SAMEN DOEN. door. Dr. J. P. Duyverman

SAMEN DOEN door Dr. J. P. Duyverman Leiden is nooit een eiland geweest. Toch is het besef van verbondenheid met de omgeving - als elders - nog maar jong, grofweg een kleine eeuw oud. Daadwerkelijke samenwerking, samen doen, kwam eerst na de tweede wereldoorlog op gang. 1. Leidse ambtenaren en andere ingezetenen toonden reeds voor 1850 metterdaad oog voor de niet-leidse dreven, voor destijds het gebied buiten de zeven singels: zij gingen er zich vestigen;,,de toegangswegen toonden al aangroeisels.r De raad der stad Leijden meende daaraan in 1845 iets te moeten doen. De deliberatiën van 18 oktober verhalen:,,de Raad der Stad Leijden Overwegende, dat sedert enigen tijd enkele bezoldigde stedelijke ambtenaren zich hebben veroorloofd om de hoofdzetel van hun verblijf te vestigen in eene der Gemeenten aan de onmiddellijke grenzen dezer Stad gelegen - overwegende, dat deze handelwijze naar den aard der zaak reeds indruischt met den regel dat geene anderen dan stadsingezetenen stedelijke ambten en bedieningen bekleeden en waarnemen, - overwegende, dat het belang der Stad bovendien medebrengt dat stedelijke ambtenaren door hunne inwoning bevorderlijk zijn aan de welvaart hunner medeingezetenen en van de stedelijke kas onverminderd de bijzondere bezwaren welke in derzelver verwijderde woonplaats voor de algemeene dienst gelegen zijn, Heeft goedgevonden en verstaan te bepalen zoo als bepaald wordt bij deze, dat alle stedelijke ambtenaren en officianten ingevolge art. 109 van het Stedelijk Regeringsreglement hunne voornaamste inwoning zullen moeten hebben en houden binnen deze Stad, en dat onder de benaming van stedelijke ambtenaren niet alleen en uitsluitend zoodanige personen zullen begrepen zijn welke omschreven zijn bij arr. 68 van het Stedelijk Regeringsreglement, en uit de Stedelijke kas bezoldigd worden, maar ook alle beambten en bedienden van Collegien en Administratien welke door de stad worden gesubsidieerd, terwijl alleen dezulken zullen worden uitgezonderd, aan wie 133

uit hoofde hunner betrekking de woonplaats buiten deze stad is aangewezen, of die woonachtig zijn in gebouwen deze Stad in eigendom toebehoorende. En zal Afschrift dezer worden gezonden aan alle gesubsidieerde Collegien en Administratien benevens aan alle stedelijke ambtenaren ter fine van informatie en narigt. Het besluit bleef een dode letter. In 1893 werd uitdrukkelijk vastgesteld: het is zeer gebrekkig of in t geheel niet gehandhaafd. 11. Nadat reeds op 27 december 1872 prof. Buijs, als toenmalig voorzitter der Commissie van Financiën, uitbreiding van de gemeentegrenzen in de raad dringend nodig had verklaard, wordt het in de jaren 1877 tot 1896 levendig op dit front. Twee maal gaat de raad akkoord met een voorstel van B. en W.: op 16 aug. 1877 wordt besloten Leiderdorp, Oegstgeest en Zoeterwoude te laten bijdragen in de kosten van het onderwijs,,naar evenredigheid van het aantal schoolgaande kinderen, die de scholen voor on- en minvermogenden bezoeken en op voorstel van de Commissie van Financiën verlaagt de raad het tarief door het College voorgesteld van f. 25 op f. 10. De 17e november 1881 valt het raadsbesluit, met ingang van 1 april 1882, wegens overbevolking geen kinderen uit andere gemeenten meer toe te laten op scholen der 3e en 4e klasse. De rond twaalf jaren, voorafgaande aan de grenswijziging van 1896, geven gedachtewisseling op veel ruimer vlak te horen. Nadat een plan tot uitbreiding was afgestuit op tegenstand van de omliggende gemeenten, hebben B. en W. op 4 febr. 1885 een beperkter plan aan Gedeputeerde Staten voorgelegd. In december van dat jaar vragen Commissarissen der Gasfabriek of in den vervolge al dan niet gas zal worden verstrekt aan ingezetenen van omliggende gemeenten die huizen bewonen in de nabijheid van Leiden. Op de laatste dag des jaars berichten B. en W.: brengt in de wijze van levering geen verandering en 21 jan. 1886 komt de voordracht van het College tot grenswijziging in de raad. Het raadslid mr. F. Was (burgemeester van 1894-1903) blijkt van mening dat als G.S. geen termen aanwezig achten tot uitbreiding, voor de gemeente het tijdstip was aangebroken,,een vast stelsel aan te nemen hoe te handelen tegenover ingezetenen van omliggende gemeenten, wanneer zij willen deelen in de voordeelen die deze gemeente aanbiedt, zonder te dragen in de lasten die voor onze ingezetenen met die voordeelen gepaard gaan. Wanneer 2 febr. van G.S. het bericht komt, dat hun antwoord zich nog wel zal laten wachten, dient 11 febr. de heer Krantz een motie in om de bewoners van elders in het vervolg een hogere gasprijs te laten betalen. Daarover staken, ook in de volgende vergadering van 4 maart, de stemmen, maar reeds 11 febr. dient prof. De Goeje een motie in die ons op het ruimere vlak brengt. 134

,,De Raad van oordeel, dat voor de voordeelen welke deze gemeente aanbiedt, aan niet-ingezetenen meer in rekening behoort gebragt te worden dan aan ingezetenen, noodigt B. en W. uit, om, met inachtneming van deze beslissing, eene regeling in dien zin te ontwerpen en aan de Raad in te dienen. Omdat het hier een nieuwe, onvoorbereide zaak geldt, trekt de voorsteller de motie in, om met de inhoud terug te komen in de vorm van een voorstel op 9 maart (Ing.St.62), nu ondertekend: M. J. de Goeje, H. van der Hoeven, D. J. Krantz en F. Was. De heren geven daaraan een Memorie van Toelichting mee:,,leiden wordt langzamerhand door volkrijke voorsteden omringd. De enge grenzen onzer gemeente bieden geen plaats aan voor de vele familiën, die gelokt door de uitstekende inrigtingen van onderwijs herwaarts komen om van de voordeelen, die deze gemeente in vele opzichten aanbiedt, ten bate van hun gezin gebruik te maken. Hoe verblijdend dit verschijnsel op zich zelf moge zijn, voor de gemeentekas gaat een groot deel van die toenemende welvaart verloren, omdat die familiën zich bij voorkeur zullen gaan vestigen buiten de grenzen der gemeente en alzoo niet zullen bijdragen in de groote uitgaven, welke onze gemeente zich voor de instandhouding harer instellingen getroost. En geen wonder, daar zij, even buiten Leiden wonende, in alle voorrechten eener groote stad deelen, zonder te dragen in de lasten, die uit den aard der zaak voor de ingezetenen met die voorrechten gepaard gaan! Het is dus zeer natuurlijk, dat de neiging om liever buiten Leiden te gaan wonen meer en meer zal toenemen, doch niet alleen voor de van elders komenden, maar evenzeer van onze eigene ingezetenen, voor zoover zij niet door den aard van hun werkkring verplicht zijn binnen deze gemeente te wonen. Komt in dien toestand niet spoedig verandering, dan zal daaruit voor onze Gemeentefinanciën een gevoelig verlies ontstaan en zal zonder twijfel de koop- en huurwaarde der woonhuizen in de stad aanzienlijk dalen, tot groot nadeel van de eigenaars dier perceelen. Het ontwerp der regeling willen voorstellers aan B. en W. zien opgedragen, maar het College adviseert afwijzend (Ing.St.69) en maakt het denkbeeld ietwat belachelijk. Zouden de omwonenden ook moeten betalen voor het voordeel op onze grachten en straten te lopen of onze markten te bezoeken? Het acht zich tot het bedoelde voorstel niet in staat. Na repliek van de voorstellers op 21 april (Ing.St.102) komt de zaak 10 juni in de raad, die met 14 tegen 11 het voorstel-fockema Andreae aanneemt om de voorstellers het beginsel te doen uitwerken. Op 14 maart 1887 is die uitwerking gereed (Ing.St.51). Gedacht is aan vijf punten: het middelbaar onderwijs voor meisjes (l), het lager onderwijs (2), gas (3), duinwater (4) en hulp bij brand (5). Daaraan wordt verbonden het voorstel om ambte- 135

Gemeente Voorschoten Gemeente Zoeterwoude VERKLARING Gemeentegrens Leiden :,696:.....r... sinds 1966 : +-t-t-t-t-t- 136

naren en gepensionneerden in de gemeente te doen wonen. De Commissie van Financiën en de L.D.M. rapporteren erover en 26 mei staat het punt op de agenda van de raad, waar burgemeester De Laat de Kanter de denkbeelden in een urenlang betoog (21 kolom! ) bestrijdt. Op 13 oktober ligt het voorstel weer ter tafel. Punt 1 wordt verworpen met 16 tegen 3,prof. De Goeje vraagt schorsing en 22 oktober trekken de initiatiefnemers de voorstellen schriftelijk in. Hun is gebleken,,dat de raad op dit ogenblik de status quo van de verhouding van Leiden tot de niet-ingezetenen in de nabijheid van de stad wenst te handhaven. 111. Jarenlang heeft de kwestie van de vergroting van Leidens grondgebied vele pennen in beweging gebracht, schrijft de N.R.C. op 24 april 1889. Op 13 febr. 1890 is het eindelijk zover; de voorzitter legt aan de raad over het ontwerp van wet der grenzen van deze gemeente en de gemeenten Leiderdorp, Oegstgeest en Zoeterwoude, met het betrekkelijk rapport van B. en W. van 30 jan. Het leidt tot een sectie-verslag,,,het Algemeen Verslag der Afdeelingen van den gemeenteraad, waarop B. en W. reageren met een Memorie van Antwoord van 15 sept. 1890: tal van inwoners van omliggende gemeenten mag Leiden wettelijk niet tot de ingezetenen rekenen, hoewel zij het feitelijk zijn. Zonder daarvoor belasting te betalen genieten zij van de voordelen die Leiden biedt ten nadele van de Leidse ingezetenen. Er klinkt zelfs dreiging: zonder grensuitbreiding zouden andere maatregelen kunnen worden genomen, geen gasverbruik toestaan, geen schoolbezoek, grondgebruik opzeggen, uitlozing op singelsloten verbieden! De betrokken gemeenten beoordeelden de zaak van hun zijden. Zoeterwoude en Leiderdorp legden hun rapporten op verzoek over, Oegstgeest weigerde. Dit deed mr. Was op 15 jan. 1891 zeggen:,,wanneer de geschiedvorscher van latere jaren dit stuk uit de archieven van Leiden opdelft, dan zal hij zeker zijn oogen niet kunnen gelooven, dat in het einde van de 19e eeuw de geest van openbaarheid bij de behandeling van de publieke zaak nog zoo weinig was doorgedrongen in eene gemeente, die onmiddellijk grenst aan de eerste Universiteitsstad van Nederland. Op 29 jan. 1891 schrijven B. en W. nog weer aan G.S.,,Verder meenen wij Uwe aandacht alsnog te moeten vestigen op enkele feiten die ten duidelijkste aantoonen de onnatuurlijkheid van den bestaanden toestand wat de grensregeling betreft en bepaaldelijk op het groot aantal personen die te Leiden hunne betrekking of bediening uitoefenen 137

of wel hunne opleiding alhier genieten en toch buiten de grenzen wonen. Wat de Universiteit betreft bedraagt het aantal van de in dit geval verkeerende Hoogleeraren wel is waar slechts drie, doch het aantal in de onmiddellijke nabijheid der gemeente wonende studenten is thans tot 93 gestegen; die vestiging even buiten de gemeente geschiedt voor een groot deel met het doel om van de plaatselijke directe belasting alhier bevrijd te blijven of zich aan den actieven schutterlijken dienst te onttrekken.2 Van de onderwijzers aan de openbare lagere school wonen er 28 en van de overige gemeenteambtenaren, daaronder begrepen de leeraren aan het gymnasium en de H.B.S., 16 buiten de gemeente; van de officieren van het Garnizoen 22, zoomede de Kapelmeester van de stafmuziek. De kommandant en een kapitein van de dienstdoende schutterij verkeeren in hetzelfde geval, eveneens als enkele fabriekanten, die, met het oog op den omvang hunner fabrieken en het groot aantal werklieden, nog in meerdere mate dan anderen, zonder in de belastingen te dragen, genieten van de voordeelen welke de gemeente aanbiedt. Wij behoeven te dien einde slechts te wijzen op de aanzienlijke uitgaven voor de brandweer, van wier hulp zoo vaak door de fabriekanten wordt gebruik gemaakt, voor het voortreffelijk onderwijs aan on- en minvermogenden, en voor de kostelooze geneeskundige hulp door de gemeente verstrekt, waarvan voor een groot deel door de fabrieksarbeiders en hunne gezinnen wordt genoten. Na deze brief heeft het nog vijf jaren moeten duren. Zozeer kwam aan het geduld een einde, dat zelfs in een brief aan de minister van Binnenlandse Zaken (van 22/26 okt. 94) de dreiging van 1890 werd herhaald bij non-annexatie zouden andere maatregelen kunnen worden genomen! In 1896 was de grenswijziging, waarom prof. Buijs een kwarteeuw geleden had gevraagd, een feit. IV. Wij passeren nu een kwart-eeuw, de annexatie van 1920, de tweede wereldoorlog en belanden in een tijd van nieuwe gedachten, van andere wijzen van samenwerking, van wezenlijk samendoen. In een halve eeuw, van 1895 tot 1945, zijn Leiden en zijn omgeving zò naar elkaar en in elkaar gegroeid, plaatselijk en zakelijk, dat samen-werken geen vondst was, maar een uit de veranderde verhoudingen geboren noodzakelijkheid. Geen maatregel hier genomen, mist elders zijn effect; geen nalaten ginds wordt hier niet als hinderlijk ondervonden. Schaalvergroting van het samenleven vraagt schaalvergroting van het regelen. Daarom: 138 de vraag is niet òf er moet worden samengewerkt maar hoe vaak; de vraag is niet of daarvoor speciale lichamen nodig zijn, maar of die inter- of supra-gemeentelijk zijn te bewerktuigen;

de vraag is nauwelijks of het supra-gemeentelijke in de lijn der ontwikkeling ligt, wel hoe lang de weg daarheen zal zijn. De wet van 1 april 1950, houdende voorschriften met betrekking tot gemeenschappelijke regelingen, heeft tot beweegreden,,dat het wenselijk is, bij de wet nadere voorzieningen te treffen inzake de gemeenschappelijke regelingen tussen bepaalde openbare lichamen en tussen die lichamen en andere rechtspersonen. De artikelen 1 en 2 enerzijds, art. 4 3e lid anderzijds geven mogelijkheid en grenzen van dit samenwerken aan. Artt.1 en 2: gemeenten kunnen een gemeenschappelijke regeling treffen ter behartiging van bepaalde belangen en daartoe kunnen organen worden ingesteld of een rechtspersoonlijkheid bezittend lichaam worden gevormd. Dat is de mogelijkheid. Art. 4 3e lid: aan zulk een orgaan of lichaam kan niet de bevoegdheid worden toegekend... verordeningen te maken. Dat is de grens. Men zegt het daarom prof. mr. A. Kleijn in Maatschappijbelangen van febr. 1966, blz. 63-73, met instemming na:,,men kan van deze regelingen zeggen, dat ze meestal goed werken tot er essentiële belangen van een bepaalde gemeente in het spel komen, die afwijken van het algemeen belang van de streek. Is dat het geval dan treedt er vaak kortsluiting op. Het is dan ook duidelijk, dat de bestuurskracht, welke de gezamenlijke gemeenten met een gemeenschappelijke regeling kunnen uitoefenen, niet absoluut bedrijfszeker is en afhankelijk blijft van de zwakste schakel. Het zwaartepunt en het hoofdaccent blijft onweersprekelijk liggen bij de afzonderlijke gemeenten. Wat heeft Leiden gedaan in de jongste dertig jaren? 1. Het heeft een grenswijzigingsplan ingediend in 1938 dat in...1966 leidde tot een grenswijziging die planologisch onvoldoende is. 2. Het heeft in 1958 een structuurplan aanvaard dat is opgenomen in het streekplan Rijnstreek-West. 3. Het heeft met verschillende buurgemeenten een aantal samenwerkingen tot stand gebracht, weergegeven in onderstaande tabel, die zich beperkt tot de samenwerking met de nabuurgemeenten. Op het nut van overleg, of verder, van gemeenschappelijk regelen behoeft niet meer te worden gewezenzo zeer zijn de belangen van de buren verweven, dat zijn betekenis, zelfs dat zijn onmisbaarheid vast staat. Moet dus op deze weg worden voortgegaan? Het,,dus is overhaast gezegd. De zwakheden liggen voor de hand: a. verschillende gemeenten doen aan veel regelingen mee, Zoeterwoude 8 maal, Leiderdorp 7 en Oegstgeest 8 maal, maar telkens wordt weer met andere gemeenten samengewerkt; 139

onderwerp Brandbestrijding Industrieschap,,De Grote Polder 1.2. A. Ziektekostenverzekering ambtenaren Vleeskeuring Woonwagenkamp Bescherming Woningbouwr (bouwdistrict) Scholenbouws (seriebouw) bevolking jaar 1959 1961 1964 1965 Zoeterwoude - Zoeterwoude in samenwerking met Zoeterwoude, Leiderdorp, Oegstgeest, Voorschoten, Warmond, Rijnsburg, e.a. Zoeterwoude, Leiderdorp, Oegstgeest, Voorschoten, Warmond, Valkenburg, Wassenaar, Alkemade Zoeterwoude, Leiderdorp, Oegstgeest, Voorschoten, Warmond, Rijnsburg, e.a. Zoeterwoude, Leiderdorp, Oegstgeest, Voorschoten, Warmond, Valkenburg, Wassenaar, e.a. - - - Leiderdorp, Oegstgeest, Warmond, Valkenburg, e.a. Oegstgeest, Katwijk Recreatie2 (in toekomstige Merenwijk) 1966 Oegstgeest, Warmond Rioolwaterafvoer ~~-~--~ Vuilverwerking 1966 1966 Zoeterwoude, Leiderdorp, Voorschoten, Warmond Zoeterwoude, Leiderdorp, Oegstgeest, Voorschoten, Warmond, Valkenburg, Wassenaar, Alkemade 1. geen gemeenschappelijke regeling; opgelegd. 2. geen gemeenschappelijke regeling; overleg.

b. de regeling is - vanzelfsprekend afhankelijk van het onderwerp - telkens weer verschillend; c. er is een zekere verbrokkeling die het overzicht kan gaan belemmeren; d. de vorm van de samenwerking blijft nagenoeg inter-gemeentelijk. Hoe de samenwerking zich zal ontplooien hangt van te veel factoren af, o.m. van de houding van de buren, dan dat daarover met zekerheid valt te spreken. Een eenvoudige stap is: nagaan welke zaken nog meer voor regeling in aanmerking komen. Dat men daarmee bezig is op het Leidse stadhuis blijkt uit de Memorie van Antwoord, Begroting-1967 blz. 2. Zijn de punten gevonden, dan moeten de meest gerede partijen bij de overeenkomst om de tafel worden gebracht. De buur, die er, om welke reden ook, niets in ziet, blijft afzijdig. Een verdere schrede is bundeling waar mogelijk, die eenvormigheid van regeling, mocht die aanvaardbaar blijken, bevordert. De veruit moeilijkste stap dreigt zoveel bezwaren te ontmoeten, dat op het ogenblik van de verwezenlijking wordt ingezien: wij zijn te laat! Die moeilijke stap heet: afstaan van zekere bevoegdheden aan een te scheppen lichaam, dat na wegen en wikken knopen moet kunnen doorhakken. Een,,stadsgewest laat het bij bundeling; een,,district is al een zelfstandig openbaar lichaam, bestuurd door een districtsraad, die echter nog niet zelfstandig mag beslissen. Ook,,Rijnmond dat in 1965 het werk ter hand nam, vindt in zijn instellingswet geen basis voor beslissen en uitvoeren in zelfstandigheid. En toch? Kunnen wij er op den duur omheen? Eerst zal het besef moeten leven dat men elkaar nodig heeft, elkaar, de centrumgemeente de buren, de buren de centrumgemeente, de buren eventueel elkaar onderling. Noodzakelijk geworden samenwerking zal de vrijheid beperken en zal zich nooit kunnen beperken tot wat alle partijen voordeel brengt. Een supra-gemeentelijk lichaam zou belast zijn met speciale taken de gehele agglomeratie rakende.,,regeling en bestuur van de huishouding der gemeente zou dan een andere inhoud krijgen, een andere, niet noodzakelijk een mindere. Begrijpelijk verzet tegen wat supra-gemeentelijk is of dreigt te worden is niet specifiek Nederlands. Wanneer prof. mr. C. H. F. polak in,,de Nederlandse Gemeente van 20 jan. 1967 aandacht vestigt op,,een Frans wetsontwerp over de agglomeraties welke gemeenschappen vormt die,,een soort supergemeenten worden, verheelt schr. niet dat het verzet vooral komt van de kleine gemeenten. Ook ginds dus moeilijkheden, maar ook ginds de supragemeentelijke gedachte. Samen doen is vereist. Samen prate% is een mooi begin. Samen doen zij het doel. 141

AANTBKBNINGEN 1. Burgemeester J. H. Slicher, van Zoeterwoude, woonde 1894195 Zoeterwoudsesingeel 57, thans ms. 56a, 57, 57a en 57b. 2. Een nauwkeurige vergelijking van de totale beiastingdruk in Leiden met die van de buren, waarvoor plaatselijk de bronnen aanwezig zijn, moet blijven rusten tot een!atere gelegenheid. LI JNCLICHB Begrenzing van Leidens grondgebied na de grenswijziging van 1966. 142