Lichtonderzoek Zuid-Holland

Transcriptie

1 Z O W N

2 Lichtonderzoek Zuid-Holland In opdracht van de provincie Zuid-Holland Onderzoek naar de situatie van verlichting en duisternis in een deel van de provincie Zuid-Holland Uitgevoerd door onderzoeks- en adviesbureau Sotto le Stelle tussen december 2007 en mei Voorpagina: Hemel tussen Maasland en Vlaardingen 2

3 INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING LICHT EN DUISTERNIS WERKWIJZE ONDERZOEK VERLICHTING OPENBARE VERLICHTING BEBOUWING EN OVERIGE VERLICHTING HEMELHELDERHEID METHODIEK RESULTATEN OPMERKINGEN HOE DE KAARTEN TE INTERPRETEREN VERGELIJKING DUISTERNIS ZUID-HOLLAND MET ANDERE PROVINCIES ALL SKY OPNAMES CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN CONCLUSIES PER GEBIED KASSEN SNELWEGEN PROVINCIALE WEGEN GEMEENTELIJKE WEGEN SPORTVELDEN RECREATIETERREINEN AANSTRALING GEBOUWEN INDUSTRIE EN BEDRIJVEN PARTICULIERE VERLICHTING AANBEVELINGEN LITERATUUR BIJLAGE 1 GEGEVENS GEMEENTEN BIJLAGE 2 MEETMETHODE HEMELHELDERHEID BIJLAGE 3 ALL SKY OPNAMES BIJLAGE 4 UITLEG EENHEDEN VAN LICHT EN VERKLARING TERMEN BIJLAGE 5 OVERIGE VERLICHTING BIJLAGE 6 KAARTEN

4 SAMENVATTING ACHTERGROND De provincie Zuid-Holland werkt aan een Provinciale Structuur Visie in het kader van de Nieuwe Wet op de Ruimtelijke Ontwikkeling. In de Provinciale Structuur Visie zullen ook een aantal omgevingskwaliteitskaarten opgenomen worden waarvan de licht- en duisternis kaart er één zal zijn. Hiervoor is in de winter van onderzoek uitgevoerd op een groot deel van het grondgebied van de provincie. Het doel van het onderzoek is het in kaart brengen van de situatie van licht en duisternis in het onderzoeksgebied. In het onderzoek zijn twee onderdelen in kaart gebracht: de verlichting en de duisternis. DUISTERNIS Als er geen directe verlichting in de buurt is, bepaalt de nachtelijke hemel de mate van duisternis. De hemel wordt opgelicht door het omhoog stralende licht van een stad of kas vanuit een gebied met een straal van maximaal 50 kilometer. Om de mate van dit oplichten in kaart te brengen is op bijna 200 locaties de helderheid van de hemel in het punt recht omhoog (zenit) gemeten, als maat voor de duisternis. Deze gegevens zijn verwerkt in twee hemelhelderheidskaarten. De gemeten kaarten zijn vergeleken met vergelijkbare metingen in andere delen van Nederland. Ook zijn op ongeveer 80 locaties zogenaamde all sky foto s gemaakt waarop de hele hemel in die locatie afgebeeld is. VERLICHTING Verlichting in Nederland is geconcentreerd rond bebouwing en wegen. Om de verlichting van de wegen in kaart te brengen zijn de data betreffende de openbare verlichting geïnventariseerd, zowel van de gemeenten, de provincie als de rijksoverheid. Wat betreft de bebouwing zijn alle adressen als verlichtingsbron meegenomen. Verder is van meer dan 250 bijzondere locaties, zoals industrieterreinen en sportvelden, de verlichting geïnventariseerd. De gegevens van wegen en bebouwing zijn samengevoegd in een verlichtingskaart. Alle gegevens, resultaten en kaarten zijn samengebracht op een DVD; de kaarten worden in het GIS van de provincie ingevoerd. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Zuid-Holland is een sterk verlichte provincie. Dit verschilt echter sterk per gebied. Ruwweg loopt de mate van verlichting van zuid naar noord en oost naar west. Goeree-Overflakkkee is het donkerste deel terwijl Midden- Delfland het lichtste is. Er is veel verlichting in Zuid-Holland waarbij de woonkernen en de kassen de belangrijkste bronnen zijn. De provincie en andere overheden bezitten al een aantal instrumenten om lichthinder te voorkomen en de kwaliteit duisternis te beschermen. 1. Vanuit ruimtelijk beleid zouden gebieden kunnen worden aangewezen waar nog aanwezige duisternis en donker nachtlandschap beschermd zou kunnen worden. Daarnaast verdient het aanbeveling om 4

5 grote lichtbronnen zoals kassen zoveel mogelijk te concentreren op plaatsen waar ze donkertegebieden niet nadelig beïnvloeden. 2. Bestaande wettelijke regels kunnen worden benut. Het Besluit Glastuinbouw en het Activiteitenbesluit geven al regels m.b.t. bedrijven voor beperken van lichthinder en aantasting duisternis en donker nachtlandschap. Daarnaast kan bij het verstrekken van natuurbeschermingsvergunningen meer aandacht worden gegeven aan effecten van licht op natuur. 3. Tot slot kunnen overheden meer aandacht geven aan de effecten van hun eigen verlichtingsinstallaties zoals verlichting gebouwen, monumenten en openbare verlichting. 5

6 OPDRACHT Zoals verwoord in de brieven van de provincie van 31 oktober 2007 en 21 februari 2008, is aan Sotto le Stelle opdracht verleend voor een onderzoek betreffende het in beeld brengen van de huidige verlichtingssituatie in een groot deel van de provincie Zuid-Holland. De provincie Zuid-Holland werkt in de Provinciale Structuur Visie, vanuit haar integraal ruimtelijk beleid, aan het beschermen en verbeteren van de ruimtelijke kwaliteiten, waarbij duisternis er één is. Voor de provincie is niet het hele gebied van belang. De grote steden en de belangrijke kasgebieden zijn grote bronnen van licht, waar in de directe omgeving relatief weinig duisternis zal heersen. Deze gebieden behoren daarom niet tot het onderzoeksgebied. De provincie is wel geïnteresseerd in de situatie van de duisternis in de landelijke gebieden, zoals het Groene Hart, in gebieden zoals de Hoeksche Waard, Alblasserwaard en Goeree-Overflakkee. Het totale onderzoeksgebied is aangegeven in figuur 2. Dit is de eerste keer dat een dergelijk onderzoek in Zuid-Holland uitgevoerd wordt en de resultaten kunnen dan ook gezien worden als een nulsituatie van waarop de provincie beleid zou kunnen baseren. Het onderzoek naar de nulsituatie in de provincie Zuid-Holland is op dezelfde manier uitgevoerd als eerder onderzoek in andere provincies van Nederland, zoals het aangrenzende Zeeland, in de provincie Gelderland en onlangs ook Overijssel. De uitkomsten kunnen dan ook vergeleken worden met deze onderzoeken. Het onderhavige rapport is het eindrapport van het totale onderzoek naar de licht en duisternis situatie in de het onderzoeksgebied. De resultaten van het onderzoek zijn verzameld op een bijbehorende DVD. DVD gegevens: Gemeenten: Gegevens van de gemeenten en de ambtenaren openbare verlichting Openbare verlichting: de data van de openbare verlichting van het Rijk, provincie en gemeenten Overige verlichting: lijst van bijzondere verlichting Hemelhelderheid: de gegevens van de waarnemingen en resultaat All sky opnames: de foto s van de hele hemel samen met een lijst van locaties Kaarten: de kaarten, die geproduceerd zijn, zowel van de verlichting als van de hemelhelderheid Eindrapport en afbeeldingen uit het rapport 6

7 1. LICHT EN DUISTERNIS De opdracht is de lichtsituatie in een deel van de provincie van Zuid-Holland in kaart te brengen. Deze opdracht komt voort uit onderzoek en ervaringen, waarbij gebleken is dat kunstmatige verlichting en daarmee vermindering van de duisternis, invloed heeft op tal van processen zowel bij de mens als de natuur. Zie daarvoor bijvoorbeeld het rapport van het onderzoeksbureau Alterra: Lichtbelasting, overzicht van de effecten op mens en dier, Alterra rapport 778. Na zonsondergang valt zonder kunstmatige verlichting de duisternis in. Door de aanwezige verlichting wordt dit vertraagd en/of teniet gedaan. Hierbij kan er een drietal soorten van beïnvloeding onderscheiden worden: HET VERLICHT WORDEN In de directe omgeving van verlichting veranderen interne processen onder invloed van invallend licht bij zowel planten als dieren. Bij sterke verlichting is het groeien van planten bekend; op een veel lager lichtniveau wordt de biologische klok van alle dieren inclusief de mens beïnvloed. Een bekend voorbeeld is het winterkoninkje dat in steden de hele nacht door blijft zingen. Licht bij nacht brengt via hormonale beïnvloeding allerlei effecten met zich mee, bijvoorbeeld infectieziektes krijgen een grotere kans. Dit geldt voor alle diersoorten inclusief de mens. Uit een recent onderzoek uit Engeland 1 bleek dat 35% van de mensen klaagt over licht in de slaapkamer. Het gebrek aan slaap is gerelateerd aan tal van medische problemen zoals overgewicht, depressies, kans op hartinfarcten en hogere sterftekans in het algemeen. De Molenaar, onderzoeker van Alterra, meldt hierover, samenvattend in een recent interview (IKON radio, De andere wereld, 27 april 2008), dat we in Nederland permanent leven met een jetlag, die de stress verhoogt, die weer allerlei andere klachten met zich meebrengt. HET ZIEN VAN VERLICHTING Het zien van verlichting is een tweede vorm van beïnvloeding. Dit tweede verschijnsel treedt op veel grotere afstanden op: een lamp is vaak al van 5 kilometer afstand te zien. Vanaf die afstand wordt je niet meer verlicht en treedt het eerste effect, zoals hierboven beschreven, niet op. Toch kunnen we de lamp op grote afstand wel zien. Veel diersoorten worden aangetrokken of juist afgestoten door het zien van een lamp. Aangezien de meeste diersoorten s nachts in de schemering actief zijn speelt de maan en de vele lampen in het blikveld een belangrijke rol in het gedrag. De 40 miljard insecten die per jaar in Nederland door verlichting gedood worden zijn een (niet meer) sprekend voorbeeld daarvan. Het zien van licht speelt een belangrijke rol als landschappelijke aantasting. In Nederland en zeker in Zuid-Holland is het nauwelijks mogelijk geen verlichtingsbron te zien in het open veld. 1 Morgan-Taylor, national survey on the perceived nuisances caused by artificial lighting and their sources, publication pending. 7

8 HET OPLICHTEN VAN DE HEMEL Als er geen lichtbronnen in de buurt zijn wordt de mate van duisternis bepaald door de hemel. Als de maan aanwezig is komt het meeste licht van de maan. Als er geen maan boven de horizon is, komt het licht grotendeels van de hemel zelf en niet van de eventueel aanwezige sterren. Bij heldere hemel dragen sterren maar 7% bij aan de verlichting, terwijl de bijdrage van de hemel zelf 93% bedraagt. Dit komt omdat de hemel toch enig licht geeft en zeer uitgebreid is. Dit licht komt van zonlicht dat aan stofdeeltjes in ons planetenstelsel zweeft, van ver weg gelegen sterren en diverse andere bronnen. In Nederland wordt de hemelhelderheid grotendeels bepaald door de kunstmatige verlichting in de omgeving. Dus of je s nachts buiten iets kan lezen, wordt bepaald door de helderheid van de hemel. Voor de landschappelijke kwaliteit is het oplichten van de hemel, als maat voor de de duisternis, van groot belang. Rust, stilte en ruimte worden als oerkwaliteiten van onze leefomgeving gezien, waar de meeste mensen naar op zoek zijn als ze naar buiten gaan. Voor de nacht en avond hoort in dat rijtje ook duisternis thuis. Net zo min als men vanaf 10 kilometer nog het geluid van een snelweg wil horen, is het ook niet gewenst 20 kilometer de verlichting van een stad of kas te kunnen zien. Om alle drie de aspecten te illustreren staat hieronder een foto gemaakt in de Alblasserwaard, ten noorden van Meerkerk, tussen Geer en Geerkerk. Op de weg waarop de foto genomen is, staan twee sterke lampen, die de straat verlichten. Aan de horizon, richting het noorden, zijn vele lampen te zien, die geen licht geven op de plaats waar de foto gemaakt is, maar wel te zien zijn. In het westen is de kern Leerdam en in het noord oosten de kern Meerkerk te zien. Aan de horizon licht de hemel overal op, met een concentratie richting het noorden; dit is waarschijnlijk de hemel boven Utrecht. Z W N O Z Figuur 1 All sky opname Meerkerk noord Samenvattend kan worden gesteld dat alle drie vormen van verlichten hinder kunnen opleveren voor de mens, waarbij verlicht worden via hormonale effecten gezondheidsschade kan doen ontstaan. Op veel diersoorten zijn vooral de eerste twee vormen van verlichten van invloed. De derde vorm heeft voornamelijk invloed op een klein aantal nachtactieve insecten. Voor het gebied buiten de woonkernen beïnvloeden de laatste twee vormen van verlichten het donkere nachtlandschap. 8

9 2. WERKWIJZE ONDERZOEK De drie vormen van lichthinder die een rol spelen in het vorige hoofdstuk zijn: Het verlicht worden Het zien van verlichting Het oplichten van de hemel De eerste twee hangen samen met de locatie van de verlichting. De verlichting in de buitenlucht is gelokaliseerd bij wegen en bebouwing/kassen. De wegen worden verlicht met openbare verlichting, terwijl verlichting gekoppeld aan bebouwing, bestaat uit bijvoorbeeld reclameverlichting, assimilatiebelichting, terreinverlichting of tuinverlichting. Ook zal er vanuit de bebouwing licht naar buiten stralen. Het oplichten van de hemel is een indirecte vorm van verlichting. Dit is de vorm van lichthinder dat de visuele kwaliteit van de nacht op het grootste deel van het grondgebied van Zuid-Holland bepaalt. Ver weg het grootste deel van het gebied buiten de kernen wordt namelijk niet direct verlicht door lampen, maar wel indirect via de hemel. Hierbij is de hemel zelf een grote lichtbron ontstaan door alle verlichting in een straal van wel een kilometer of 30 in de omgeving. Deze indirecte vorm van verlichting bepaalt ver van lichtbronnen de mate van duisternis. Om dit effect te meten is de duisternis gemeten of nauwkeuriger gezegd de hemelhelderheid gemeten. MODEL Het totale onderzoek kan in het volgende model worden samengevat: Inventarisatie lichtbronnen openbare verlichting Inventarisatie bebouwing en overige lichtbronnen Lichtbronnen kaart Verlichting en duisternis in Zuid- Holland Metingen hemelhelderheid Kaarten hemelhelderheid 9

10 Hoofdstuk drie behandelt de verlichting. Hoofdstuk vier handelt over het meten van de hemelhelderheid. In hoofdstuk vijf worden de conclusies en aanbevelingen behandeld. In de tekst zijn 5 kaarten opgenomen met de resultaten, twee voor de verlichting en drie voor de hemelhelderheid. Deze kaarten zijn in formaat A3 ook in bijlage 6 opgenomen. HET ONDERZOEKSGEBIED Het onderzoeksgebied omvat de volgende gebieden: 1 Noordelijke Venen, 2 Zuidelijke Venen, 3 Krimpenerwaard, 4 Alblasserwaard, 5 Hoeksche Waard, 6 Voorne- Putten, 7 Goeree-Overflakkee, 10 Wijk en Wouden, 11 Westelijk Plassengebied, 12 Oostelijk Plassengebied, 13 Reeuwijk /Boskoop, 14 Dordtse Biesbosch, 15 Midden Delfland. Het onderzoeksgebied staat hieronder aangegeven binnen de rode lijnen. Figuur 2 Onderzoeksgebied 10

11 3. VERLICHTING Het onderzoeksgebied beslaat 1800 vierkante kilometer, verdeeld over 41 gemeenten. Er wonen ongeveer inwoners. Al deze mensen wonen, werken en produceren licht in en om hun huis, de wegen en op de locaties waar gerecreëerd en gewerkt wordt. Voor elke Nederlander staat er gemiddeld ongeveer één lichtpunt. Elk lichtpunt zou in principe op de volgende zaken bekeken moeten worden: welk type lamp, in welk armatuur, hoogte paal, hoeveel uur per jaar dat de lamp ontstoken is. Ook speelt een rol hoe transparant de directe omgeving is en of er gedimd wordt en zelfs eventueel de reflectie eigenschappen van de grond eronder. Dit is binnen de opdracht niet uit te voeren en ook voor het doel van de provincie niet zinvol. Daarom is gekozen voor de zogenaamde quick-scan methode waarbij de locatie en intensiteit van de belangrijkste verlichting geïnventariseerd wordt. Bijna alle vormen van verlichting zijn verbonden met, of wegen, of gebouwen/kassen. Er zijn ruwweg gebouwen (adressen) in het onderzochte gebied en ongeveer lichtpunten van de openbare verlichting. De verlichting wordt hieronder behandeld, verdeeld in drie categorieën: openbare verlichting, huizen en overige verlichting zoals sportparken, industrieterreinen, kassen en recreatieterreinen. OPENBARE VERLICHTING De openbare verlichting in het onderzoeksgebied wordt door drie partijen beheerd: het rijk, de provincie en de gemeenten. De gegevens van de eerste twee partijen zijn goed bekend en integraal overgenomen in de lichtbronnenkaart. Er is getracht om ook de gegevens van de gemeenten betreffende hun openbare verlichting te verkrijgen. Er zijn 41 gemeenten in het onderzoeksgebied. De contactgegevens van de ambtenaren voor de openbare verlichting zijn verkregen van de provincie. Deze ambtenaren is de vraag gesteld, middels een brief, of ze de gegevens van hun openbare verlichting beschikbaar wilden stellen voor het onderzoek. Als bijlage was de onderzoeksopzet bijgesloten, samen met de contactgegevens van de opdrachtgever en de onderzoeker. Van 23 gemeenten is antwoord verkregen. 11 gemeenten hebben hun OV data digitaal opgestuurd. Drie gemeenten leverden een papieren kaart, waarop de openbare verlichting aangegeven staat. Twee gemeenten verwezen naar het Waterschap Hollandse Delta; twee gemeenten naar Citytec en 1 gemeente verwees naar Nuon. Tenslotte meldde 1 gemeente dat het gebied buiten de bebouwde kom geen verlichting had (Spijkenisse). De overige 3 gemeenten meldden dat ze, of geen data beschikbaar hadden, of er aan werkten. Het Waterschap Hollandse Delta, gevraagd naar de gegevens, reageerde dat ze het beheer van de openbare verlichting overgenomen heeft van 6 beheerders en dat de gegevens niet beschikbaar zijn; ze zijn ook zelf hierin geïnteresseerd. Citytec heeft de coördinaten van de lichtmasten in de gemeente Brielle en Vlist digitaal opgestuurd. Nuon heeft een papieren kaart vervaardigd van de masten in het buitengebied van Boskoop en deze zijn verwerkt. Samenvattend: van 18 van de 41 gemeenten zijn de data betreffende hun openbare verlichting verwerkt; de gegevens van 14 gemeenten is direct digitaal verwerkt, terwijl de locaties van de lichtpunten van vier gemeenten overgenomen zijn van papieren kaarten (Dirksland, Reeuwwijk, Boskoop en Sliedrecht) in het digitale systeem. Dit betreft alleen het buitengebied van deze vier gemeenten, waarbij bleek dat Sliedrecht geen lichtpunten in het buitengebied had (zie voor de volledige lijst bijlage 1). Deze gegevens zijn verzameld op de lichtbronnenkaart, zie figuur 3 op volgende pagina. Op de lichtbronnenkaart voor de openbare verlichting staat alleen de locatie van de verlichting; er zijn geen 11

12 attributen aan gekoppeld. Er zijn een aantal gemeenten die hun grafische gegevens betreffende openbare verlichting gekoppeld hebben aan hun database. Voorlopig is dat nog niet breed geïmplementeerd en daarom is alleen de locatie opgenomen. Figuur 3 Openbare verlichting (voor grotere kaart zie bijlage 6) BEVINDINGEN OPENBARE VERLICHTING Gezien de onvolledigheid van de aangeleverde gemeentelijke data konden geen eenduidig conclusies getrokken worden. Op grond van de uitgevoerde inventarisatie kon wel het volgende opgemerkt worden. De manier van verlichten binnen de kernen is vergelijkbaar met de rest van Nederland. In het buitengebied was over het algemeen meer verlichting aanwezig dan in andere delen van Nederland. Met name geldt dit voor de op dezelfde wijze geïnventariseerde provincies Overijssel, Zeeland en Gelderland. In de Krimpenerwaard viel op dat bijna alle wegen een vorm van verlichting kenden; meestal geen integrale verlichting, maar meer oriëntatie verlichting. Er zijn weinig wegen zonder licht. In de Alblasserwaard is minder verlichting. Daar zijn de meeste wegen in het buitengebied onverlicht. Wel zijn er verschillen tussen het beleid van gemeenten. Dat viel met name op in de omgeving van Gorinchem, waar vergelijkbare wegen zeer verschillend belicht worden. In het noorden van het onderzoeksgebied, in het plassengebied, viel op dat er relatief veel wegen in het buitengebied integraal verlicht worden, met masten om de 30 tot 40 meter. 12

13 In Goeree-Overflakkee, Hoeksche Waard en Voorne-Putten is veel lintbebouwing aanwezig met veel losstaande huizen. Door deze wijze van bebouwing staat er relatief veel licht in deze kernen. In het buitengebied is over het algemeen weinig verlichting aanwezig. BEBOUWING EN OVERIGE VERLICHTING Alle huizen op het grondgebied van Zuid-Holland zijn een bron van licht. Er straalt altijd licht van binnen naar buiten, er is een lamp bij de voordeur of zelfs grote lichtinstallaties in de tuin of rondom het huis. De locaties van alle adressen, zijn bij de provincie bekend en zijn niet nog eens extra in de verlichting kaart opgenomen. Voor de volledigheid hoort dit wel meegenomen te worden bij de inventarisatie van de verlichting. Figuur 3 Huis in Roelofarendsveen OVERIGE VERLICHTING Het is gewenst om niet alle bebouwing over één kam te scheren: een psychiatrische inrichting of bedrijf produceert veel meer licht dan een gewoon woonhuis. Daarom is er gezocht naar een methode om snel deze grotere bronnen van verlichting te inventariseren. Via de ANWB topografische atlas van Zuid-Holland schaal 1:25.000, uitgave 2004, zijn alle locaties aangekruist, die potentieel een grote uitstoot van verlichting hebben. In totaal waren dit 240 locaties. Daarnaast is s nachts het gebied bekeken en zijn er op die manier nog een aantal locaties toegevoegd, vooral verlichte kerken en reclamemasten. Bij de inventarisatie zijn ook een aantal locaties afgevallen; bijvoorbeeld een sportpark bestond uit een zwembad of was niet meer aanwezig. In totaal zijn er 264 locaties in de inventarisatie opgenomen. In onderstaande tabel is de verdeling gegeven, samen met de selectiecriteria en attributen. Categorie Selectie Attributen Aantal Aanstraling opvallende, ook binnen de bebouwde kom Coördinaten, kwaliteit installatie 13 Benzinestations alleen op snelwegen Coördinaten, aantal lampen 5 snelwegen 13

14 Industrie alle Coördinaten, kwaliteit installatie 60 Instelling opvallende, ook binnen de bebouwde kom Coördinaten, aantal lampen, kwaliteit installatie 4 Kasverlichting alle Coördinaten, afscherming 27 Recreatiepark buiten de bebouwde kom Coördinaten, aantal lampen, kwaliteit installatie 17 Sportpark alle Coördinaten, aantal lampen, kwaliteit installatie 133 Reclame alle Coördinaten, kwaliteit 5 Totaal 264 Over het algemeen zijn van elke locatie de coördinaten vastgelegd, vaak samen met attributen en een kwaliteitsoordeel. Hieronder staat de kaart met de overige verlichting. De huizen zijn niet opgenomen. Dit zou de kaart onnodig vol maken. In bijlage 5 is de hele lijst te vinden. Figuur 4 Overige verlichting (voor grotere kaart zie bijlage 6) 14

15 OPMERKINGEN BEBOUWING EN OVERIGE VERLICHTING De kassen en industrieterreinen werden s nachts geïnventariseerd; de overige overdag. Uit ervaring blijkt dat dit de meeste informatie oplevert. Voor kassen spreekt dit voor zich zelf. Hoe industrieterreinen of individuele bedrijven verlichten, is alleen s nachts waar te nemen. De overige categorieën zijn overdag beter te beoordelen. s Nachts zijn lampen vaak niet aan (sportterreinen); ook is het overzicht overdag over het terrein klein zodat onduidelijk is wat precies tot de locatie behoort. De inventarisatie van de overige verlichting is moeilijk overal op dezelfde manier uit te voeren. Dit was vooral bij industrieterreinen het geval. Op sterk verlichte terreinen valt de verlichting van een bedrijf minder op dan op een minder verlicht terrein. Ook is het best mogelijk dat er locaties gemist zijn aangezien terreinen vaak moeilijk te overzien zijn of zelfs onbereikbaar waren. De verlichting op bedrijventerreinen is beoordeeld aan de hand van de volgende criteria. Elk adres straalt gemiddeld een hoeveelheid licht uit. Als een bedrijf, alleen op visuele waarneming, duidelijk meer dan het normale licht produceert, is het bedrijf opgenomen in de lijst. Dat kan bestaan uit terreinverlichting, reclameverlichting, aanstraling of lampen die veel licht omhoog stralen. Dat kan ook zijn doordat een lamp van erg ver te zien is of doordat hij sterk is of in een donker open gebied straalt. Als een bedrijf duidelijk sterkere terreinverlichting heeft dan de openbare verlichting wordt de verlichting sterk of fel genoemd. Incidenteel is, als een verlichting sterk afweek van de openbare verlichting, dit overbelicht genoemd. Recreatieterreinen werden voor een klein deel verkend waarbij werd geteld hoeveel lampen per straatlengte of oppervlakte aanwezig zijn, waarna via de plattegrond nagegaan werd hoeveel er in totaal aanwezig zijn. Daarbij werd particuliere verlichting op of aan vakantiehuizen niet meegerekend. Dit is natuurlijk een schatting maar geeft wel een indruk van de omvang. Bij instellingen (ziekenhuizen en dergelijke) werd ook op deze manier te werk gegaan. Dit was vaak ingewikkelder aangezien de openbaarheid kleiner was. Ook was er minder goed aangegeven hoe groot de instelling was. Bij de opmerkingen is aangegeven als dit erg onzeker was. Van sportvelden werden alle lampen op de velden geteld, waarbij de lampen op de parkeerterreinen en bebouwing niet meegenomen werden. De kwalificaties goed, redelijk, matig en slecht refereren aan de hoek waaronder de lampen met de horizontaal staan: goed: horizontaal of bijna horizontaal; redelijk tussen 10 en 30 graad: matig omstreeks 45 graad en slecht duidelijk meer dan 45 graad. Alleen de kassen die verlichten zijn opgenomen. Het is mogelijk dat er kassen gemist zijn, die normaal wel verlichten. Dit kan komen bijvoorbeeld doordat kassen bij teeltwisseling niet belichten of niet de hele nacht verlichten. Alle reclame masten in het gebied zijn opgenomen. Aangezien deze niet op een kaart staan kunnen er masten gemist zijn. Kerken zijn niet systematisch als bron van licht geïnventariseerd. Als er een aangestraalde kerk gezien werd, werd hij opgenomen in de lijst. Op de snelwegen is de verlichting van benzinestations opgenomen in deze lijst. De verlichting van de snelwegen zelf was al opgenomen in de openbare verlichting. 15

16 BEVINDINGEN BEBOUWING EN OVERIGE VERLICHTING In het algemeen viel op dat relatief veel huizen in het buitengebied buitenlicht hebben. Zeker de grotere, nieuwe huizen, lijken meer te verlichten dan in de meer landelijke gebieden van Nederland. Sportparken worden over het algemeen redelijk verlicht. Er zijn 6 parken die als slecht beoordeeld werden, waar de armaturen meer dan 45 graad naar boven gericht was. Dit zijn over het algemeen kleinere parken met 2 of 3 velden en 8 tot 12 masten. Er waren 41 parken met de kwalificatie goed of redelijk. Recreatieterreinen worden over het algemeen weinig verlicht. Er zijn een tweetal terreinen met meer dan 100 lampen. De bedrijven verlichten zeer wisselend, van helemaal niets tot aan grote verlichte wanden of sterk verlichte bedrijfsterreinen. Dit hangt natuurlijk gedeeltelijk samen met het al of niet vol continu zijn van de bedrijven. Echter daarnaast bestaat de indruk dat bedrijven die bij elkaar in de buurt zitten elkaars verlichting overnemen. In een sterk verlichte omgeving zal een aanpalend bedrijf ook meer gaan verlichten; dat kan zowel aanstraling van een pand, een reclamebord of terreinverlichting zijn. Bij de inventarisatie viel op dat vooral in de richting Aalsmeer ook tussen 20 en 24 uur, vele pluimen van licht vanuit kassen te zien waren ondanks dat in principe dit in die periode wettelijk verboden is. In Voorne Putten liggen een klein aantal kassen over een groot gebied verspreid; ook de kassen die assimilatiebelichting toepassen liggen sterk verspreid, waardoor ze over een groot gebied invloed op de mate van duisternis uitoefenen. De kassen bij Papenveer, ten noorden van Alphen aan de Rijn, zijn meer geconcentreerd gebouwd, waardoor ook de verlichte kassen meer op een kleiner gebied geconcentreerd zijn en dus ook over een kleiner gebied invloed hebben. 16

17 4. HEMELHELDERHEID De hemelhelderheid bepaalt de mate van duisternis in Zuid-Holland. Van de nachtelijke hemel komt van nature een kleine hoeveelheid licht. Dit wordt veroorzaakt door niet zichtbare sterren, stof in ons zonnestelsel en een aantal andere bronnen. De nachtelijke hemel is daarom niet echt zwart. Dit heet de natuurlijke hemelhelderheid. Dit is natuurlijk nog afgezien van de maan. Deze natuurlijke hemelhelderheid wordt in West Europa echter overschaduwd door kunstmatige verlichting vanaf de grond. Het licht dat direct of indirect naar boven straalt, wordt verstrooid door moleculen en stof- en vochtdeeltjes ( aereosolen). Dit licht kan in een straal van ruwweg 50 kilometer weer naar beneden komen en daarmee de hemel helderder maken. De hemelhelderheid bepaalt ook het aantal sterren dat te zien is. Uit satelliet gegevens komt naar voren dat Nederland tussen 1 en 27 keer hogere hemelhelderheid heeft, veroorzaakt door kunstmatige verlichting dan de natuurlijke hemelhelderheid. Deze gegevens komen uit de wereldatlas van de hemelhelderheid. Dit werk is uitgevoerd door de Italiaanse astronomen P. Cinzano en F. Falchi samen met de Amerikanen D. Elvidge en K. Baugh. De wereldatlas is gebaseerd op Amerikaanse satellietopnames en wordt internationaal veel gebruikt. METHODIEK Ondanks de beschikbaarheid van deze waardevolle wereldatlas wordt voor de ontwikkeling van het donkertebeleid in de provincie Zuid-Holland een andere weg gevolgd. Voor het doel van de provincie is de methode Cinzano c.s. namelijk te grof. Deze biedt te weinig precieze informatie om daadwerkelijk in een gebied de ontwikkeling, zowel in tijd als in ruimte, van de hemelhelderheid, als maat voor de donkerte, te kunnen monitoren. In het onderzoek dat nu uitgevoerd is, is gebruik gemaakt van de beste methode, toepasbaar op metingen in het vrije veld, om de huidige hemelhelderheid in de provincie te meten en in kaart te brengen. De methodiek lijkt op lichthinder metingen van bijvoorbeeld de aanstraling van een gebouw. Daarbij wordt met een lux meter de verlichtingssterkte gemeten en met een luminantiemeter de luminantie van het oppervlak van het gebouw gemeten. De luminantie van de hemel zou op precies dezelfde manier gemeten kunnen worden. Het probleem is dat hij erg groot is en een erg lage luminantie heeft. Daarom moet er een wat ingewikkelder manier voor gekozen worden, maar de essentie van de meting is hetzelfde. Het hele grondgebied van het te onderzoeken gebied is verdeeld in een raster van 4 bij 4 kilometer. In elk vierkant is een locatie uitgekozen om een meting uit te voeren. In elk van deze locaties is de luminantie van het zenit, het punt recht omhoog, gemeten. In eerste instantie zijn er 160 locaties uitgekozen. In een aanvullende opdracht zijn daar nog 40 locaties bijgekomen. Dat had te maken met een kleine uitbreiding van het onderzoeksgebied. Ook moesten er op een viertal locaties nabij kasgebieden meerdere metingen uitgevoerd worden. Deze locaties zijn: Tinte, Westland, Roelofarendsveen en bij Papenveer ten noorden van Alphen. In het Besluit Glastuinbouw is geregeld dat in de wintermaanden tussen 20 en 24 uur de assimilatiebelichting met minimaal 85% afgeschermd moet zijn of gedoofd. Dat betekent dat er nabij kasgebieden twee verschillende nachtelijke verlichtingssituaties optreden met de kassen verlicht en met de kassen afgeschermd/gedoofd. Nabij deze vier gebieden zijn in beide situaties een aantal metingen uitgevoerd. In totaal zijn er 197 metingen uitgevoerd. Alle geplande locaties zijn onderzocht op een belangrijke na: Tiengemeten. Het was de wens van de provincie dat er ook een meting op Tiengemeten uitgevoerd zou 17

18 worden. Helaas is dat (nog) niet gelukt. Dat heeft te maken met de onvoorspelbaarheid van geschikte nachten voor deze metingen en het feit dat in de winterperiode de pont naar Tiengemeten niet of zelden vaart. Het komende jaar zal er getracht worden deze meting alsnog uit te voeren. De metingen zijn uitgevoerd tussen 11 december 2007 en 5 april 2008 op 11 maanloze, heldere, nachten. De metingen zijn verwerkt volgens een complexe methode, waarbij in essentie de sterren op de foto s gebruikt worden als referentie. Er is bekend welke sterren dit zijn en hoe helder deze zijn. Daarmee kan dan ook de helderheid van de achterliggende hemel vergeleken en bepaald worden. De metingen zijn uitgevoerd op heldere maanloze nachten. Dat is het moment waarop meetwaarden stabiel zijn en de mate van lichthinder aangeven. Op andere dan heldere nachten zullen er heel andere, over het algemeen hogere, waarden gemeten worden. Op nachten met bewolking reflecteert kunstmatig licht op de wolken, doet deze geel oplichten en de meetwaarden zijn dan ook hoger dan met heldere hemel. Ook mist heeft, op kleinere afstand van sterke lichtbronnen, een versterkend effect. Op grotere afstand heeft mist juist een verlagend effect, aangezien licht dan niet meer de waarnemer kan bereiken. RESULTATEN In de kaart in figuur 5 zijn de metingen met zwarte sterren aangegeven. Naast de ster staat de meetwaarde, in een blauw vlakje, op die locatie. Er staan een aantal in paars aangegeven metingen. Dat zijn de metingen uitgevoerd in de nabijheid van kasconcentraties terwijl de kassen gedoofd of afgeschermd zijn. Dat zijn dus metingen tussen 20 uur en 24 uur als de kassen afgeschermd moeten zijn. Figuur 5 Metingen Zenithemelhelderheid (voor grotere kaart zie bijlage 6) 18

19 De verwerkte metingen waarbij de hemelhelderheid in het zenit in elke meetlocatie bepaald is, is omgezet in een grid, waarbij van elk punt in een raster van 250 meter, de hemelhelderheid berekend is aan de hand van de dichtstbijzijnde gemeten locaties. Deze omzetting kan op vele manieren gebeuren. De keuze van de interpolatiemethode, Triangulatie, is volgens de onderzoeker op dit moment de beste methode. De interpolatie is uitgevoerd met het programma Mapinfo, Vertical Mapper 2. Door een medewerker van de provincie zijn de gegevens verwerkt tot kaarten. Een uitgebreide beschrijving van de methodiek, een verantwoording over de diverse keuzes is te vinden in bijlage 2. In de twee kaarten, figuur 6 en 7, zijn de resultaten weergegeven. De eerste kaart geeft de resultaten weer met de kassen gedoofd. Deze kaart geeft aan hoe de hemel eruit ziet tussen 20 en 24 uur in de wintermaanden, wanneer kassen alleen sterk afgeschermd mogen verlichten. De tweede kaart is die met verlichte kassen, de situatie van na 24 uur. De eenheid is millicandela per vierkante meter (mcd/m²). Dit is de gebruikelijke eenheid om helderheden van oppervlaktes aan te geven. De schaal loopt van blauw naar geel (donkerste hemel, minder dan 1 mcd/m²) tot aan lichtste hemel met meer dan 4,2 mcd/m². Figuur 6 Hemelhelderheid Zuid-Holland; kassen gedoofd (voor grotere kaart zie bijlage 6) 2 Mapinfo, Vertical mapper, Triangulation with smoothing, maximale ribbe driehoek 10 kilometer en averaging van nabijgelegen punten van meer dan 100 meter. 19

20 Figuur 7 Hemelhelderheid Zuid-Holland; kassen verlicht (voor grotere kaart zie bijlage 6) De meeste metingen en dus ook het grootste deel van de twee kaarten komt overeen; alleen bij de vier kasgebieden, Tinte, Westland, Roelofarendsveen en bij Papenveer, ten noorden van Alphen aan de Rijn, verschillen de metingen. De gemeten waardes variëren van 0,6 tot 27 mcd/m². Hoe lager de waardes des te donkerder de omgeving. Hoe hoger de waarde hoe meer licht er in de atmosfeer aanwezig is en hoe grijzer de hemel is. Het grootste deel van het onderzochte gebied heeft een hemelhelderheid tussen 1 en 4 mcd/m². Dit is tussen de 4 en 16 keer de natuurlijke hemelhelderheid. Een aantal gebieden in het oosten en zuiden van het onderzochte gebied is duidelijk donkerder. Hier is de Melkweg nog redelijk te zien. In het centrale middengebied is de hemelhelderheid boven de 4,2 mcd/m². Hier is het moeilijk meer dan 25 sterren te zien aan de nachtelijke hemel. Algemeen lijkt het alsof er een gradiënt in de hemelhelderheid is van de rand van Zuid-Holland in het oosten naar het westen en van het zuiden naar het noorden. De grote concentraties Rotterdam en Den Haag met de kasconcentraties zijn grote bronnen van licht die hun invloed tot op een kilometer of 50 maximaal uitspreiden. Naar het noorden is dit minder duidelijk. Er lijkt wel een lijn van grote hemelhelderheid te liggen van Den Haag via de kasgebieden in het noorden naar Aalsmeer en Amsterdam. Naast de kasgebieden zijn de grotere steden in het gebied locale bronnen van licht zoals Gorinchem, Alphen, Papendrecht, Spijkenisse en Bodegraven. Papendrecht heeft de hoogste waarden van deze steden, boven de 5 cd/ m². Dat zal te maken hebben met de grote verstedelijking in westelijke richting. De gemeten waarden in Bodegraven en Spijkenisse waren hoger dan die van Gorinchem en Alphen. De waarden zijn over het algemeen in de orde van 3 tot 5 mcd/m². Dit is hoger dan vergelijkbare steden in de andere gemeten provincies. Dat komt 20

21 door het feit dat het licht van de kernen opgeteld moet worden bij de algemene achtergrond verlichting die in Zuid-Holland hoger ligt dan in andere delen van het land. De twee kaarten verschillen in de buurt van de grote kasgebieden aanzienlijk. Vooral bij Tinte en het gebied ten oosten van Roelofarendsveen valt dit op. Bij het Westland zijn de verschillen op de kaart kleiner. De gemeten waarden verschillen toch wel aanzienlijk, maar blijven hoog ook met gedoofde kassen. Daar is de atmosfeer ook met gedoofde kassen al sterk verlicht door de stedelijke omgeving. Verre weg de meeste metingen zijn uitgevoerd na 24 uur. Dat betekent dat bij de meeste metingen de kassen verlicht werden. Er is voor gekozen om niet overal twee keer te meten, maar alleen de locaties dicht bij de grote kasconcentraties. Hier en daar was niet te vermijden dat toch ook een geïsoleerde kas meegenomen wordt op de kaart van de gedoofde kas situatie. Dat is bijvoorbeeld het geval bij Heinenoord, waar een meting om 2 uur snachts uitgevoerd is in de buurt van een verlichte kas. OPMERKINGEN Voor de kaart met kassen gedoofd zijn 188 metingen gebruikt; voor de kaart met verlichte kassen zijn 186 metingen gebruikt. De kaarten zoals die nu er liggen is het resultaat van berekeningen op de data in de afzonderlijke punten. Er zijn vele mogelijkheden in de precieze keuze van parameter. Door andere waardes te kiezen zal ook het aanzien van de kaart hier en daar wat veranderen. De metingen veranderen daarmee niet, wel de eventuele aanblik van de kaart. Voor 23 uur zal in het algemeen meer licht branden binnen in huizen en kantoren die gedeeltelijk naar buiten schijnt. 19 van de 190 metingen zijn verricht voor 23 uur; de overige zijn na 23 uur uitgevoerd met de laatste meting om 6 uur ochtends. Met het verschil tussen voor en na 23 uur is geen rekening gehouden. De kaart zoals die nu er ligt is dus over het algemeen de kaart van na 23 uur. In het centrum van de steden en grotere dorpen is ook een meting uitgevoerd. Vaak staan daar een kerk en andere gebouwen die van onderen verlicht worden en veel licht richting hemel stralen. Soms is de meting uitgevoerd als de kerk en andere gebouwen gedoofd waren, soms als ze verlicht werden. Met dit verschil is geen rekening gehouden. HOE DE KAARTEN TE INTERPRETEREN In de hemelhelderheidskaarten is aangegeven hoe helder de hemel is recht boven je hoofd. Deze hemelhelderheid is een maat voor de hoeveelheid licht die van de hemel komt. Hoe helderder de hemel is, dus hoe hoger het getal, hoe meer licht er van de hemel komt en hoe grijzer of zelfs geler de hemel is. In een gebied waar in de directe omgeving geen lampen staan bepaalt de hemelhelderheid de mate van duisternis: de hemel bepaalt daar of je een hand voor ogen kan zien, of je iemand kan zien aankomen, of zelfs kan zien welke kleur kleding hij aan heeft. Ook bepaalt de hemelhelderheid hoeveel sterren je nog kan zien. Zo zal alleen in het donkerste gebied de Melkweg te zien zijn, met meer dan 500 sterren. In de lichtste gebieden zal dit tot een tiental verminderd zijn. Als er geen kunstmatige verlichting in de ruime omgeving is dan is de zogenaamde natuurlijke hemelhelderheid ongeveer 0,25 mcd/m². Dat is de situatie als de zon meer dan 18 graden onder horizon staat (astronomische duisternis), maan onder de horizon en een heldere lucht met minimale verontreiniging. Dan zijn er ongeveer 2500 sterren te zien. Dat is de situatie in bijvoorbeeld Namibië en midden op zee. In Nederland komt dit niet voor. De laagste waarde in Zuid-Holland die gemeten was, is 0,63 mcd/m² (bij het Trammuseum bij de 21

22 Brouwersdam). Dat is dus 2,5 keer maal de natuurlijke hemelhelderheid. De hoogste gemeten waarde was 27 mcd/m² (tussen Berkel en Rodenrijs en Delft). Dat is dus meer dan 100 keer de natuurlijke hemelhelderheid. De kaart geeft de helderheid van de hemel recht boven je hoofd weer. Wat de helderheid lager aan de hemel is, wordt niet in de kaart uitgedrukt. De kaart kan daar echter wel een goede indruk van geven. Als je een willekeurig punt op de kaart prikt en een cirkel van 20 kilometer om dat punt trekt, dan geeft dat een beeld van hoe de hemel eruitziet in alle richtingen. Als op 10 kilometer afstand de hemel geler en dus helderder is, zal in die richting de hemel aan de horizon oplichten. Hoe verder weg, hoe lager aan de hemel de hemel oplicht. De grootheid van de kaart is luminantie, helderheid uitgedrukt in mcd/m². Luminantie is niet een erg bekende parameter. Bekender is de parameter verlichtingssterkte, uitgedrukt in lux. Stel dat de hele hemel dezelfde helderheid zou hebben en er verder geen lichtbronnen aanwezig zouden zijn, dan is de verlichtingssterkte makkelijk te bepalen, die is 3,14 ( π) maal de helderheid, uitgedrukt in lux. De hemel is echter, hoe verder je naar de horizon gaat, altijd helderder en er is dus niet een makkelijke manier om de luminantie kaart in een verlichtingssterkte kaart om te zetten. In het algemeen kun je zeggen dat in het donkere gedeelte waar de hemelhelderheid onder de 1,0 mcd/m² blijft, de lux waarde onder de 0,01 lux zal liggen en de waarnemer zal de nacht als donker ervaren. Boven de 1 mcd/m² zal de waarnemer opmerken dat de hemel grijs is en boven een waarde van 4 mcd/m² (omstreeks 0,04 lux) zal dit gelig worden en zo sterk zijn, dat sterren met moeite te vinden zijn. Boven de 10 mcd/m² met een luxwaarde van omstreeks 0,1 geeft de hemel zoveel licht dat de waarnemer ook kleur kan zien in zijn omgeving en iets kan opschrijven. VERGELIJKING DUISTERNIS ZUID-HOLLAND MET ANDERE PROVINCIES De resultaten zijn vergeleken met eerder onderzoek in de provincies Gelderland, Overijssel en Zeeland, Wieringerwerf en op het eiland Texel. Hieronder is het deel van Nederland dat nu gemeten is aangegeven. De legenda staat erbij. De gebruikte kleuren en ook de indeling zijn dezelfde als van de kaarten van Zuid-Holland. Hemelhelderheid Nederland Hemelhelderheid Nederland Figuur 6 Hemelhelderheid Nederland (voor grotere kaart zie bijlage 6) 22

23 Conclusie uit bovenstaande kaart is dat Zuid-Holland duidelijk lichter is dan de andere onderzochte gebieden. De donkerste delen van Zuid-Holland zijn goed te vergelijken met gebieden in Zeeland zoals Walcheren en gebied rond Zutphen/ Deventer. Alblasserwaard en Krimpenerwaard lijken qua duisternis op het gebied bij Zevenaar en Duiven, terwijl het gebied in het noorden van de provincie Zuid-Holland qua duisternis lijkt op het stedelijk Arnhem/ Nijmegen gebied. De kasconcentraties bij Kampen en Rilland (Zeeland) zijn qua hemelhelderheid vergelijkbaar met het Westland. ALL SKY OPNAMES Op een kleine 80 locaties werd tevens een zogenaamde all sky opname gemaakt waarvan de opname op de voorkant van dit rapport een voorbeeld is. De hemel met de hele horizon rondom is daarop te zien. Hieronder is dezelfde opname te zien maar dan met de horizon onder. Boven de foto staan de windrichtingen. De foto is genomen op de Kwakelweg tussen Maasland en Vlaardingen in de nacht van 31 januari 2008 om kwart voor vier in de ochtend. De visuele impressie komt niet geheel overeen met de foto. De foto overdrijft de hemelhelderheid enigszins. Z W N O Z Figuur 7 all sky foto; Kwakelweg tussen Maasland en Vlaardingen uitgerekt Alle foto s zijn op dezelfde manier gemaakt zodat het noorden steeds onderin de ronde foto te zien is. Alle 79 foto s zijn met dezelfde instellingen genomen om ze goed te kunnen vergelijken 3. Zie voor de volledige lijst en een kaart van de locaties bijlage 3. Helaas zijn er in het noordwestelijk gebied bij Roelofarendsveen wat minder foto s gemaakt dan gepland. Dat had te maken met technische malheur aan de gebruikte fototoestellen. Er wordt gewerkt om de foto s in de toekomst ook op een andere manier te kunnen presenteren. De bedoeling is om de foto te kunnen kalibreren, waarbij de hemel al naar gelang de helderheid een andere kleur krijgt. Dit was ten tijde van opdrachtverstrekking nog niet mogelijk, maar lijkt nu een reële optie. De foto s zijn al zo gemaakt dat dit in de toekomst uit te voeren is. Hieronder tweemaal dezelfde foto bij Vuurbaken genomen, gemeente Oud-Beijerland waarbij de procedure uitgevoerd is (in de lijst van bijlage 3, nummer 69). 3 Technische gegevens van alle all sky foto s : Nikon 8400 met fish eye lens FC-E9, diafragma 3,1; 1 minuut belicht met 100 ASA en noorden altijd naar onder. De meeste foto s zijn in Raw formaat. De foto s zijn met het programma Rawshooter omgezet in een Tiff file met als enige verandering dat de Appearence op Normaal gesteld is. 23

24 Z N Z N O W O W N N Figuur 8 Vuurbaken all sky foto s De linkerfoto is zoals de hele hemel er uitziet en rechts is de helderheid omgezet in kleuren waarbij elke kleur een helderheid vertegenwoordigt. Elke volgende kleur geeft een twee maal zo grote helderheid weer. Op deze manier kan niet alleen de helderheid in het zenit bepaald worden maar de helderheid in alle richtingen. Te zien is dat in noordelijke richting er een grote bron aan de hemel is. Dit zal Oud-Beijerland zelf zijn en in wat mindere mate Spijkenisse richting noordwesten. 24

25 5. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN De verlichting is in kaart gebracht en tevens de tegenpool ervan de hemelhelderheid als maat voor de duisternis. De openbare verlichting, bedrijfsterreinen en de sportverlichting is in de kernen in kaart gebracht. In het buitengebied zijn zoveel mogelijk alle bronnen van verlichting in kaart gebracht. De kassen springen er in het buitengebied qua verlichting duidelijk uit als grootse bronnen. De drie manieren van beïnvloeding door verlichting zijn voor dieren en mensen enigszins verschillend. Het direct beschenen worden door licht en het zien van licht heeft invloed op veel diersoorten. De mens kan het s nachts door licht beschenen worden verhinderen door bijvoorbeeld gordijnen, terwijl de andere twee vormen, het zien van verlichting en het ophelderen van de hemel, voor de mens wel belangrijk zijn. Hieronder zullen we per gebied bespreken wat de resultaten betekenen betreffende deze verschillende manieren van beïnvloeding. Daarna zullen per categorie de resultaten langs gelopen worden en tenslotte zullen een aantal aanbevelingen gedaan worden. CONCLUSIES PER GEBIED Zuid-Holland is een sterk verlichte provincie, waar een donkere omgeving moeilijk te vinden is. De verlichting is in eerste instantie geconcentreerd in de grote steden en in de kasgebieden, maar in het overige gebied zijn ook vele vormen van verlichting te vinden zoals snelwegen, de kernen, wegen langs de vele dijken en bedrijfsterreinen die vanaf ver over het donkere land te zien zijn. Desondanks zijn ook in Zuid-Holland nog gebieden aanwezig die vanuit landschappelijk- of natuurkwaliteit m.b.t. lichthinder en de kwaliteit van de duisternis, aandacht behoeven. Hieronder staat een kaart met de natuurgebieden in Zuid-Holland. Figuur 9 Natuurgebieden in Zuid-Holland (voor grotere kaart zie bijlage 6) 25

26 Goeree-Overflakkee is, blijkens de kaarten in figuren 6 en 7, het donkerste gebied van Zuid-Holland en lijkt op het aangrenzende Schouwen. Hier is de nacht nog aanwezig en donker; licht is een uitzondering, met een incidenteel lichtpunt op een weg. Middelharnis breidt uit naar het noorden en reikt naar het beschermde Haringvliet. Beperking van direct zicht van het Haringvliet op het bedrijventerrein en sportparken aan de noordkant van Middelharnis zou voor diersoorten op het Haringvliet van belang zijn. Voorne-Putten en Hoeksche Waard worden beide van zuid naar noord gaande steeds lichter, waarbij de assimilatiebelichting van de kassen rond Tinte lokaal een grote invloed hebben. Voornes duinen liggen op een klein aantal kilometers van de dichts bijzijnde kassen. Vooral de kassen bij Stuifakker liggen zo dicht bij dat een aanzienlijke toename van de hemelhelderheid veroorzaakt wordt door de assimilatiebelichting van de kassen. Onderzoek in Zeeland (ongepubliceerd onderzoek Sotto le Stelle) toonde aan dat een afstand van 5 kilometer van belichte kassen groot genoeg is om deze toename zo klein te maken dat er geen effect te verwachten is op de natuur. Het feit dat de kassen over een groot gebied verspreid liggen, zorgt ervoor dat vooral op Voorne- Putten de hemel vele pluimen van licht vertoont. Ook bij Strijen treedt dit verschijnsel op. Concentratie van belichte kassen zou dit tegengaan. Gebied rond Dordrecht is een gebied met grote contrasten: van het druk bevolkte Dordrecht tot en met de Biesbosch is maar een kleine afstand. Zorg voor de nachtelijk visuele kwaliteit van de Biesbosch is van belang. Uitstraling van licht van de bedrijventerreinen en bewoning naar het zuidoosten vanuit Dordrecht zou door bomenrijen bijvoorbeeld sterk verminderend kunnen worden. Alblasserwaard heeft een hemelhelderheid die vergeleken met Goeroe-Overflakkee een stuk hoger ligt. Toch wordt in grote delen van de Alblasserwaard de visuele kwaliteit van de nacht niet gestoord door grote lichtbronnen. Vanuit het noorden is de stedenrij van Papendrecht tot en met Hardinxveld wel te zien maar niet dominant. De kleine natuurgebieden worden daar niet sterk door gestoord, is de indruk. De openbare verlichting is op een aantal uitzonderingen na ook niet nadrukkelijk aanwezig. In Krimpenerwaard loopt de hemelhelderheid op van oost naar west. Er zijn weinig grote lichtbronnen in de Krimpenerwaard. Het gebied wordt gekenmerkt s nachts, naast de oplichtende hemel in het westen, door de openbare verlichting. Hier valt op dat de meeste wegen in het buitengebied incidenteel verlicht worden. Op de dijkwegen staan, of om een vaste afstand van elkaar of op alle bochten, lichtmasten. In het noordelijk plassengebied rondom Alphen valt de hoge hemelhelderheid in het hele gebied op. In de directe omgeving van het natuurgebied rond de Nieuwkoopsche plassen zijn een aantal sportparken en een geïsoleerde kas als lichtbronnen. Deze lijken geen grote negatieve effecten te hebben. Vanuit het open land rond Alphen zijn de omliggende bevolkingsconcentraties te zien waaronder opvallend veel integraal verlichte (provinciale) wegen. De nachtelijke kwaliteit wordt dus vooral aangetast door de hoge hemelhelderheid en het zicht op de lange rijen van licht in het open land. Midden-Delfland heeft een hoge hemelhelderheid vanwege de nabij gelegen Westlandse kassen en stedelijke gebieden, terwijl er in het gebied zelf weinig grote lichtbronnen aanwezig zijn. Verminderen van de hemelhelderheid is lastig maar zicht op de omliggende bevolkingsconcentraties door bijvoorbeeld bomenrijen zou de nachtelijke kwaliteit doen verbeteren, vooral ook naar het nieuwe industrieterrein Schiedam Noord West. KASSEN De kassen in het gebied zijn talrijk. Over het algemeen voldoen ze aan de wetgeving met betrekking tot afscherming tussen 20 en 24 uur. Vooral in het noorden viel echter op dat er ook tussen 20 en 24 uur pluimen van licht hier en daar de lucht in straalden. Over het algemeen houdt men zich wel aan de zijafscherming 26

27 regels. Echter bij Roelofarensdveen was een kas waar je vanaf de snelweg naar de (verlichte) lampen kon kijken. De kassen zijn na 24 uur vooral dominant in een donkere omgeving. In de omgeving van Tinte staan een groot aantal verlichte kassen verspreid over een relatief groot gebied, die s nachts na 24 uur de hele westkant van Voorne/Putten een ander aanzien geven. Dit is ook goed te zien op de twee kaarten in figuur 6 en 7, die in dat gebied het sterkst verschillen. De in 2009 van toepassing wordende nieuwe regels in het Besluit Glastuinbouw zal het effect enigszins gaan verkleinen doordat kassen ook na 24 uur gedeeltelijk moeten worden afgeschermd. In donkere gebieden zal echter, ook met deze nieuwe regels en de uitzonderingen daarop, de invloed van verlichte kassen op de kwaliteit van de duisternis blijven. SNELWEGEN De snelwegen in het gebied zoals de A12, A20, A4 en de A15 worden alle integraal verlicht. Dit zijn enorme bronnen van licht met hoge masten die vanaf grote afstand te zien zijn. Rijkswaterstaat heeft de laatste jaren getracht om de lichthinder te verminderen door na een bepaald uur te gaan dimmen. Dit zal ongetwijfeld een deel van de lichthinder terugdringen. In Engeland is al een aantal jaren besloten om op de snelwegen alleen zogenaamde full cut off armaturen (armaturen die geen licht boven de horizon uitstralen) te gebruiken. Toepassing van dit soort armaturen zou ook in Nederland een grote verbetering teweeg brengen. PROVINCIALE WEGEN De provinciale wegen worden in een groot aantal gevallen integraal verlicht. Dit is vooral het geval in het noordelijk deel. Op bijgaande kaart is de provinciale verlichting aangegeven met zwarte sterren. De geïsoleerde sterren zijn over het algemeen rotondes terwijl de lijnen integrale verlichting van wegen zijn. De manier van verlichting is over het algemeen relatief nieuw met moderne hoge druk natrium lampen en bijbehorende armaturen. Wel is de mate van verlichting ten opzichte van de andere aanwezige verlichting of de duisternis rondom vaak relatief sterk. De aangrenzende provincie Noord-Holland is al enige jaren bezig om zijn verlichting om te vormen, waar dit mogelijk is, tot actieve markering. Hierbij geschiedt de oriëntatie voor de weggebruiker door led lampjes in de zijkant van de weg. Dit is het grootste deel van de nacht de belangrijkste functie van verlichting. Figuur 10 De provinciale verlichting 27

28 GEMEENTELIJKE WEGEN Verreweg het grootse deel van de openbare verlichting in Nederland valt onder de gemeenten en wordt binnen de woonkernen geproduceerd. Hoe de gemeenten in Zuid-Holland verlichten binnen de kernen is niet nagegaan. In Nederland voldoen de meeste Nederlandse gemeenten aan de zogenaamde NPR , de richtlijn van de Nederlandse Stichting Voor Verlichtingkunde (NSVV) of willen bij vernieuwingsprojecten daaraan gaan voldoen. De verwachting is dan ook dat de verlichting vanuit de kernen de komende jaren nog zal toenemen. Er zijn echter wel ideeën om de bovengenoemde richtlijn, de NPR, op grond van nieuwe inzichten betreffende lichthinder en energieproductie te herzien, zoals ook bijvoorbeeld verwoord in het advies van de Taskforce verlichting van 26 mei 2008, in Actie OV6: pragmatisch omgaan met Richtlijnen. Ook de komst van led-verlichting zou een grote, nog onbekende, invloed kunnen hebben op de totale lichtuitstoot en de mate van lichthinder van de openbare verlichting. Gemeentelijke wegen buiten de kernen worden in Nederland niet of veel minder verlicht en hier zijn ook de grootste verschillen tussen de verschillende gemeenten op te merken. Op grond van de geleverde gegevens is niet te bepalen of er (grote) verschillen zijn hoe gemeenten in het buitengebied verlichten. Uit de inventarisatie ontstond wel die indruk. Hieronder bijvoorbeeld een foto aan de dijk tussen Gorinchem en Hardinxveld. Fietspaden zijn ook incidenteel verlicht. Vaak kon daarvoor om 2 uur s nachts geen enkele reden voor gevonden worden. Een voorbeeld daarvan is te zien bij Langerak op de Tiendweg (rechtse foto in onderstaand figuur). Verlichting van die paden zet kwaliteiten van donker landschap en natuur onder druk terwijl verlichting op dat tijdstip voor de sociale veiligheid niet echt meer nodig is. Figuur 11 Dijk en fietspad tussen Gorinchem en Hardinxveld en fietspad bij Langerak SPORTVELDEN Sportvelden dragen aanzienlijk bij aan de lichtvervuiling. Een dorp waar de sportverlichting ingeschakeld is, kan verdubbelen in lichtuitstoot. Bij de inspectie werd 29 maal de kwalificatie slecht gegeven; dat betekent dat armaturen met een hoek van 45 graad of hoger met de vertikaal staan. Er zijn maar 7 parken waar alle armaturen als zodanig werden bestempeld, over het algemeen kleinere sportparken. Bij de overige 22 ging het om een aantal armaturen, waar ook betere gevonden werden. Vaak leek het erop dat deze armaturen op oefenveldjes aan de rand stonden, die minder gebruikt werden. Er zijn een aantal erg grote parken aangetroffen met meer dan 100 lampen. De indruk bestond dat dit relatief nieuwe parken waren, waar tegelijkertijd de verlichting ( door de gemeente?) aangelegd was. Hier waren vaak tussen 8 en 20 lampen per veld geplaatst zijn. Was vroeger 4 armaturen per veld de norm; nu zijn er velden met 20 lampen en is elk tennisveld met 4 lampen uitgerust. Ook al zijn de armaturen, modern en goed gericht, de totale reflectie op het 28

29 veld zorgt ervoor dat er boven het terrein een lichtvlek hangt, alleen veroorzaakt door de reflectie op de velden. Voor hinder van sportvelden heeft de Nederlandse Stichting Voor Verlichtingskunde (NSVV) richtlijnen opgesteld voor maximale hinder voor omwonenden. Daarnaast zijn er voor sportterreinen wettelijke regels in het Activiteitenbesluit waar sportveldverlichting aan moet voldoen. Gemeenten zijn toezichthouder m.b.t. deze regels en richtlijnen en zouden zich actiever op kunnen stellen en niet af te wachten tot omwonenden gaan klagen. De huidige nieuwe sportparken worden vaak aan de rand van de bebouwde kom gebouwd en om uitstraling naar het omliggende land te verminderen wordt geadviseerd een bomensingel eromheen mee te ontwerpen. RECREATIETERREINEN De recreatieterreinen zijn verspreid in het gebied. Recreatieterreinen verschillen sterk in de manier van verlichting. Over het algemeen worden de campings weinig verlicht. Er zijn een aantal voorbeelden gevonden waar alleen incidenteel verlicht wordt met kleine paaltjes op hoeken. Er zijn een klein aantal, waar meer dan 100 lampen staan, die eigenlijk verlicht worden zoals de openbare verlichting met om elke 20 meter een lamp. Over het algemeen zijn het sierarmaturen die het licht alle kanten op laten schijnen. In een dorp met 1000 inwoners zijn ruwweg gezegd 160 openbare verlichtingslampen en daarbij nog eens eenzelfde hoeveelheid andere verlichting. Het aandeel van recreatieterreinen is dus relatief laag. Recreatieparken zijn over het algemeen met bomen omgeven. De directe uitstoot van licht naar het omliggende land is ook daardoor meestal minimaal. Recreatieterreinen vlak bij natuurterreinen zoals op Goeree Overflakkkee en Voorne-Putten zouden zich daar zeker aan moeten houden. De Recron is de overkoepelende organisatie van recreatieondernemers en één van de voorwaarden voor een indeling in een bepaalde klasse is de verlichting. Tegelijkertijd heeft de Recron ook een duurzaamheidproject. Verlichting wordt daar voor zover bekend nog niet in betrokken. AANSTRALING GEBOUWEN Er zijn een aantal kerken en/of andere belangrijke gebouwen in de kernen verlicht. De meeste werden na 23 uur of op een later tijdstip gedoofd. Sommige blijven de hele nacht branden. Er is in de inventarisatie daar verder geen aandacht aan geschonken. Vergeleken met andere gebieden in Nederland heeft dit geen groot aandeel in de verlichting. INDUSTRIE EN BEDRIJVEN De industrie en bedrijven zijn gevestigd op diverse bedrijfsterreinen. Hier wordt op zeer verschillende manieren belicht. Van helemaal niet, met minimale belichting op een hoek, tot aan zeer uitgebreide verlichting die vooral als reclame verlichting beschouwd kan worden. Wat opvalt is dat de bedrijventerreinen onderling sterk verschillen. Het ene terrein wordt nauwelijks verlicht terwijl het andere terrein juist veel verlicht wordt, zowel het terrein als het gebouw. Apen bedrijven elkaar na? Roept licht nieuw licht op, aangezien de omgeving bij verlichting juist donker lijkt? Met de bedrijven zou overleg gevoerd kunnen worden over deze vorm van verlichting. Ook zou in het kader van energiebezuiniging, de toepassing van licht en de mogelijkheden om dit te dimmen en of uit te schakelen na een bepaald uur geregeld kunnen worden. 29

30 Bedrijven moeten ook voldoen aan wettelijke regels in het zogenaamde Activiteitenbesluit waarin zorgplichten zijn opgenomen waaraan bedrijven moeten voldoen m.b.t. voorkomen van hinder en aantasting van omgeving. Onderdeel van die zorgplicht is het voorkomen van lichthinder en het beschermen van de duisternis en het donkere nachtlandschap. Figuur 12 IHC Krimpen aan de IJssel PARTICULIERE VERLICHTING De meeste huizen en boerderijen in het buitengebied verlichten hun huis of hun tuin nauwelijks. Er viel op dat in het buitengebied de moderne nieuwe bungalows daar een uitzondering op vormen. Veel huizen hebben verlichting onder de dakrand rond het hele huis. AANBEVELINGEN Vanuit drie verschillende invalshoeken zou de provincie aandacht kunnen besteden aan licht en duisternis: ruimtelijke ordening, wetgeving en beheer eigen installaties. Een uitstekend overzicht m.b.t. beleid en wetgeving is te vinden in het boek 'Regulering van lichthinder' van het Centrum voor milieurecht van de Universiteit van Amsterdam uit Beleid m.b.t. ruimtelijke ordening/kwaliteit De provincie kan in haar Provinciale Structuur Visie de ruimtelijke kwaliteit duisternis benoemen. Daarbij kunnen nu nog donkere gebieden worden aangewezen waar het behoud van het donkere landschap van belang wordt geacht. Op basis van de resultaten van de hemelhelderheidsmetingen zouden daarvoor in aanmerking kunnen komen Tiengemeten, Goeree-Overflakkee, Zuidelijk deel Hoeksche Waard, Zuidelijk deel Voorne Putten en Nieuwkoopse Plassengebied. De Zeeuwse gemeente Schouwen-Duiveland heeft onlangs ook initiatieven ontplooid in deze richting. Een tweede aanbeveling is om (verlichte) kassen zoveel mogelijk te concentreren. Vooral in de buurt van Tinte zijn de (verlichte) kassen over een groot gebied verspreid. Dit levert in een enorm gebied nachtelijke visuele hinder op. De kassen meer concentreren op een kleiner gebied zou de hinder meer concentreren waardoor 30

31 natuurlijke afscherming (bijv. bomen) beter mogelijk is en daardoor ook minder omwonenden overlast ondervinden. 2. Wetgeving Bij milieutoezicht op bedrijven en sportinrichtingen kan ook meer aandacht besteed worden aan lichtverspreiding. Het op 19 oktober 2007 gepubliceerde Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer, ook wel Activiteitenbesluit genoemd, geeft regels m.b.t. voorkomen lichthinder en bescherming van duisternis en het donkere nachtlandschap waar bedrijven zich aan moeten houden. Daarnaast geeft dit Besluit specifieke regels m.b.t. lichtinstallaties voor sportterreinen. Voor assimilatiebelichting in de glastuinbouw zijn regels m.b.t afschermingin het Besluit Glastuinbouw opgenomen. Daarnaast kan bij het verstrekken van natuurbeschermingsvergunningen meer aandacht worden gegeven aan effecten van licht op natuur. 3. Beheer eigen installaties. De provincie zou zelf haar eigen openbare verlichting kunnen aanpassen met nadruk op vermindering van energiegebruik en lichthinder. Vooral in het gebied rond Alphen viel op dat er vele doorgaande wegen 's nachts integraal verlicht worden. Deze verlichting zou veranderd kunnen worden in actieve markering waar ook andere provincies mee doende zijn. Andere methoden om lichtuitstoot naar de omgeving te verkleinen zijn doven van verlichting na 24 uur, dimmen, toepassen andere armaturen e.d. Daarbij kan de volgende tabel (overgenomen uit de NPR van de NSVV) gebruikt worden met een indeling naar de hoeveelheid licht die van de lamp vanuit het armatuur in opwaartse richting mag stralen. Hoe hoger de G-klasse van een armatuur hoe minder licht er omhoog naar de hemel gestraald wordt. Toepassing van armaturen met een hoge G-klasse vermindert het zicht op de lichtpunten in het nachtelijk landschap. Klasse Maximum lichtsterkte cd per 1000 lumen Andere eisen Bij 70graden Bij 80graden Bij 90graden G Geen G Geen G Geen G Lichtsterkte boven 95 graad moet 0 zijn G Lichtsterkte boven 95 graad moet 0 zijn G Lichtsterkte boven 90 graad moet 0 zijn 31

32 LITERATUUR Cinzano, P. e.a. The first world atlas of the night sky brightness Falchi F., Cinzano, P. CCD measurement of night sky brightness Schmidt W. Het meten van lichthinder. Zenit oktober 2005 Sotto le Stelle, Lichtonderzoek Veluwe juni 2005 Sotto le Stelle, Lichtonderzoek Zeeland juni 2006 Sotto le Stelle, Lichtonderzoek Kan-gebied december 2006 Regulering van lichthinder, Centrum voor milieurecht, UVA

33 BIJLAGE 1 GEGEVENS GEMEENTEN Gemeente Naam Tel. nr Data Alblasserdam Bram van Gemerden b.van.gemerden@alblas serdam.nl Alkemade J. Bouwmeester j.bouwmeester@gemee ntealkemade.nl Bergambacht M.de Rijk m.derijk@bergambacht. nl data verkregen Bernisse Wim Vis (OVL) w.vis@gemeentebernis se.nl data verkregen (buitengebied waterschap) Binnenmaas Nathalie Velthuizen nathalie.velthuizen@bi nnenmaas.nl data verkregen Bodegraven Theo Hogervorst t.hogervorst@bodegrav en.nl Boskoop Tom Zoutendijk tzoutendijk@boskoop.n papieren data via Nuon l verkregen Brielle Mark van Weel (OVL) m.weel@brielle.nl data via Citytec verkregen Cromstrijen Jan Van Rij j.vanrij@cromstrijen.nl Dirksland John Groenendijk j.groenendijk@dirkslan d.nl papieren data verkregen Dordrecht Johan Jonker fj.jonker@dordrecht.nl data verkregen Giessenlanden Joop van Montfoort j.van.montfoort@giesse nlanden.nl data verkregen Goedereede Gert-Jan de Blois gjdeblois@goedereede. nl data verkregen Gorinchem Richard Hoogveld r.hoogveld@gorinchem. nl Graafstroom Ingmar Verveer ingmar@graafstroom.nl Liesveld Joop Peverelli jpeverelli@liesveld.nl verwijzen naar Waterschap data verkregen mail adres fout Hardinxveld- Jan Duijzer jduijzer@gemhg.nl Giessendam Hellevoetsluis R. van Egmond (OVL) r.egmond@hellevoetslu is.nl Jacobswoude E.R. den Brave edenbrave@jacobswou de-zh.nl Korendijk Wim de Bruijn w.debruijn@korendijk.n l Leerdam Jan Pin jpin@leerdam.nl Middelharnis Chiel Mol chiel.mol@middelharnis.nl Midden- Delfland L. Morauw lmorauw@middendelfla nd.nl Nederlek J. Roorda j.roorda@nederlek.nl data verkregen Nieuw Lekkerland Bastiaan Pellikaan bastiaan.pellikaan@nie uw-lekkerland.nl data verkregen Nieuwkoop Jan vd Born info@nieuwkoop.nl werkt eraan; in de zomer klaar Oostflakkee Pieter Lak pwlak@oostflakkee.nl waarschijnlijk Waterschap 33

34 Oud Beijerland Marsha Goosens Ouderkerk Jos Oudenaarden erk.nl data verkregen Papendrecht Rob Klaassen t.nl Reeuwijk Rob van Geenen nl papieren data verkregen Rijnwoude M. Verschoor e.nl Schoonhoven Sam Blomaard en.nl Sliedrecht John van Tent papieren data verkregen Spijkenisse Renske Fortuin (ovl) Buiten bebouwde kom niet verlicht Strijen Jeannette Hoek nl Strijen Rudi de Rooij Vlist Herman van Kooten Westvoorne R. van der Ploeg (OVL) nl Zederik Brian Vink Zoeterwoude H.J. Platvoet de.nl Waterschap Rene Huijbregts Hollandse Delta Citytec J.A.N. van Dijk Dynamicon Nuon Wills Zuidhoek om data via Citytec verkregen data verkregen voor binnengebied; verwijzen naar waterschap data verkregen 34

35 BIJLAGE 2 MEETMETHODE HEMELHELDERHEID Meten hoe helder de nachtelijke hemel is, is niet eenvoudig. De helderheden zijn erg laag waardoor erg gevoelige apparatuur gebruikt moet worden. Deze apparatuur is meestal alleen te gebruiken in gestandaardiseerde laboratorium condities. Bij het meten van hemel is dit nu juist niet mogelijk. Een tweede probleem is dat de hemelhelderheid elke nacht sterk verschilt. Dit hangt af van zaken zoals mist, bewolking en de maan. Tenslotte moet de procedure simpel zijn om binnen de gegeven tijd voldoende metingen te kunnen doen. VERANTWOORDING MEETMETHODE Een luminantiemeter is het geijkte instrument om de helderheid van objecten te meten. De meest gevoelige luminantiemeter die bestaat heeft een minimum waarde van 0,1 mcd/m². De natuurlijke hemelhelderheid ligt volgens de literatuur tussen 0,2 en 0,25 mcd/m² (hangt vooral af van de zonneactiviteit). Het is duidelijk dat zelfs deze meter aan de ondergrens zit van zijn meetbereik en de fout in zijn metingen daarom relatief groot zal zijn. Verder is de hoek waaronder hij meet erg groot, n.l. 3 graden. In het beeldveld zullen vele sterren meegenomen worden en kan er niet alleen de hemel gemeten worden. Er wordt daarom gezocht naar andere methodes. Luminantiemeter Digitale camera Deze methodes maken alle gebruik van lichtgevoelige chips die gebruikt worden in digitale fototoestellen en die na ijking gebruikt kunnen worden om kleine lichthoeveelheden te meten. De gevoeligheid van deze chips is tegenwoordig dermate hoog dat binnen een korte tijd veel signaal gemeten kan worden. Meestal wordt daarbij gekoeld tot ongeveer 40 graden onder nul om zo min mogelijk ruis te verkrijgen. Ook dit is in het vrije veld ingewikkeld. Er is op in Zuid-Holland daarom gekozen om ongekoeld te werken. De fout is daardoor wel groter maar de apparatuur en procedure zijn veel eenvoudiger waardoor er op veel meer plaatsen binnen de beschikbare tijd gemeten kan worden. Deze methode is door Sotto le Stelle overgenomen van P. Cinzano en F. Falchi;. De methode is grotendeels ontleed aan het werk van deze beroepsastronomen en de praktische uitwerking is met hen doorgenomen. (zie daarvoor de publicatie op internet beschikbaar CCD measurements 35

36 of night sky brightness ). Ook is het werk dat een andere sterrenkundige J. Hollan uit Tsjechië uitgevoerd heeft naar de effecten van extinctie op de hemelhelderheid meegenomen. Zijn methode om de extinctie in sterk verlichte landen zoals Nederland te verwerken is integraal overgenomen. Zie website: Deze methodiek zoals die in Zuid-Holland toegepast is wordt ook gebruikt door de astronoom Hähnel in Osnabruck om het Ruhrgebied in kaart te brengen. Bovenstaande wil niet zeggen dat hiermee het laatste woord over het meten van de hemel gezegd is. Het aantal mensen dat hiermee bezig is, is gering en ook de ontwikkeling van de meetapparatuur gaat snel. Er is dus grote kans dat de methodiek nog wel aangepast gaat worden. De data zoals die nu verzameld zijn vormen echter het best denkbare dat op dit moment uitvoerbaar is. MEETCONDITIES De hemelhelderheid verschilt net als overdag ook s nachts. Het hangt af of de maan aan de hemel staat, of er bewolking is en op welke hoogte deze hangt. Hoe lager en dichter de bewolking hoe meer licht er vanaf de wolk gereflecteerd wordt en hoe hoger de hemelhelderheid is. Zelfs de condities op de grond bepalen de hemelhelderheid zoals te zien is, als er verse sneeuw gevallen is en de hemel boven een stad extra oplicht. Om niet elke nacht verschillende waarden te krijgen kan daarom alleen gemeten worden op heldere nachten zonder bewolking. Andere voorwaarden zijn dat de zon meer dan 18 graden onder de horizon staat (astronomische duisternis) en de maan onder de horizon staat. Zelfs op heldere maanloze nachten kan de hemelhelderheid maximaal een factor 2 verschillen. Dat hangt van de hoeveelheid kleine deeltjes in de atmosfeer zoals water, zout en stofdeeltjes. Hier wordt voor gecorrigeerd door elke nacht een zogenaamde extinctie- of ijkmeting uit te voeren. METINGEN Er zijn op 11 verschillende nachten in totaal 197 metingen verricht. Nacht datum Aantal metingen Kwaliteit IJking R² Nacht 1 11 op 12 december In de ochtend enige grondmist; lage extinctie, maar niet erg betrouwbaar y = -0,16x + 13,90 R² = 0,652 Nacht 2 11 op 12 december In de ochtend enige grondmist Kon niet bepaald worden: extinctie 0,33 Nacht 3 13 op 14 december Goed; omstreeks 1 uur enige grondmist; extinctie betrouwbaar y = -0,33x + 13,83 R² = 0,72 Nacht 4 17 op 18 december Om 21 uur en 3 uur enige wolkenflarden Kon niet bepaald worden: extinctie 0,2 36

37 Nacht 5 17 op 18 december Erg helder; extinctie betrouwbaar y = -0,23x + 14,13 R² = 0,8 Nacht 6 7 op 8 januari Na 4 uur enige sluier Kon niet bepaald worden: extinctie 0,33 Nacht 7 30 op 31 januari Helder, met enige wolken;extinctie betrouwbaar y = -0,17x + 14,04 R² = 0,912 Nacht 8 10 op 11 februari Erg helder; ;extinctie betrouwbaar y = -0,16x + 14,08 R² = 0,858 Nacht 9 11 op 12 februari Stabiel helder; extinctie meting minder betrouwbaar y = -0,16x + 14,08 R² = 0,38 Nacht 10 6 april Stabiel helder; ;extinctie betrouwbaar y = -0,2x + 14,10 R² = 0,864 Nacht 11 6 april Stabiel helder; ;extinctie betrouwbaar y = -0,20x + 13,96 R² = 0,514 Op elk meetpunt is de volgende procedure gevolgd: Locatie is met behulp van een GPS vastgelegd; Een foto van 30 seconde van het zenit gemaakt; Een zogenaamd dark frame van 30 seconde gemaakt (hierbij wordt wel belicht, maar kan geen licht de chip bereiken door de dop op de lens te houden). Meting met een experimenteel methode: de Sky Quality Meter Ook al was het op deze nachten onbewolkt, toch verschilt de mate waarin het licht uitgedoofd wordt door de atmosfeer. De gemeten waarden kunnen wel een factor 2 verschillen van de ene op de volgende nacht, ook al zijn beide nachten helder. De ene nacht zijn er veel deeltjes in de atmosfeer, vaak water, terwijl een volgende nacht deze er nauwelijks zijn. Dat heet extinctie. Elke nacht is op één locatie een zogenaamde ijkmeting uitgevoerd waarmee de extinctie van die nacht bepaald wordt. Daarvoor wordt gecorrigeerd om de metingen van de verschillende nachten met elkaar te kunnen vergelijken. In een aantal nachten was dit niet mogelijk. Standaard wordt er dan 0,33 ingevoerd. Echter in overleg met de provincie is er voor gekozen om voor nacht 4 extinctie 0,2 in te voeren. Deze waarde zorgt ervoor dat metingen op verschillende nachten goed met elkaar overeenkomen. 37

38 De weersomstandigheden waren redelijk gunstig op de nachten waar in Zuid-Holland metingen verricht werden. Op een drietal nachten waren er wat overdrijvende mist/wolken zodat er geen extinctie bepaald kon worden. Op de overige nachten was de hemel erg helder gezien de lage extinctie waarden (dat is het getal voor de x in de formules van de ijkmeting). VERWERKING Alle foto s zijn omgezet tot een fit file (softwareprogramma Iris). Dit is het gebruikelijke formaat voor astronomische waarnemingen. Alle metingen werden gekalibreerd met de dark frame gemaakt op dezelfde locatie en met flatframes (software programma AIP). Hiermee worden de fouten zoals ruis, vignettering van het toestel zoveel mogelijk opgeheven. In het middelste deel van de foto werden 6 stukken van 15 bij 15 pixels uitgekozen waar geen sterren te zien waren en de mean of the median half werd bepaald. Deze maat wordt beschouwd als de meest geschikte manier om de pixelvalue van de hemel te verkrijgen. Er is in de foto s namelijk een grote signal to noise ratio en met deze methode wordt alleen het middelste deel van de pixels meegenomen en daar weer het gemiddelde van bepaald. De gevonden pixelvalue werd via een Excel tabel omgezet in magnitudes. Tevens werd van elke nacht de extinctie bepaald aan de hand van de foto s genomen met de ijkmeting. De extinctie op de nachten verschilde tussen 0,14 en 0,33 magnitude per airmass (dit is de eerste getal in de formule in kolom ijking ). Om de meetresultaten van de verschillende nachten te kunnen vergelijken en samen te kunnen presenteren, zijn de gemeten magnitudes van de hemel geschaald op een gemiddelde heldere nacht met een extinctie van 0,33. Dit is ook de internationaal gehanteerde norm, ook gebruikt bijvoorbeeld bij de wereldatlas van de hemelhelderheid. NAUWKEURIGHEID De waardes zoals die in Zuid-Holland gemeten zijn, zijn nauwkeuriger dan de waardes verkregen via de satelliet. Echter ook binnen deze metingen is een zekere mate van onzekerheid. De twee belangrijkste is het aandeel van de ruis in de opnames en de verschillende atmosferische condities. De gebruikte fototoestellen (Canon D20) zijn uitgekozen vanwege hun erg lage ruisniveau, maar bij de belichtingstijden van 30 seconden toch aanzienlijk. Door de waarde van vele pixels te middelen wordt deze fout tot aanvaardbare proporties terug gebracht. De metingen worden op verschillende nachten uitgevoerd alleen bij helder weer en geen maan boven de horizon. Als andere atmosferische condities ook meegenomen zouden worden zouden de verschillen zo groot zijn, dat er geen kaart meer te produceren is. Toch ook in de heldere, maanloze, nachten zijn er verschillende atmosferische condities waardoor het licht op verschillende manier verstrooid wordt. Er wordt een correctie uitgevoerd door elke nacht een extinctiemeting uit te voeren, wat een maat is voor de mate van transparantie van de atmosfeer. Echter dit is een eerste benadering en de onzekerheid hierin is nog aanzienlijk. Het is moeilijk het aandeel van elk van deze onzekerheden te schatten om een totale analyse van de onzekerheid te maken. 38

39 Bij de bijna 200 metingen zitten ook vele metingen waarbij op zeer korte afstand van elkaar op verschillende nachten gemeten is. De metingen vertonen geen systematische afwijkingen wat wijst op een voldoende mate van betrouwbaarheid van de meetmethode. Er wordt geschat dat de totale onzekerheid minder is dan 10%. Dat betekent dat als de gemeten hemelhelderheid 2,5 mcd/m² is, dat de werkelijke waarde zeer waarschijnlijk ligt tussen 2,25 en 2,75 mcd/m². 39

40 BIJLAGE 3 ALL SKY OPNAMES Figuur 13 Kaart van all sky opnamen Nummer Naam x- cordinaat y- coordinaat datum en tijd opname 1 Abbenbroek_927-1.tif 74048, , :16 2 Baanhoekweg_278-1.tif , , :05 3 Bandijk oost_281-1.tif , , :06 4 Bandijk west_279-1.tif , , :48 5 Battenoord_P116-1.tif 68338, , :01 6 Blaaksedijk west_775-1.tif 93088, , :16 7 Bleskensgraaf_733.TIF , , :36 8 Bosweg_135-1.tif , , :27 9 Brouwersdam_P108-1.tif 48304, , :32 10 Burgerdam_851-1.tif , , :03 11 Dalem_755.TIF , , :08 12 De Hoef_849-1.tif , , :25 13 De Klem_782-1.tif 93465, , :46 14 Dijk Gorcum_737.TIF , , :10 15 Dordrecht zuid _275-1.tif , , :21 16 Fransekade_P55-1.tif , , :49 17 Geer_753.TIF , , :08 18 Giessen_735.TIF , :06 19 Gorsingenpad_P112-1.tif 61605, , :20 20 Goudriaan_742.TIF , , :34 21 Goudswaard_263-1.tif 80441, :17 40

41 Nummer Naam x- cordinaat y- coordinaat datum en tijd opname 22 Groeneweg_P106-1.tif 50432, , :02 23 Groot Ammers_743.TIF , , :51 24 Haastrecht_P44-1.tif , , :07 25 Hardinxveld_758.TIF , , :26 26 Hekendorpse Buurt_P56-1.tif , , :19 27 Hellevoetssluis_922-1.tif 71629, , :14 28 Hellevoetssluis_923-1.tif 70468, , :24 29 Hellevoetssluis_925-1.tif 74304, :48 30 Hoogblokland_739.TIF , , :49 31 Kedichem_752.TIF , , :35 32 Keizersdijk_269-1.tif 98661, , :50 33 Kippenkade_P40-1.tif , , :52 34 Klaaswaal_776_2-1.tif 89407, , :04 35 Koeweg_P114-1.tif 63283, , :37 36 Kooiwijk_726.TIF , , :56 37 Kwakelweg_P66-1.tif 80131, , :43 38 Lexmond_756.TIF , , :38 39 Mariadijk_P132-1.tif 80096, , :40 40 Meerkerk noord_748.tif , , :59 41 Meerkerk zuid_754.tif , , :35 42 Mookhoek_271-1.tif , , :14 43 Mookhoek_274-1.tif , , :07 44 Nieuwkoopse plassen zuid_844-1.tif , , :56 45 Noordeinde_166-1.tif , , :27 46 Noordeloos_741.TIF , , :19 47 Noordse dorp_848-1.tif , , :07 48 Oostvoorne_918-1.tif 63843, , :36 49 Oostvoorne_919-1.tif 62803, , :30 50 Oude Waterloosedijk_P110-1.tif 57855, , :59 51 Oudelandseweg_P53-1.tif , , :14 52 Oudendijk_258-1.tif 78241, , :00 53 Oudenhoorn_929-1.tif 76061, , :39 54 Parkeerplaats strand_p105-1.tif 54633, , :49 55 Puttershoek noord_773-1.tif 97510, , :44 56 Puttershoek zuid_772-1.tif 99468, , :25 57 Schuring_781-1.tif 93091, , :28 58 Spijkenisse west_931-1.tif 79774, , :08 59 St Anthonie polder_785-1.tif 95973, , :13 60 Stellingweg_P104-1.tif 58334, , :33 61 Stougjesdijk_268-1.tif 89218, , :24 62 Strijen noord_786-1.tif 97966, , :35 63 Strijensas west-1.tif 99587, , :58 64 Tinte_914 voor 12-1.tif 67346, , :31 41

42 Nummer Naam x- cordinaat y- coordinaat datum en tijd opname 65 Tinte_914_na 12-1.tif 67346, , :53 66 Tinte_915 voor 12-1.tif 68280, , :44 67 Tinte_915_na 12-1.tif 68280, , :10 68 Vrouwenakker_850-1.tif , , :46 69 Vuurbaken_777-1.tif 85617, , :30 70 Westgaag_P64-1.tif 77456, , :29 71 Woudse dijk_853-1.tif , , :39 72 Zeedijk_P123-1.tif 74935, , :26 73 Zegveld_845-1.tif , , :25 74 Zuid Beyerland_779-1.tif 85607, , :02 75 Zuidbuurt_P69-1.tif 80012, , :07 76 Zuideinde_841-1.tif , , :09 77 Zuiderdiepweg_P119-1.tif 65322, , :35 78 Zuidereinds Zeedijk_P130-1.tif 70765, , :16 79 Zwetkade_P62-1.tif 79749, , :43 42

43 BIJLAGE 4 UITLEG EENHEDEN VAN LICHT EN VERKLARING TERMEN 1. De totale licht emissie van een lamp heet lichtstroom en wordt gemeten in lumen. De elektriciteit die in een lamp opgenomen wordt, wordt gedeeltelijk omgezet in een aantal lumen (de rest in hitte). 2. Men kan echter niet de totale emissie van een lamp zien. Men kan alleen een lamp vanuit een bepaalde richting zien. De emissie in een bepaalde richting wordt lichtsterkte genoemd en wordt uitgedrukt in Candela (cd) en is de meest fundamentele eenheid bij het meten van licht. 3. Als licht van een lamp door het vacuüm of lucht loopt, wordt het licht verspreid over een grotere oppervlakte en wordt op grotere afstand dus kleiner. De grootheid van de verlichting van een oppervlakte wordt luminantie genoemd met als eenheid cd/m². Dit is de grootheid waarin bijvoorbeeld snelwegen en verlichte monumenten gemeten worden. De snelwegen in Nederland worden verlicht met 1 tot 1,5 cd/m². De hemelhelderheid wordt uitgedrukt in mcd/m²; dit is een duizendste cd/m². 4. Een andere grootheid is de totale hoeveelheid licht die van alle kanten op een oppervlakte valt. Dit wordt de verlichtingssterkte genoemd en wordt gemeten in lux; De verlichtingssterkte is de grootheid die bij fototoestellen een rol speelt, ook de eenheid waarin woonstraten wordt gemeten. De meeste kleinere straten in Nederland worden verlicht tussen 2 of 3 lux. Kassen worden verlicht tussen en lux. Grootheid Symbool Eenheid Uitleg (Nederlandse term) Lichtstroom Θ lumen (lm) Totale lichtemissie uit een lichtbron Lichtsterkte I candela (cd) Intensiteit in een bepaalde richting Luminantie L cd/m² Verlichting van een oppervlakte uit een specifieke richting Verlichtingssterkte E lux Totale verlichting van een oppervlakte vanuit alle richtingen Andere veel gebruikte termen in het rapport: Zenit: het punt recht boven je hoofd. Zenitluminantie is dus de helderheid van de hemel in de richting recht boven je hoofd. Duisternis: in essentie het ontbreken van licht. s Nachts is er altijd wel wat licht en dus nooit absoute duisternis. De mate van duisternis wordt bepaald bij ontbreken van verlichting door de maan. Als deze onder de horizon is, bepalen eventueel aanwezige sterren en de hemel zelf de mate van duisternis. 43

44 BIJLAGE 5 OVERIGE VERLICHTING Naam x-coordinaat y-coordinaat Categorie Aantal Opmerkingen onderzoeker 1 kassen Nieuwveen ,2 kassen geen kas verlicht om uur 2 industrieterrein Leimuiden , ,6 industrie Brand: aangestraald pand; Terrasana: paars aangestraalde wand; Himova: verlicht parkeerterrein 3 sportpark Leimuiden , ,3 sportpark 32 goed/redelijk/matig 4 industrie Buitenkaag 98560, ,9 industrie redelijk veel licht op terrein 5 sportpark Buitenkaag 98560, ,9 sportpark 4 goed 6 kassen Roelofarendsveen , kassen meerdere kassen verlichten 7 Vogelskamp 98511, ,9 recreatieterrein 15 niet erg veel 8 kassen Nieuwveen , ,2 kassen meerdere kassen verlicht vooral hoek Jaagpad Molenkade; in gebied ten noorden ervan veel meer verlichte kassen 9 sportpark Roelofarendsveen , sportpark 45 goed/redeljk/matig industrieterrein 10 Roelofarendsveen , ,4 industrie Heembouw: sterk verlichte panden; van der Meer: blauwe wand verlicht: Liam: overbelichte terreinverlichting; Marksman: verlichte reclame; BJK: verblindende lamp; Straathof: aangestraald gebouw; Dobbe: groot terrein sterk verlicht; De Koning: sterk aangestraald gebouw; Ruiten: groot gebouw aangestraald (weinig licht) 11 reclamebord , ,2 reclame aangestraald van beneden gericht op snelweg 12 Huize Ursula , ,7 instelling grote instelling: erg veel lage masten met ouderwetse kegels; alle paden verlicht; lage masten, relatief veel 13 kassen Roelofarendsveen , ,4 kassen meerdere kassen verlichten 14 sportpark Leimuiden , ,6 sportpark zwembad 15 sportpark Langeraar , ,6 sportpark 12 slecht 16 sportpark Nieuwveen ,9 sportpark 14 goed en slecht 17 sportpark Rijpwetering 99364, ,2 sportpark 56 goed tot slecht 18 bungalowpark Sans soucis , ,5 recreatieterrein weinig licht 19 kassen Roelofarendsveen , ,1 kassen een drietal kassen verlicht; meeste niet, om 5 uur 20 sportpark Papenveer , ,3 sportpark 11 slecht; ijsbaan 21 bungalowpark Beau Rivage , ,5 recreatieterrein weinig

45 22 Zomerlust , ,5 recreatieterrein matig 23 sportpark Zevenhoven , ,8 sportpark 27 goed tot matig industrieterrein Bovenland 24 Papenveer , ,1 industrie geen bijzondere verlichting 25 sportpark Woubrugge ,8 sportpark 28 goed/matig 26 kas Noordse Buurt kassen een kas verlicht om 3 uur 27 sportpark Hoogmade ,3 sportpark 16 redelijk 28 sportpark Noordse Buurt , ,8 sportpark 8 matig 29 sportpark Noorden , ,8 sportpark 27 goed/matig 30 kassen Woubrugge , ,8 kassen enige kassen verlicht, vooral noordelijk deel, kassen ter Aar , ,2 kassen enige kassen verlicht, vooral bij brug Papenveer kassen Noordse Buurt , ,3 kassen niet verlicht om 3 uur 33 sportpark Ter Aar , sportpark 28 goed/redelijk 34 industrieterrein Nieuwkoop , ,8 industrie van Haren: verlicht pand; Heemskerk: groot verlicht parkeerterrein 35 sportpark Nieuwkoop , ,3 sportpark 68 goed tot slecht 36 kerk Nieuwkoop , ,8 aanstraling toren en brug sterk verlicht industrieterrein Lage Zijde 37 Leiderdorp 97445, ,7 industrie Recycling: groot verlicht terrein 38 sportpark Aarlanderveen , ,4 sportpark 10 goed industrieterrein 39 Hazerswoude-Rijndijk ,2 industrie Terrein dat op de schop gaat; Latexfalt: sterke bollen; Spanbeton: reclame op hoge toren, verblindende verlichting; van de Meijden idem; Reco: felle reclameborden 40 sportpark Hazersoude-Rijndijk ,5 sportpark 30 Goed tot slecht 41 sportpark Alphen , ,5 sportpark 162 zijn zoveel lampen per terrein nodig? 42 sportpark Alphen , ,5 sportpark 72 goed tot slecht 43 kas Zoeterwoude-Dorp 93686, ,4 kassen geen licht in de kas 44 sportpark Zoeterwoude-Dorp 94525, ,7 sportpark 26 redelijk/matig 45 kassen Hazerswoude-Dorp ,7 kassen geen verlichte kassen gezien 46 kassen Voorschoten 88967, ,1 kassen weinig kassen verlichten, 22 april 2008 om 1 uur 47 Hooge Burcht , ,4 instelling openbare verlichting op de wegen in de instelling 48 sportpark Zwammerdam ,5 sportpark 18 matig/slecht 49 sportpark Hazerswoude-Dorp , ,8 sportpark 35 goed/redelijk 50 kassen Stompwijk 91445, ,3 kassen 1 kas verlicht 45

46 51 Stompwijk kerk 91721, ,6 aanstraling 52 kassen Boskoop , ,7 kassen geen verlichte kassen gezien 53 kassen Westeinde 98138, ,6 kassen geen verlichte kassen gezien 54 sportpark Stompwijk 92112, ,4 sportpark 22 goed 55 sportpark Weijland , ,2 sportpark 8 slecht 56 industrie Benthuizen 98579, ,3 industrie groot terrein met om het hele terrein hoge masten 57 industrieterrein Boskoop , ,1 industrie Vermeulen: sterke omhoog stralende lampen die bomen verlichten; Het Oosten: twee sterke verblindende lampen; Stichting Beurshal: aangestraald gebouw; Plantarium: leeg parkeerterrein verlicht; Flora Holland en Greenpark Holland: groot verlicht terrein ; de Jong: groot gebouw met licht doorlatend dak; Bureau Top: erg sterke omhoog staelnde en verblindende lampen; zowel Openbare verlichting als een naar buiten stralend gebouw van verre zichtbaar Industrieterrein Verbreepark 58 Benthuuizen 98007, ,9 industrie geen opvallende verlichting 59 sportpark Benthuizen 96836, ,7 sportpark 18 goed en slecht 60 sportpark Bodegraven , ,4 sportpark goed/redelijk/matig 61 Wiericker Schans , ,4 instelling 8 goed; alleen op parkeerterrein mooie armaturen 62 industrieterrein Bodegraven , ,8 industrie Menken: groot reclamebord ; Interchicken: parkeerterrein fel verlicht: Vergeer kaas: grote witte wand verlicht en terrein verlicht over het donkere land van verre te zien; King nuts: twee grote witte wanden verlicht; Kruidenboter: groen verlicht pand ook van verre zichtbaar; Speksnijder: sterk verlicht terrein; Broekvelden: groot parkeerterrein voor vrachtwagens 63 reclamebord , ,2 reclame aangestraald van beneden, gericht op snelweg 64 parkeerterreinen snelweg snelweg enorm parkeerterrein met Mac donalds Tulip hotel, enige honderden lampen 65 sportpark Reeuwijk , ,7 sportpark 47 goed 66 sportpark Driebruggen , ,4 sportpark 16 goed/redelijk 67 kassen Waddinxveen , ,6 kassen geen licht: om 2:00 68 kerk Haastrecht , ,5 aanstraling verlicht om uur 69 sportpark Haastrecht , ,7 sportpark 24 redelijk/matig 70 kassen Rijswijk 80967, ,5 kassen kassen verlicht 46

47 71 sportpark Schipluiden 81799, ,9 sportpark 42 goed redelijk 72 kas Stolwijk , ,7 kassen geen licht: om 1:30 73 sportpark Gouderak , ,9 sportpark 0 zwembad 74 sportpark Lage Weg , ,8 sportpark 23 goed industrieterrein Vaartland 75 Stolwijk , ,8 industrie Aantal gebouwen met veel aanstraling: Burgland: aanstraling over het donkere land 76 sportpark Stolwijk , ,5 sportpark 33 goed/redelijk/matig/slecht 77 industrieterrein Stolwijk , ,5 industrie Zijderlaan: sterke aanstraling, sterke terreinverlichting; Vonk Verhoef: aanstraling 78 Het Bosch , ,3 sportpark 18 goed/matig; ook nog 6 palen voor ijsbaan 79 sportpark Ameide , ,5 sportpark 27 goed/redelijk 80 sportpark Ameide , ,3 sportpark sporthal 81 industrie , ,8 industrie geen bijzondere verlichting 82 sportpark Berkenwoude , ,4 sportpark 14 goed 83 industrieterrein Schoonhoven , ,3 industrie Slingerland:sterke aanstraling; LMV: idem; Maarten Littel: idem; Wings Byou: sterke aanstraling 84 kerk Berkenwoude ,3 aanstraling 85 industrieterrein Noordwest 87433, ,6 industrie Valad: erg sterke terreinverlichting; Bristolstraat: idem; Megamat: groot verlicht reclamebord; Croon: parkeerterrein sterke verlichting; Boels: sterke terreinverlichting; Truckland: groot terrein verlicht; DHL: groot terrein verlicht, lampen zijn van verre te zien; Heineken: groot terrein verlicht; Getronics: sterk licht op hele terrein 86 Het Plein , ,4 sportpark 16 matig 87 sportpark Maasland 78914, ,4 sportpark 31 goed tot slecht 88 kerk Ouderkerk aan de IJssel , ,5 aanstraling verlicht om 1 uur 89 Gelkenes , ,3 industrie Akzo: groot terrein verlicht; Bouterkaas: sterke terreinverlichting; Logisticon: sterke terreinverlichting; Volvo: sterke terreinverlichting; Genpower: reclame verlicht; Intertech: idem; Mementa: sterke terreinverlichting; Metagro: sterke terreinverlichting; R en S: terreinverlichting 90 industrieterrein Bergambacht , ,9 industrie Koolwijk: grote verlicht parkeerterrein 91 sportpark Liesveld , ,8 sportpark zwembad 92 sportpark Ouderker a/d IJssel ,8 sportpark 38 goed/redelijk 93 sportpark Langerak , ,1 sportpark 12 goed/redelijk 47

48 94 sportpark Ammerstol ,2 sportpark 14 goed; exclusief ijsbaan, inclusief tennis 95 sportpark Groot Ammers , ,1 sportpark 20 goed/redelijk recreatieterrein 96 Kruiningergors 66972, ,4 recreatieterrein erg groot terrein: OV op de hoofdwegen verder weinig licht op het terrein zelf 97 sportpark Bergambacht , ,4 sportpark 22 redelijk/matig; inclusief de tennisvelden 98 Molen Krimpen aan de IJssel , aanstraling verlicht om 1 uur industrieterrein De Gorzen 99 Ammerstol , ,4 industrie Otis liften: omhoogstralende lichten 100 sportpark Oostvoorne 66361, sportpark 18 goed/redelijk 101 sportpark Krimpen a/d IJssel , ,6 sportpark 20 goed/matig Industrieterrein 102 Schoonrewoerd , ,8 industrie geen bijzondere verlichting 103 Westermolen , ,9 aanstraling niet verlicht na 12 uur 104 sportpark Brielle 71108, sportpark 45 redelijk/matig 105 sportpark Meerkerk , ,5 sportpark 12 matig 106 golfterrein 80290, sportpark geen licht gezien,enige bollen op parkeerplaats 107 sportpark Krimpen a/d IJssel , ,3 sportpark 28 goed/matig 108 kassen Brielle 69068, ,4 kassen geen verlichte kassen gezien 109 bungalowpark 65578, ,3 recreatieterrein is een deel van de OV in Oostvoorne waarschijnlijk; 4 meter kegelarmaturen industrieterrein Krimpen a/d 110 IJssel 99221, ,1 industrie parkeerplaats met hoge twee sterke lampen; IHC: erg hoog gebouw, verlicht van binnen, er lijkt niet gewerkt te worden om 1 uur; Penitentiaire inrichting hele omheining verlicht;dienst openbare werken: sterk verlicht terrein; De IJssel: groot verlicht terrein 111 sportpark Noordeloos , ,4 sportpark Industrieterrein Meerkerk , ,8 industrie AC hotel: terrein verlicht; DK Home: groot verlicht reclamebord; Quick idem (350 cd/m2 van binnen verlicht) ; Anna van Toor: sterk verlicht reclamebord (140 cd/m2 van buiten verlicht); Arti 70: idem grote vlakken verlicht; Crezee: groot verlicht gebouw; Schep: reclamebord erg groot verlicht; Wasstraat: groot leeg parkeerterrein verlicht 113 kassen Tinte 69021, ,8 kassen aantal verlichte kassen 114 sportpark Lekkerkerk , ,4 sportpark 30 goed 115 Molen Goudriaan ,7 aanstraling niet verlicht na 12 uur 48

49 116 sportpark Lekkerkerk , ,8 sportpark 12 goed/matig 117 sportpark Noordeloos , ,8 sportpark 8 matig 118 kerk Streefkerk , ,8 aanstraling verlicht om sportpark Krimpen a/d Lek , sportpark 22 goed/redelijk 120 sportpark Bruinsdeel , ,3 sportpark 10 matig 121 Industrie Lekkerkerk , ,2 industrie geen bijzondere verlichting 122 sportpark Streefkerk , ,4 sportpark 28 goed/slecht 123 Industrieterrein Leerdam , ,8 industrie Topshelf: sterk verlicht reclamebord, van verre zichtbaar 500 cd/m2; Karwij: hele gebouw verlicht, ook leeg parkeerterrein verlicht ; van der Wal en Middag: gebouwen verlicht, allemaal zilverkleurige lichte gebouwen 124 kassen Stuifakker 65845, ,7 kassen 1 verlichte kas gezien 125 sportpark Schuwacht ,7 sportpark zwembad 126 kassen Vierpolders noord 72081, ,1 kassen geen verlichte kas gezien 127 sportpark Leerdam ,6 sportpark 27 matig 128 sportpark Kinderdijk , sportpark 4 goed 129 sportpark Vierpolders 74370, ,7 sportpark 12 goed/matig Industrieterrein Royal 130 Leerdam , industrie geen bijzondere verlichting 131 industrieterrein Kinderdijk , ,9 industrie IHC Merwede: groot gebouw 132 sportpark Nieuw-Lekkerland , ,5 sportpark 22 goed/redelijk 133 sportpark Zwartewaal 74737, ,2 sportpark 10 redelijk 134 sportpark Rockanje 63886, ,2 sportpark 10 goed/matig 135 sportpark Gijbeland , sportpark kassen Vierpolders zuid 71026, ,2 kassen wel verlichte kassen 137 industrieterrein 't Ambacht , ,5 industrie geen bijzondere verlichting 138 industrieterrein Kinderdijk , ,3 industrie Mercon: enorm reclamebord op hoog gebouw 139 Sportpark Hoogblokland , ,6 sportpark niet gevonden 140 parkeerterreinen snelweg 71992, ,4 snelweg 16 laag aantal 141 sportpark Bleskensgraaf , sportpark sportpark Heenvliet 75665, ,4 sportpark 0 zwembad 143 sportpark Arkel ,3 sportpark 11 slecht 144 parkeerterreinen snelweg , ,8 snelweg betonfabriek Arkel , ,4 industrie grote koeltoren verlicht 49

50 146 sportpark Hoornaar , sportpark 27 goed/slecht sportpark Molenzicht 147 Alblasserdam , ,6 sportpark 7 redelijk/slecht 148 kerk Bleskensgraaf , ,2 aanstraling verlicht om 22: industrieterrein Bleskensgraaf , ,9 industrie Campina: sterk verlicht terrein; Wemmers: sterk verlicht terrein, van verre te zien 150 sportpark , ,5 sportpark 20 redelijk/matig 151 Industrieterrein Arkel , ,2 industrie BAM: verlicht met 60 cd/m2 152 sportpark Heenvliet 75803, sportpark 8 slecht Industrieterrein Vlietskade 153 Arkel , ,5 industrie Viveen: opgaande lampen verlichten gebouw 154 sportpark Geervliet 77055, ,1 sportpark 10 goed 155 verlichte kerk Geervliet 77397, ,7 aanstraling om 21 uur verlicht industrieterrein halfweg 1 en Spijkenisse 79551, industrie De Rijke: groot verlicht gebouw; Praxis: erg groot sterk verlicht bord; VW garage: veel verblindende lampen industrieterrein Vinkenwaard 157 Alblasserdam , ,6 industrie ATT: verlicht terrein; reclamebord bij snelweg verlicht van onderen; Nedcoat: groot verlicht terrein; Doeland: groot reclamebord; Maat: reclamebord van binnen verlicht op dak; Frens: sterk verlicht gebouw; Hornbach: veel licht zowel op terrein als op gebouw en reclame 158 tennispark Arkel , ,4 sportpark 6 goed 159 Tennispark Kedichem , ,8 sportpark 2 redelijk 160 sportpark Nieuwenhoorn 69231, sportpark 39 goed tot matig 161 industrieterrein Spijkenisse 82766, ,4 industrie de Vege:sterk verlicht terrein; Stadswerf: groot terrein verlicht 162 sportpark Alblasserdam , ,8 sportpark 105 goed/matig 163 sportpark Abbenbroek 75961, ,2 sportpark 17 redelijk/slecht 164 verlichte molen 76433, ,9 aanstraling om 21 uur verlicht 165 parkeerterreinen snelweg , ,7 snelweg sportpark Giessenburg ,1 sportpark 20 goed en matig Industrieterrein Papland 167 Gorcum , industrie Tilburg: groot verlicht terrein; TNT: erg sterk verlicht terrein; Purac: groot terrein, chemische fabriek met op de torens felle TL balken die alle kanten opschijnen; van Vulpen: verlicht gebouw; Montapacking: sterke lampen rondom gebouw Industrieterrein Het 168 Nieuwland en kabelfabriek , ,1 industrie Arriva: verlicht terrein; Ovake: groot verlicht gebouw; Volk: erg sterke reclameverlichting 50

51 Alblasserdam industrieterrein Kickersbloem 169 Hellevoetsluis 70985, ,9 industrie groot parkeerterrein aan noordrand; kon geen naam vinden; Troost auto bedrijf: veel uitstraling; Belisol: erg helder bord 170 GSV Overwaard , ,3 sportpark 12 redelijk 171 sportpark Spijkenisse 83277, sportpark 56 goed/matig 172 kerk Giessen Oudekerk , ,1 aanstraling verlicht om 22: sportpark Scalune , ,3 sportpark 52 goed; ook 12 masten op ijsbaan 174 sportpark Hellevoetsluis ,7 sportpark 8 goed 175 Citta Romana 65675, ,8 recreatieterrein 50 bollen; op terrein niet bovenmatig 176 De Giessenburg , ,5 recreatieterrein 30 kegels, niet overmatig 177 sportpark Gorinchem , ,2 sportpark 48 goed/redelijk 178 sportpark Gorinchem , ,7 sportpark 48 goed/redelijk 179 sportpark Gorinchem , ,7 sportpark 40 goed 180 reclamebord , ,8 reclame 181 sportpark Papendrecht , ,1 sportpark 32 goed/matig 182 sportpark Spijkenisse 85060, ,8 sportpark 26 goed tot matig 183 sportpark Hellevoetsluis 67742, ,9 sportpark 66 goed/redelijk/matig/slecht 184 bungalowpark Hellevoetsluis 67742, ,9 recreatieterrein is gewoon een wijk 185 industrieterrein Oost Gorcum , ,3 industrie Gamma: sterk belichte borden (na 23 uur uit) ; Renault: sterk overbelicht terrein; Reijnders: groot terrein verlicht met bollen; Mubo: overbelicht pand; Sligo: sterk verlichte reclameborden 186 sportpark Hellevoetsluis 68421, ,2 sportpark 30 goed/redelijk industrieterrein Avelingenwest Gorcum Boven- 187 Hardinxveld , ,2 industrie De Groot drukker: verlicht gebouw; Damen: erg groot wit en hoog gebouw 188 sportpark Papendrecht , ,3 sportpark geen verlichting 189 bungalowpark 54686, ,9 recreatieterrein een aantal parken, sommige met en andere zonder OV, erg veel huizen 190 sportpark Papendrecht , ,3 sportpark 25 goed/redelijk 191 industrieterrein Nijverwaard Kerkerak Sliedrecht , ,4 industrie Unive: aanstraling gebouw; Broer: idem; Perry: sterk verlicht groot gebouw; Bakker: twee grote gebouwen sterk verlicht; Sani dump: groot leeg verlicht parkeerterrein; Loods 5: reclamebord; Portacabin: verlicht gebouw; Carperright: verlicht gebouw; Korver meubelen: groot reclamebord aan snelweg; Berg en Berg: verlicht gebouw; Burgerhout: sterk verlichte reclame en gebouw 51

52 is ook verlicht; Boon: reclamebord 192 industrieterrein Gorcum , ,5 industrie Conelgro: terrein sterk verlicht; Jewe: belichte reclame; Attema: hoog verlicht gebouw; Janus Vaten: sterk verlichte wand 193 sportpark Zuidland 76113, ,8 sportpark 19 goed/redeljk 194 sportpark Hellevoetsluis 70389, ,6 sportpark 39 goed industrieterrein Avelingenoost Gorcum , ,4 industrie Strago: terrein verlicht; Karwei: groot zilveren gebouw verlicht; Simon Loos: groot verlicht terrein; HTS groep: reclamebord verlicht 196 sportpark Oudenhoorn 72539, ,5 sportpark 12 redelijk/slecht 197 sportpark Sliedrecht , ,8 sportpark 27 redelijk/slecht 198 sportpark Spijkenisse 83761, ,4 sportpark 56 goed tot slecht 199 sportpark Sliedrecht , ,7 sportpark 38 goed/slecht 200 sportpark Sliedrecht , ,4 sportpark zwembad 201 sportpark Sliedrecht , ,4 sportpark sporthal 202 industrieterrein Sliedrecht , ,5 industrie GLS: groot verlicht terrein; ook pand verlicht; ASVZ: verlicht gebouw; Reijnders idem, ook Staalalloy; Praxis:sterke verlichte reclame; Control Techniques: verlicht gebouw; Inbo: verlicht gebouw 203 sportpark Spijkenisse 83099, ,9 sportpark 0 niet meer in gebruik industrieterrein Den Bosschen 204 Oud Beijerland 89597, ,7 industrie van As: verlicht gebouw; Evides: groot belicht terrein; van der Mark: aanstraling en terreinverlichting; Bosschen: parkeerterrein; Gamma: groot verlicht leeg parkeerterrein 205 sportpark Heinenoord 92031, ,8 sportpark 20 goed/slecht 206 sportpark Dalem , ,7 sportpark 12 goed/matig 207 sportpark Slobbengors , ,4 sportpark 44 goed/matig 208 industrieterrein Keelhaven?? , ,9 industrie moeilijk te overzien terrein; BosKalis: groot parkeerterrein verlicht; Pon: sterk verlicht gebouw; VSR: groot hoog gebouw verlicht; Breko: groot reclamebord verlicht; Gamma: leeg parkeerterrein om half 1 verlicht 209 kas Heinenoord 93075, ,2 kassen verlicht industrieterrein Nieuweweg 210 Sliedrecht , ,1 industrie Manhattan: verlicht gebouw met uplights; Houwelingen: blauw verlicht gebouw; Luxaflex: verlicht gebouw; LogicVision: geel en Acanthis: blauw licht vanuit gebouw; Cor van Hoften: verlicht gebouw 211 industrieterrein Zuidland 76580, ,3 industrie gemeentewerf groot terrein verlicht; Dorc: enorme wand 52

53 aangestraald, gericht naar open terrein 212 sportpark Ouddorp 55792, ,4 sportpark 10 slecht 213 reclamemast , ,4 reclame 214 reclamemast , ,4 reclame 215 bungalowpark 53365, ,6 recreatieterrein? verlicht als OV; veel 5 meter masten; niet te overzien; meer dan 100 waarschijnlijk 216 kas Blaaksedijk 94695, ,9 kassen verlicht 217 sportpark Simonshaven 79241, ,2 sportpark 14 redelijk/slecht 218 industrieterrein Sliedrecht , ,9 industrie Damen: groot gebouw dat veel licht door wand heen schijnt; ook terrein; sterke lamp vanaf dijk te zien; onduidelijk welk bedrijf industrieterrein Hardinxveld- 219 Giessendam , ,6 industrie Lock: sterk verlicht terrein; AVA: verlicht terrein 220 industrieterrein Stellendam 61241, ,4 industrie Hobie: sterke aangestraald wit gebouw; Contiki: idem, achter het gebouw groot verlicht terrein; Zielst: qua kleur wisselende verlichting ; Delta: aangestraald gebouw industrieterrein Boven- 221 Hardinxveld , ,4 industrie Werven met terreinverlichting, niet bovenmatig 222 Alexander 52719, ,3 recreatieterrein 40 bollen 223 sportpark Stellendam 61410, ,7 sportpark 19 goed/redelijk op een na 224 bungalowpark Klepperstee 52433, ,5 recreatieterrein 125 niet bovenmatig industrieterrein Kerkerak 225 Sliedrecht , ,8 industrie Van Beest: sterke terreinverlichting; IHC Merwede: groot verlicht terrein en doorzichtig gebouw 226 De Toekomst 52825, ,8 recreatieterrein 35 niet veel; lage masten bungalowpark Onder de 227 Molen Stellendam 61445, ,7 recreatieterrein 40 vooral in centrale deel 228 sportpark Oud Beijerland 87709, ,3 sportpark 124 goed/redelijk; zijn zoveel lampen nodig? 229 industrieterrein Blaaksedijk 95227, ,7 industrie Witte Boerderij: sterke lamp van verre te zien; ook reclameborden van onderen verlicht; Formido: TL balken onafgeschermd; Campo World: sterk verlicht gebouw; Kwakernaat: sterk verlichte reclame 230 sportpark Nieuw-Beijerland 83059, ,6 sportpark 16 matig 231?? , ,7? er niets te zien, (nog) natuur 232 sportpark Puttershoek 97528, ,6 sportpark wordt opgedoekt; wel horeca met drie hoge masten met 11 lampen op groot parkeerterrein 233 sportpark Mijnsheerenland 93366, ,8 sportpark 18 redelijk/matig 53

54 234 sportpark Goudswaard ,5 sportpark 9 goed/matig 235 sportpark Piershil 80822, ,6 sportpark 17 goed 236 sportpark Maasdam 97687, ,7 sportpark 55 goed tot matig 237 industrieterrein 's-gravendeel industrie Carre: groot wit gebouw verlicht; ENR: groot terrein verlicht; Corcocoat: achterterrein verblindende lampen; Wedco: groot terrein verlicht; Verkerk: terrein verlicht; Barth: idem; ICO: reclame sterk verlicht 238 industrieterrein Melisant 64219, ,3 industrie Mijnder: groot verlicht terrein 239 sportpark 's-gravendeel , ,7 sportpark 56 redelijk/matig 240 sportpark Klaaswaal 90134, ,4 sportpark 20 redelijk 241 sportpark Melisant 64376, ,1 sportpark 18 goed/matig 242 sportpark Middelharnis 71595, ,9 sportpark 8 slecht 243 sportpark Middelharnis 72269, ,8 sportpark 14 matig/slecht Industrieterrein Oostplaat 244 Middelharnis 72490, ,5 industrie De Kreij: verlicht gebouw; Formido: verlichting op reclame; Fleuren: hoog gerichte sterke lampen op terrein; Thermoheat: verlicht gebouw; van Dooren: op een deel van het terrein veel licht 245 Hernesseroord 71852, ,4 instelling als openbare verlichting, erg groot terrein 246 kas 97101, kassen 247 sportpark Zuid-Beijerland 84683, ,2 sportpark 16 slecht 248 kas 92616, ,6 kassen 249 sportpark Dirksland 65271, ,4 sportpark 8 matig industrieterrein Oud 250 Bonaventura Strijen 97471, ,5 industrie Technische Unie: groot terrein verlicht; De Reus: idem; Reedijk: licht van binnen naar buiten; van der Sijden: groot terrein verlicht; Wester: doorzichtig gebouw; Winckelaer: terrein verlicht en gebouw verlicht 251 sportpark Dirksland 65795, ,4 sportpark 19 goed/redelijk 252 industrieterrein Numansdorp 90379, ,6 industrie Schotgroep: verlicht wit gebouw; Middelkoop: sterke aanstraling op groot gebouw; Vermeer: groot verlicht terrein 253 sportpark Strijen 97812, ,5 sportpark 45 redelijk/matig sportpark Stad aan't 254 Haringvliet 75923, ,1 sportpark 14 matig 255 sportpark Numansdorp 89081, ,6 sportpark 34 goed en slecht 256 golfterrein 88073, ,2 sportpark op afslag punt een aantal horizontaal staande lampen 257 bungalowpark Herkingen 64870, ,9 recreatieterrein 80 lage kegels; niet bovenmatig veel 54

55 258 sportpark Den Bommel 79192, ,3 sportpark 8 matig 259 sportpark Nieuwe-Tonge 69972, ,7 sportpark 16 redelijk/matig 260 parkeerterreinen snelweg 74881, ,4 snelweg sportpark Oude-Tonge 73569, ,2 sportpark industrieterrein Oude-Tonge 74131, ,3 industrie Best: groot terrein verlicht 263 sportpark Achthuizen 78577, ,2 sportpark 10 matig 264 sportpark Ooltgensplaat 83056, ,7 sportpark 10 matig/slecht 265 voormalig fort Prins Frederik 84014, ,8 recreatieterrein 50 moeilijk te overzien, matig aantal, klassieke lantaarns 55

56

57 57

58 58

59 59

60 60

61 Hemelhelderheid Nederland Hemelhelderheid Nederland 61