstrekt in Gelderland. Iets dergelijks is ook aan de hand aan de rand van De provincie Utrecht, in het noorden tegen de Loosdrechtse Plassen aan, waar een lage waarde van ruim 1 mcd/m² gevonden werd. Onderzoek in Noord-Holland moet uitwijzen hoe dit gebied zich verder uitstrekt. In het westen van de provincie loopt een rechte harde overgang van een heldere hemel naar een redelijk donkere hemel. Deze lijn loopt van Vianen tot Breukelen met ten westen ervan het relatief donkere Groene Hart. Woerden ligt daarin als een grote bron van licht met waarden iets boven de 4 mcd/m². Bovenstaande kaart is gemaakt door de GIS afdeling van de provincie. Hieronder staat in essentie dezelfde kaart met dezelfde methode gemaakt, waar ook de meetwaarden instaan. In deze kaart zijn geen verlopende kleuren gebruikt maar contouren, waardoor de kleinere verschillen wat wegvallen en de grote lijn overblijft. Lichtonderzoek Utrecht Pagina 13

Figuur 3 Hemelhelderheid Utrecht met gemeten waarden De provincie Utrecht zelf heeft een waarde van maximaal 9,6 mcd/m², in het centrum, terwijl rondom het centrum de waarden aflopen via 6 tot 4,5 aan de zuidrand en oostkant, 3,5 aan de westrand en 2,3 aan de noord rand van de stad. Dit komt overeen met waarnemingen van de onderzoeker de afgelopen jaren. Woonachtig in de stad Utrecht kan hij als amateur sterrenkundige een duidelijk verschil opmerken in de mate van duisternis aan de noordrand van stad ten opzichte van de zuid en oost kant van de stad. De invloed van de stad Utrecht strekt zich tot ver uit. Te zien is dat er een bijna ronde cirkel om de stad ligt met een diameter van 26 kilometer (van het centrum van Utrecht naar het zuid westen tot aan de helder blauwe vlak is 12,23 kilometer. De invloed van de stad Utrecht strekt zich over minimaal 470 vierkante kilometer uit, dit is 33% van de oppervlakte van de provincie (470 van 1400 vierkante kilometer). Van Utrecht naar Amersfoort loopt een grote band van waarden tussen de 2 en 3 mcd/m², waarna het in Amersfoort omhoog loopt naar ruim 4 mcd/m². Loopt de Utrechtse Heuvelrug van noordwest naar zuid oost, dat is op de hemelhelderheidskaart niet terug te vinden. Er lijkt eerder een donker gebied dwars erop te lopen met een lagere hemelhelderheid Als we alleen naar het nationaal park kijken dan is deze integraal redelijk donker behalve in het noordwesten waar de hemelhelderheid sterk oploopt. Mijdrecht is opvallend met een hemelhelderheid van ruim 3 mcd/m². Waarschijnlijk is dat, naast de stad zelf, het begin van het kasgebied ten westen ervan en Schiphol. Wijk bij Duurstede heeft een waarde van ruim 2 mcd/m². Van Veenendaal in de richting van Ede loopt een brede band van licht met waarden rond de 2 mcd/m². Het onderzoek in Gelderland moet aangeven hoe dit nu precies loopt. Ook de waarde in Driebergen is opvallend hoog met ruim 7 mcd/m². Wat de oorzaak hiervan is is niet bekend. De gemeten hemelhelderheid ligt in de provincie Utrecht tussen 4 maal de natuurlijke hemelhelderheid bij Renswoude tot 38 maal in het centrum van Utrecht. OPMERKINGEN De kaart zoals die nu er ligt is het resultaat van berekeningen op de data in de afzonderlijke punten. Er zijn vele mogelijkheden in de precieze keuze van parameters bij de berekeningen. Door andere waarden voor deze parameters te kiezen zal ook het aanzien van de kaart hier en daar wat veranderen. De metingen veranderen daarmee niet, wel de eventuele aanblik van de kaart. De metingen zijn uitgevoerd op 9 verschillende nachten. De atmosferische condities verschillen ook op deze nachten, ondanks dat ze alle zeer helder waren, toch aanzienlijk. De hoeveelheid vocht in de lucht bepaalt sterk de mate van transparantie van de atmosfeer en dus ook de verstrooiing van het opgaande licht. Door elke nacht te meten wat de uitdoving is van licht als het door een langer deel van de atmosfeer gaat, kan de mate van transparantie van een nacht berekend worden en hiervoor is gecorrigeerd. Deze correctie is een eerste benadering en de verwachting is dat in de toekomst deze correctie verbeterd zal kunnen worden. Voor 23 uur zal in het algemeen meer licht branden binnen in huizen en kantoren die gedeeltelijk naar buiten schijnt. 48 van de 164 metingen zijn verricht voor 23 uur; de overige zijn na 23 uur uitgevoerd met de laatste meting om 5 uur s ochtends. Met het verschil tussen voor en na 23 uur is geen rekening gehouden. De kaart zoals die nu er ligt is dus voor het grootste deel de situatie van na 23 uur. In het centrum van de steden en grotere dorpen is ook een meting uitgevoerd. Vaak staan daar een kerk en andere gebouwen die van onderen verlicht worden en veel licht richting hemel stralen. Soms is Lichtonderzoek Utrecht Pagina 14

de meting uitgevoerd als de kerk en andere gebouwen gedoofd waren, soms als ze verlicht werden. Met dit verschil is geen rekening gehouden. Er ligt vlak ten zuiden van de stad Utrecht bij Houten een klein kasgebiedje waar in ieder geval twee kassen assimilatiebelichting gebruiken. Ten tijde van de metingen waren deze kassen niet ontstoken. De reden daarvoor is niet bekend, het kan bijvoorbeeld met teeltwisseling te maken hebben. Er zijn dus ook geen metingen met verlichte kassen verricht. De verwachting is dat bij het wel meten van deze bronnen, lokaal, de hemel zeer sterk zou oplichten, vergelijkbaar of sterker dan in het centrum van Utrecht. HOE DE KAART TE INTERPRETEREN In de hemelhelderheidskaart is aangegeven hoe helder de hemel is recht boven je hoofd, het zenit. Eigenlijk zou je graag een kaart willen hebben waarop aangegeven staat hoeveel licht van de hele hemel komt. Dit is echter zeer moeilijk te doen. Er zijn altijd wel bomen die een deel van de hemel blokkeren of lampen die aan de horizon staan die meegenomen worden in de meting. Daarom is er voor gekozen om niet de hele hemel te meten maar alleen het stuk recht boven je hoofd, het zenit. Dit is een goede maat voor de mate van de duisternis op die locatie. De kaart is dus een benadering, een maat voor de totale hoeveelheid licht die van de hemel komt. Hoe helderder de hemel is, dus hoe hoger het getal, hoe meer licht er van de hemel komt. In een gebied waar in de directe omgeving geen lampen staan bepaalt de hemelhelderheid de mate van duisternis: de hemel bepaalt of je een hand voor ogen kan zien, of je iemand kan zien aankomen, of zelfs kan zien welke kleur kleding hij of zij aan heeft. Ook bepaalt de hemelhelderheid hoeveel sterren je nog kan zien. Zo zal alleen in het donkerste gebied (blauw op de kaart van Utrecht) de Melkweg te zien zijn, met meer dan 500 sterren. In de lichtste gebieden zal dit tot een tiental verminderd zijn. De kaart geeft de helderheid weer van de hemel recht boven je hoofd. Wat de helderheid lager aan de hemel is, wordt niet in de kaart uitgedrukt. De kaart kan daar echter wel een goede indruk van geven. Lichtonderzoek Utrecht Pagina 15

Figuur 4 De hemel in alle richtingen in een locatie Als je een willekeurig punt op de kaart prikt en een cirkel van 20 kilometer om dat punt trekt, dan geeft dat een beeld van hoe de hemel in alle richtingen eruit ziet. Hoe verder weg een bron ligt, hoe lager aan de hemel de hemel oplicht. In het bruine punt in figuur 4, zal de hemel recht naar boven enigszins grijs zien, terwijl laag aan de hemel naar het zuidwesten, richting Utrecht, de hemel sterk zal oplichten en in wat mindere mate richting Amersfoort. De grootheid van de kaart is luminantie, helderheid. Luminantie is niet een erg bekende grootheid. Bekender is de grootheid verlichtingssterkte. Stel dat de hele hemel dezelfde helderheid zou hebben en er verder geen lichtbronnen aanwezig zouden zijn, dan is de verlichtingssterkte makkelijk te bepalen, die is 3,14 ( π) maal de helderheid, uitgedrukt in lux. De hemel is echter, hoe verder je naar de horizon gaat, altijd helderder en er is dus niet een makkelijke manier om de luminantie kaart in een verlichtingssterkte kaart om te zetten. In het algemeen kun je zeggen dat in het donkerste gedeelte waar de hemelhelderheid onder de 1,0 mcd/m² blijft, de verlichtingssterkte onder de 0,01 lux zal liggen en de waarnemer zal de nacht als (erg) donker ervaren. Boven de 1 mcd/m² zal de waarnemer opmerken dat de hemel verlicht begint te worden en boven een waarde van 3 mcd/m² (omstreeks 0,03 lux) zal dit zo sterk zijn, dat sterren met moeite te vinden zijn. In eigenlijk de hele provincie Utrecht ligt de hemelhelderheid boven de 1 mcd/m² en is de hemel dus niet meer zwart maar vertoont een grijzig karakter. Omstreeks de 10 mcd/m² met een luxwaarde van omstreeks 0,1 lux geeft de hemel zoveel licht dat de waarnemer ook kleur kan zien in zijn omgeving en iets kan opschrijven. WELK LICHT VERVUILT? Licht dat de hemel ingestraald wordt heeft twee componenten: direct en indirect. Direct licht is licht dat direct van een lamp omhoog gestraald wordt. Bij aanstralen van kerken wordt het meeste licht omhoog gestraald, bij openbare verlichting is dat tussen de 5 en 30 % en bij reclameverlichting meestal 50%. Het indirecte licht wordt Lichtonderzoek Utrecht Pagina 16

eerst op een object, een weg of een ander object, gestraald en wordt gedeeltelijk ( omstreeks 10%) omhoog weerkaatst en straalt zo ook de hemel in. Voor de openbare verlichting wordt aangenomen dat beide componenten, direct en indirect ( 10% van het eerst naar beneden gestraalde licht), ongeveer een even groot deel uitmaken. Voor de aanstraling van een kerk is dat veel meer direct licht en bij kasverlichting juist 100% indirect licht. Het directe licht is te beïnvloeden, het indirecte veel minder. Het directe licht wordt uit een openbare verlichting armatuur over het algemeen omhoog gestraald met een kleine hoek ten opzichte van de horizontaal. Dit licht wordt in straten meestal tegengehouden door een huis en bereikt nooit de hemel. Echter in een wijde omgeving zoals de snelwegen rondom Utrecht zal het licht waarschijnlijk vrij de hemel ingestraald worden. Dit horizontaal uitgestraalde licht legt een lange weg in de relatief dichte atmosfeer af en heeft een grote kans een deeltje tegen te komen en weer eventueel naar beneden afgebogen te worden en dit doet de hemel oplichten. Dit horizontaal uitgestraalde licht heeft een tien keer zo grote kans als een vertikaal uitgezonden lichtstraal om weer naar beneden verstrooid te worden. Om lichtvervuiling tegen te gaan is het dus van belang het directe horizontale licht te vermijden. Dit horizontale licht kan zich verspreiden alleen als er geen hogere huizen of gebouwen omheen staan. Dit is het geval in de bredere ruim opgezette snelwegen rondom Utrecht en Amersfoort, maar ook uit de kantoren in het centrum van Utrecht en de bredere doorgaande wegen in de steden. Dit verschijnsel is te zien aan de hand van de volgende foto gemaakt vanaf de Dom. Figuur 5 Utrecht vanaf de Dom Om de licht vervuiling aan te pakken wordt aanbevolen: Hoe minder verlichting er is, hoe minder licht ook omhoog gestraald wordt en dus hoe minder lichtvervuiling er is. Verminderen van het aantal lichtmasten, dimmen en doven van verlichting zal dus ook een effect hebben op de lichtvervuiling. De openbare verlichting op bredere straten en vooral buiten en aan de rand van de stad vervuilen door het open karakter van het terrein meer dan op andere locaties. Als armaturen aldaar vervangen moeten worden, Lichtonderzoek Utrecht Pagina 17

kies voor armaturen die zo min mogelijk licht boven de horizontaal uitzenden, zogenaamde vlak glas armaturen, of met een zo laag mogelijk G klasse label. Beperken van de kantoorverlichting in het centrum van de steden tussen 6 en 24 uur zal ook een groot effect hebben op het oplichten van de hemel. VERGELIJKING DUISTERNIS PROVINCIE UTRECHT MET ANDERE PROVINCIES De resultaten zijn goed te vergelijken met eerder onderzoek in de provincies Overijssel, Gelderland, Zeeland, Zuid-Holland en op het eiland Texel. Hieronder is het deel van Nederland dat nu gemeten aangegeven. De kleuren en indeling is anders om de verschillende delen in Nederland beter tot hun recht te laten komen. Er is alleen in de genoemde provincies gemeten. De computer neemt een stuk over de grens mee zoals in Noord- Holland, in de grote steden van Zuid-Holland en Zeeland goed te zien is. Figuur 6 Hemelhelderheid Nederland; alle waarden in mcd/m^2 De provincie Utrecht is alleen enigszins met Zuid-Holland te vergelijken wat betreft de duisternis. De gemiddelde waarde in de provincie Utrecht is 2,3 mcd/m². Het gemeten deel van Zuid-Holland heeft een gemiddelde hemelhelderheid ook boven de 2 mcd/m²; de lichtste delen van Zuid-Holland zijn echter niet gemeten zoals het Westland en de grote steden. Dus we kunnen niet Utrecht en Zuid-Holland goed met elkaar vergelijken. De verschillen in het wel gemeten deel van Zuid-Holland zijn groter dan in de provincie Utrecht. Goeree-Overflakkee heeft duidelijk lagere waarden dan ergens in Utrecht gevonden worden. De gemiddelde waarde van Overijssel ligt op 0,89 mcd/m², van het tot nu toe gemeten deel van Gelderland is dat 0,93 mcd/m² en Zeeland 0,90 mcd/m². Deze provincies zijn dus duidelijk donkerder. De donkerste delen van Utrecht zijn goed te vergelijken met de lichtere gebieden in deze laatste twee provincies zoals het gebied bij Nijmegen en het gebied op Zeeuws Vlaanderen van Sas van Gent over Terneuzen naar Middelburg en ook met het gebied ten zuiden van Rotterdam. Lichtonderzoek Utrecht Pagina 18

ALL SKY OPNAMEN Op 48 locaties werd tevens een zogenaamde all sky opname gemaakt waarvan de opname op de voorkant een voorbeeld is. Dezelfde foto staat hieronder nog eens waarbij ook de hemelrichtingen aangegeven staan. De gehele hemel, met de horizon rondom, is daarop te zien. Hieronder staat dezelfde opname nog eens, maar dan met de horizon onder. ZUID WEST NOORD OOST ZUID Figuur 7 All sky foto; Hei en Boeicop, uitgerekt. De foto is gemaakt op de Achterkade nabij de A27 De foto is gemaakt bij Hei en Boeicop, op de Achterkade nabij de A27 in de nacht van 27 op 28 september om tien voor één in de ochtend. Op de foto is in het noordwesten de rij lampen op de A27 te zien, waarboven uit in de hemel het schijnsel van Vianen te zien is, terwijl naar het zuiden toe de hemel relatief donker is. Lichtonderzoek Utrecht Pagina 19

Alle 48 foto s zijn op dezelfde manier gemaakt met precies dezelfde opname parameters om ze goed te kunnen vergelijken en het noorden is steeds onderin de ronde foto 3. Op de volgende kaart (figuur 8) is de locatie van alle genomen foto s aangegeven, samen met het corresponderende nummer. Zie voor de volledige lijst bijlage 2. Op de Utrechtse heuvelrug was het moeilijker opnames van de hemel te maken aangezien er geen voldoende open ruimte te vinden was. Figuur 8 Kaart van de locaties van alle all sky foto's Er wordt gewerkt om de foto s ook op een andere manier te kunnen presenteren. De bedoeling is om de foto te kunnen kalibreren, waarbij de hemel al naar gelang de helderheid een andere kleur krijgt. Dit was ten tijde van opdrachtverstrekking nog niet mogelijk, maar lijkt nu een reële optie. De foto s zijn al zo gemaakt dat dit in de toekomst uit te voeren is. Hieronder tweemaal dezelfde foto waarbij de procedure uitgevoerd is. 3 Nikon 8400 met FC-E9 fishey lens, 400 ASA, F 3.1 en 1 minuut belicht. Noorden altijd onder. De foto s zijn in Raw formaat opgenomen tezamen met dark opnamen met dezelfde opname parameters. Er is geen enkele bewerking op de foto uitgevoerd. Er zijn alleen aan de exif van de foto s de geografische coördinaten toegevoegd. Lichtonderzoek Utrecht Pagina 20

Figuur 9 Linkerfoto is zo bewerkt dat elke kleur een 2 maal zo hoge helderheid heeft De linkerfoto is zoals de hele hemel er uitziet en rechts is de helderheid omgezet in kleuren waarbij elke kleur een twee maal zo hoge helderheid vertegenwoordigt. Op deze manier kan niet alleen de helderheid in het zenit bepaald worden maar de helderheid in alle richtingen aan de hemel. Lichtonderzoek Utrecht Pagina 21

INVENTARISATIE HINDERLIJKE VERLICHTING Het onderzoek naar de inventarisatie van hinderlijke lichtbronnen binnen gemeenten is op twee verschillende manieren uitgevoerd. Door de provincie Utrecht is aan de Natuur- en Milieufederatie Utrecht gevraagd om zelf burgers te mobiliseren om hinderlijke lichtbronnen te melden. Als tweede methode is aan Sotto le Stelle gevraagd om deze inventarisatie uit te voeren in twee andere gemeenten. Op deze manier kan de provincie de voor-en nadelen van beide methodes tegen elkaar afwegen en de beste methodieken en middelen selecteren voor verder werk op dit gebied. In totaal liggen er nu in zes gemeenten de resultaten: Baarn, Bunschoten uitgevoerd door Sotto le Stelle en Amersfoort, Eemnes, Woudenberg en Soest via de Natuur- en Milieufederatie Utrecht. Aangezien Sotto le Stelle ook gevraagd is om inhoudelijke steun te verlenen aan het onderzoek van de Natuuren Milieufederatie Utrecht is over beide onderdelen hieronder een stuk opgenomen. Tevens zijn enige gedachten gewijd aan de voor- en nadelen van beide methodes. ONDERZOEK DIGITALE KAART Het onderzoek dat de Natuur- en Milieufederatie Utrecht uitvoert is gecentreerd rond een digitale kaart die deze organisatie heeft laten ontwikkelen. Deze kaart kan voor vele doeleinden gebruikt worden en is bedoeld om burgers direct bij hun leefomgeving te betrekken en het werk van de Natuur- en Milieufederatie Utrecht meer te verankeren in de samenleving. Om de digitale kaart voor de verschillende deelnemende gemeenten geschikt te maken voor onderzoek aan lichthinder locaties, heeft Sotto le Stelle een aantal werkzaamheden uitgevoerd die hieronder beschreven zullen worden. De betrokkenheid van Sotto le Stelle hield op na de introductie van de kaart. Werkzaamheden voor de inventarisatie van de Natuur- en Milieufederatie Utrecht bestonden uit een drietal activiteiten het bijwonen van een aantal vergaderingen schrijven en maken van materiaal voor de digitale kaart maken en presenteren van een handleiding voor mensen die een deel van het grondgebied gaan inventariseren. VERGADERINGEN Om de organisatie van de verschillende werkzaamheden en de planning van de digitale kaart te stroomlijnen zijn een aantal vergaderingen gepland, waarbij medewerkers van de provincie, van Natuur- en Milieufederatie Utrecht en van Sotto le Stelle aanwezig waren. Aan de orde kwam: welke gemeenten komen in aanmerking, wat is de planning van de werkzaamheden, hoe de kaart te introduceren bij de burgers, hoe te zorgen dat het gehele grondgebied geïnventariseerd wordt, welke indeling in categorieën van de bronnen, etc. Later werden de vragen concreter: kunnen mensen meerdere bronnen melden, kan een bron meerdere keren gemeld worden, moet je wel of niet registreren etc. Tijdens het overleg is een plan opgesteld waarvan elke partij een deel van de werkzaamheden zou uitvoeren. Er kwam een soort tweetrapsraket waarbij de locale groepen van de Natuur- en Milieufederatie Utrecht een eerste inventarisatie uitvoeren in een specifiek deel van de gemeente. Daarna zouden alle burgers van de gemeenten opgeroepen worden om de eerste inventarisatie aan te vullen en te complementeren. De tijdsplanning van de hele inventarisatie was gepland tot aan de Nacht van Nacht op 25 oktober 2008. Dan zou Lichtonderzoek Utrecht Pagina 22

de inventarisatie voltooid moeten zijn, waarna de gemeenten een plan zouden kunnen maken op grond van de resultaten. SCHRIJVEN EN MAKEN VAN MATERIAAL VOOR DE DIGITALE KAART Om de kaart voor de deelnemende burgers handen en voeten te geven is een handleiding geschreven zowel over wat lichthinder is als hoe de inventarisatie ervan uit te voeren. Om te zorgen dat het gehele grondgebied van elke gemeente bestreken zou worden in de inventarisatie is elke gemeente in een aantal stukken verdeeld. Hiervan zijn kaarten gemaakt die samen met de invullijst en handleiding aan alle deelnemers verstrekt is. Een voorbeeld van de handleiding is te vinden op de DVD als bijlage bij dit onderzoek. PRESENTATIES Tenslotte is een presentatie gegeven in een tweetal gemeenten (gemeentehuis van Eemnes en Amersfoort) over lichthinder, hoe de inventarisatie uit te voeren en de kaart in te vullen. De presentatie is ook opgenomen op de DVD. RESULTATEN DIGITALE KAART Op moment van schrijven van dit rapport half januari 2009 zijn er van vier gemeenten op de digitale kaart lichthinder locaties aangemeld. Voor de gemeente Soest zijn dit 35 locaties. Voor Eemnes en Woudenberg ongeveer elk 14 locaties; Amersfoort schatten we op 150 locaties. De meeste zijn openbare verlichting, redelijk veel terreinverlichting en verlichting uit gebouwen, in Amersfoort erg veel reclame verlichting en tenslotte wat minder particuliere verlichting, sport- en gebouwenverlichting. De categorie overige verlichting is niet echt nodig geweest, blijkbaar was de indeling al voldoende. Ook kan geconcludeerd worden dat de categorieën verlicht monument en verlicht gebouw samengevoegd kunnen worden. Het principe om lichthinder aan te pakken via een digitale kaart en burgers op te roepen locaties aan te wijzen lijkt te werken. Een nadere analyse van aantal mensen, soorten bijdrages etc. moet nog gebeuren maar van een afstand te zien, functioneert het principe. Het idee dat eerst een selecte groep mensen het gehele grondgebied zou inventariseren, lijkt niet goed te werken. Er waren in geen van de gemeenten voldoende mensen daarvoor aanwezig, waarbij de bijeenkomst in Woudenberg bij gebrek aan belangstelling helemaal niet doorging. Hoe dit misschien beter aan te pakken is, wordt besproken bij de conclusies. ONDERZOEK LICHTHINDER LOCATIES BAARN EN BUNSCHOTEN Door Sotto le Stelle is op verzoek van de provincie ook een inventarisatie uitgevoerd van lichthinder locaties in twee andere gemeenten, Baarn en Bunschoten. Als voorbereiding via Google Earth is een soort virtuele verkenning uitgevoerd. De twee gemeenten Baarn en Bunschoten verschillen sterk. Baarn is een relatief kleine gemeente (33 vierkante kilometer) met een grote centrale kern en daaromheen bosgebied. Zichtbaarheid van lichtbronnen is dus in het hele grondgebied beperkt. Het vrije zicht s nachts is beperkt meestal tot het dichtstbijzijnde bos of huis. Bunschoten is een gemeente die ook relatief klein is (35 vierkante kilometer), met een kern en daaromheen open land. Hieronder een Google Earth beeld met de twee gemeenten. Lichtonderzoek Utrecht Pagina 23

Figuur 10 Gemeente Baarn Figuur 11 Gemeente Bunschoten Aangezien de twee gemeenten verschillen in openheid, cruciaal om ( s nachts) ver te kunnen zien, is voor een verschillende aanpak gekozen. Baarn is met een soort brute force techniek benaderd waarbij het oppervlak systematisch onderzocht is, zowel het buitengebied als de bebouwde kom. Bunschoten is van de buitenkant benaderd, vanaf de grenzen van de gemeente waarbij steeds naar de kern gekeken werd en zo alle mogelijk hinderlijke bronnen systematisch opgemerkt konden worden. Tenslotte is ook de bebouwde kom van Bunschoten net als in Baarn systematisch wijk per wijk geïnventariseerd. Voor beide gemeenten geldt dat voor de echte inventarisatie op een atlas de eventuele locaties uitgekozen zijn die mogelijk hinderlijk licht zouden kunnen produceren, zoals: sportvelden, industrieterreinen, horeca locaties. Deze locaties zijn in ieder geval onderzocht. De bebouwde kommen van Baarn en Bunschoten zelf zijn geïnventariseerd door het gebied in een aantal kleine onderdelen op te splitsen, zoals centrum, oost en west. In elk gebied is systematisch aan de hand van een kaart geïnventariseerd door in ieder geval de hoofdwegen in een auto af te rijden. De ervaring leert dat hier de meest grote lichtbronnen aanwezig zijn. Daarnaast is er van elke deelgebied een aantal kleinere wegen ook meegenomen. Of een lichtbron wel of niet in de lijst opgenomen werd, hangt af van de sterkte van de lichtbron(nen). In lichttermen gesproken kunnen verschillende eigenschappen van een lichtbron hinderlijk zijn door een bepaalde waarde te overschrijden: luminantie, verlichtingssterkte en lichtsterkte. Maar ook kan de kleur, beweging, knipperen etc. hinderlijk zijn. Tenslotte kan ook het tijdstip van verlichting een rol spelen. Een lamp om 6 uur s avonds beoordelen de meeste mensen anders dan om 4 in uur in de ochtend. Tenslotte speelt ook de relatie tot het nut van de verlichting een rol: een lamp van de openbare verlichting is minder snel hinderlijk als een zelfde sterk verlicht reclamebord. Aangezien er dus vele verschillende zaken meespelen of een licht hinderlijk gevonden wordt is net als bij de inventarisatie door burgers gekozen om geen objectieve keuze hierin te maken door metingen uit te voeren. Er is gekozen om op het gevoel, op het zicht, een lichtinstallatie te beoordelen of deze mogelijk hinderlijk is of niet. Alle bovengenoemde aspecten speelden daarin een rol, inclusief het doel van de verlichting,het tijdstip etc. Een hinderlijke verlichting kan gaan om een enkele sterke lamp of uit een lichtinstallatie van meerdere bij elkaar horende zwakkere lampen, die samen toch als sterk, als hinderlijk beschouwd werden. Rijdend door het gebied werden visueel de locaties met de sterke verlichting gelokaliseerd. Lichtonderzoek Utrecht Pagina 24

RESULTATEN LICHTHINDER LOCATIES BAARN EN BUNSCHOTEN Hieronder staat de lijst van de lichthinder installaties per gemeente. In de lijst is de naam van de locatie, de coördinaten, eventuele bijzonderheden en of er een foto van genomen is, opgenomen. Op een kaart is aangegeven waar in de gemeente de bron gelokaliseerd is. In totaal zijn er Baarn 27 en in Bunschoten 19 locaties uitgekozen. Er is een grote verscheidenheid aan locaties: van particulier aangestraalde gebouwen, sportparken tot aan verlichte gaanderijen van flats. De lijsten staan ook op de DVD. Bunschoten Nm Naam locatie 1 X_ coordinaat sportpark De Vinken 153395,50 471744,50 Bunschoten Y_ coordinaat gebied Bijzonderheden foto 2 Gulf store 153455,59 471464,32 industriegebied Dorpsstraat 3 Bunschoten 154385,12 473041,48 Bunschoten Nieuwe 4 bouwlocatie 154146,13 471393,05 industriegebied hinderlijke sportveld verlichting; vanaf Baarn te zien twee hele hoge en horizontaal sterke wegstralende lampen klassieke lantaarns die vlak voor huizen staan sterke hoge lamp op terrein 5 Flamco 153889,09 471280,06 industriegebied leeg groot parkeerterrein, sterk verlicht, ook aan achterkant hele terrein om de 20 meter sterke lamp; niet verblindend, wel veel licht ja 6 Kleine Zeetje 154363,25 472903,18 Spakenburg lang fietspad verlicht nee 7 Polynorm 153863,82 470998,24 industriegebied 8 Bakkersland 153744,33 471043,89 industriegebied boerderij 9 Zevenhuizen 155158,45 469851,88 Zevenhuizen lange rij SOX lampen van ver te zien over land richting Zevenhuizen lange rij SOX lampen van ver te zien over land richting Amersfoort groot aantal ramen sterk verlicht een sterke vervelende lamp op weg 10 boerderij 155344,48 471972,88 Zevenhuizen nee 11 Hubun 155461,02 473445,22 Zevenhuizen rij sterke lampen nee Steven 12 Koelewijn 154845,25 473432,53 Spakenburg etalages sterk verlicht nee 13 Mayonne 154714,75 473575,62 Spakenburg terrein sterk verlicht nee Parkeerplaats 14 haven 154063,49 474640,82 Spakenburg lege parkeerplaats bij haven met 2310 verlicht ja 15 boerderij 151269,51 474367,33 Eemdijk sterke lampen nee 16 boerderij 149923,51 472405,31 Eemdijk sterke lampen ja 17 Vebo 153247,86 471149,74 industriegebied aangestraald gebouw nee 18 Particulier 154457,89 473334,87 Spakenburg extreem veel verlicht huis ja 19 Openbare verlichting 154667,73 472978,70 Spakenburg Industria 2310 vlakbij huizen nee nee ja nee ja nee nee ja Lichtonderzoek Utrecht Pagina 25

Baarn X_ Y_ Nm Naam locatie coordinaat coordinaat gebied Bijzonderheden foto 1 De Kastanjehof 143706,50 465905,34 Lage-Vuursche lamp op parkeerplaats hoog en op weg gericht nee T. Tesselaar rij lampen lang oprijlaan recht 2 landhuis 143707,50 465905,34 Lage-Vuursche omhoog in grond nee 3 Kloosterlaan 143705,50 465905,34 Lage-Vuursche weg door bos verlicht nee 4 Kasteel de lage Vuursche Hilversumse 145357,41 468392,33 straatweg sterke verlichting op parkeerplaats nee oprijlaan en parkeerplaats midden in bos verlicht (hele 5 Venwoude 144042,14 464713,97 Lage-Vuursche nacht??) nee sportvelden 6 Torenlaan 148394,21 467749,24 Baarn zuid van erg ver te zien nee 7 kruising bij paleis Soestdijk 147734,72 467423,06 Baarn zuid hoge druk natrium maar toch verblindend nee 8 Meeuwsen Ten Hoopen 147698,63 468648,44 Baarn west aangestraald gebouw ja 9 Axioma 147697,63 468648,44 Baarn west aangestraald gebouw ja 10 Kerk 148546,56 469297,70 Baarn centrum vooral witte zuidgevel ja 12 verlicht pand 148983,31 469511,44 Baarn oost nee 13 Portaal 148497,23 468984,67 Baarn centrum achterkant erg sterk verlicht; van verre te zien en ook in park ja Hilversumse erg veel licht ook bomen en 14 Groot Kievitsdal 143370,19 468690,78 straatweg aanstraling ja vreemd blauw licht; van verre 15 De Speeldoos 148690,48 469743,67 Baarn noord te zien ja flats 16 binnenverlichting 147813,20 470373,06 Baarn noord ja 17 flats Varanda 147018,88 470400,54 Baarn noord ja ja,ook van vanuit 18 Nijhoff verlicht ook hemel door 146083,90 470525,64 industriegebied overstraling polder bij Eemnes Hema reclame 19 bord 148550,03 469320,17 Baarn centrum ja 20 sportvelden 148602,84 470044,64 Baarn noord ja,ook van vanuit polder bij Eemnes 21 tuin centrum Overvecht 144370,75 471116,72 Baarn west 22 Vredehof 145435,97 470906,03 Baarn west sterke horizontaal uitstralende lampen op terrein aantal sterke lampen midden in land; van zuiden goed te zien 23 van Heemstralaan 146993,76 470080,59 Baarn centrum kegels op doorgaande weg ja 24 Brandweer 147865,81 469703,74 Baarn centrum vier sterke TL balken schuin omhoog nee aangestraald 25 gebouw 149019,62 469525,19 Baarn centrum nee 26 Baarnschedijk 4 149282,14 469890,15 industriegebied felle verlichting op nee Lichtonderzoek Utrecht Pagina 26 nee nee

27 Ziekenhuis Meander 147415,39 469672,48 Baarn centrum 28 De Eem 149822,47 470577,15 industriegebied parkeerplaats felle verlichting op oprijlaan en in bos, meer verblindend, dan iets verlichtend grote wand verlicht door overigens goed goede armaturen; ook niet te veel licht aan de voorkant; aan de achterkant een erg slecht gerichte lamp over donker land, richting Amersfoort ja ja Lichtonderzoek Utrecht Pagina 27