Werkboek Boerderij van de Toekomst Dymfy Rademakers, 2016 F r i e s e M i l i e u f e d e r a t i e A g o r a 6, 8 9 3 4 C J L e e u w a r d e n 058-7 6 0 0 7 6 0 i n f o @ f r i e s e m i l i e u f e d e r a t i e. n l 26-10- 2 0 1 6
Inhoudsopgave Inleiding Boerderij van de Toekomst... 2 De koe... 3 Anatomie... 3 Maag-darmstelsel... 3 Koeienrassen... 5 Melkkwaliteit... 6 Weidevogels... 7 Determinatie... 7 Belang behoud van weidevogels... 8 Maaibeleid... 9 Natuurlijke vijanden... 10 Roofvogels en roofdieren... 10 Muizen... 10 De bodem... 11 Bodem kringlopen... 11 Flora... 13 Kennis... 13 Determinatie kruiden... 13 Bijen... 14 Water... 14 Waterpeil... 14 1
Inleiding Boerderij van de Toekomst Nederland staat aan de top van de melkproductie, het is een van de grootste producenten binnen de EU en de vierde grootste producent wereldwijd. Nederland loopt voorop met innovatie op gebied van melkveehouderij en heeft optimale omstandigheden voor de productie en handel. Het Nederlands imago is dan ook onlosmakelijk verbonden met koeien in de wei. Ook de vraag naar zuivelproducten zal in de toekomst stijgen (met 2%). (Rabobank, 2015; LEI Wageningen UR, 2016) De bevolking en de overheid willen steeds meer een verantwoorde en duurzame productie en met de invoering van fosfaatrechten in 2017 staat de melkveehouderij voor nieuwe uitdagingen (Boerenbusiness, 2015). Duurzaamheid en biodiversiteit is van groot belang om in de toekomst de melkproductie op gang te houden maar ook nu moet de productie uiteraard wel genoeg geld opleveren. Hoe is duurzaamheid nu het best toe te passen in de praktijk en welke methoden van management leveren het meest op in geld en biodiversiteit? Met het lespakket Boerderij van de Toekomst willen we je uitdagen out of the box te denken en je een steuntje in de rug te geven door verschillende mogelijkheden te laten zien en beleven. Als melkveehouder wil je graag dat je met gezonde koeien een zo hoog mogelijke melkgift bereikt. Wat zijn de mogelijkheden en wat zijn de gevolgen van je keuzes? Dit is te zien in het lespakket Boerderij van de Toekomst. Er wordt tijdens deze les ingegaan op de verschillende aspecten die van belang zijn voor een succesvol en duurzaam melkveebedrijf met goede biodiversiteit. Je werkt dit lespakket door, tussendoor mag je spelletjes spelen. Deze spellen helpen je de lesstof beter te onthouden. In het lespakket staat wanneer je mag spelen! 2
De koe Anatomie De hoofdzaak voor een melkveehouder is natuurlijk de koe: zonder de koe, geen melk en zonder melk geen inkomsten. In deze tijd is het duidelijk dat er niet alleen zoveel mogelijk melk uit de koe moet worden gehaald. In een bedrijf waarbij de koe centraal staat moet er ook voor worden gezorgd dat het dier optimaal kan produceren door middel van het gezond houden van het dier met duurzame omstandigheden. Om de koe gezond te houden is het belangrijk te beginnen met kennis over de anatomie van de koe. Aan de anatomie en met name het verteringsstelsel is af te lezen wat de beste leefomstandigheden zijn en welke voeding het meest geschikt is voor een dier. Goede gezondheid begint met een goed gebit. Een rund heeft kiezen en snijtanden. Aan de structuur van het gebit is te zien dat de koe een grazer is waarbij de voorste tanden dienen voor het afscheuren van gras en de achterste kiezen dienen voor het kauwen en herkauwen van het gras. Maag-darmstelsel Schrijf de naam van het juiste orgaan bij de letters. A B C D Welke maag gebruikt de koe om de bal te vormen voor herkauwing? De maag bestaat uit zuren om de celwand af te breken van de planten, wat gebeurt er met de maag wanneer het natuurlijke proces voor het herkauwen is verstoord? Wat kun je als boer doen om dit probleem op te lossen? Had je al nagedacht over de kosten die je maakt door inzet van een dierenarts bij de veelvoorkomende gezondheidsproblemen? 3
Door koeien te laten grazen in kruidenrijk grasland vermindert de kans op deze kwalen en wordt de weerstand verhoogd. Het grazen prikkelt op natuurlijke wijze de werking van het verteringsstelsel van de koe. Daarnaast is bekend dat het eten van gras en hooi zorgt voor een langere opnametijd en meer kauwbewegingen. De kauwbewegingen zorgen voor aanmaak van speeksel en speeksel neutraliseert het zuur in de maag (T.Huisman, 2013). Gras is het favoriete voer van de koe en daarmee ook meteen de belangrijkste grondstof voor melk. De koe eet gras in het weiland in de maanden dat het gras groeit, dat is tussen april en oktober. Koeien die in die periode op stal staan, krijgen het gras dat door de veehouder is gemaaid. Gemiddeld eet een koe ongeveer kilo gras per dag. Eerste dag de koe in de wei: de koeiendans Het is een mooi gezicht: koeien die lekker buiten op de weilanden grazen. Koeien in weilanden hoort ook echt bij Nederland. En koeien die na de winter voor het eerst weer naar buiten mogen, zijn helemaal door het dolle heen. Zien? Zoek op Youtube eens naar koeiendans om filmpjes te zien van hele vrolijke koeien! De koe in het weiland houden heeft veel voordelen. Als je ziet hoe blij de koeien zijn als ze weer naar buiten mogen, snap je hoe heerlijk het is voor een koe om buiten te zijn. Dierenwelzijn is dus een belangrijk argument. Maar ook voor de gezondheid van de koe is het beter, een koe krijgt bijvoorbeeld minder ontstekingen, en heeft daardoor minder antibiotica nodig. Ook is de melk van weidekoeien gezonder voor mensen. Daarnaast is het voor weidevogels ook goed dat er koeien in de wei staan, omdat deze vogels in de koeienmest veel voedsel (o.a. insecten) kunnen vinden! De reden dat niet alle koeien in de wei staan, is vooral financieel. Het is arbeidsintensief om de koeien van en naar de wei te brengen. Er is veel land voor nodig om koeien te laten weiden, koeien die op stal staan kosten dus minder. Zeker voor hele grote boeren (megastallen) is het niet rendabel om de koeien buiten te houden. De kostprijs van melk van stalkoeien is een halve eurocent per liter goedkoper. Als een boer 100 koeien heeft, scheelt dit hem zo n 4000 euro per jaar. Toch zijn de meeste boeren voorstander van weidegang en zijn hier ook afspraken over gemaakt waar veel boeren zich aan houden. Speel nu het windmolenspel! 4
Koeienrassen Welk runderras ga je gebruiken voor je bedrijf? De verschillende koeienrassen hebben verschillende eigenschappen en je keuze in rassen hoort aan te sluiten bij je gekozen beheer. Combineer de juiste melkgift bij het juiste ras: MRIJ ±10.000 kg melk per jaar (3.5% vet&3,4%eiwit) HF ±8000 kg melk per jaar (4,4%vet&3,8%eiwit) Groninger Blaarkop ±6500 kg melk per jaar (6%vet&4.2%eiwit) ±6000 kg melk per jaar (4,4%vet&3,6% eiwit) Jersey Ook de levensduur van een koe verschilt per ras, neem dat mee in je keuze bij de aanschaf van je koeien. Mogelijk levert één koe 1000 kg per jaar minder aan melk maar leeft deze koe wel twee jaar langer dan een ander soort koe. Welke koeienrassen zitten er verwerkt in de game? Welke van deze koeien staat bekend als het ras met minste kans op gezondheidsproblemen? 5
Melkkwaliteit Kijk naar het volgende filmpje: https://youtu.be/qfp3tpcm74s & https://youtu.be/ecxliislzya Welke factoren hebben invloed op de melkkwaliteit? Het is dus belangrijk dat oppervlakken schoon zijn en dat er goede ventilatie is. Welk voorwerp zit er verwerkt in de game wat bijdraagt aan de gezondheid van de koe? Hoe draagt dit voorwerp bij aan de koegezondheid? Speel nu Jetpack Bird! 6
Weidevogels Determinatie De grutto, wulp, tureluur, goudplevier, veldleeuwerik, graspieper, spreeuw, gele kwikstaart, kievit, scholekster, wilde eend, slobeend, zomertaling, kokmeeuw en de zwarte kraai: dat zijn zomaar een paar vogels die je in het weiland kunt tegenkomen. Hieronder zie je een aantal van deze vogels, weet jij welke naam bij welke foto hoort? A B C D E F Een aantal vogels zijn genoemd naar het geluid dat de vogel maakt. Denk maar aan de kievit, grutto, koekoek en tjiftjaf. Alle vogelgeluiden kun je hier horen: http://www.vwgdekulert.deurneweb.nl/homepage/show/pagina.php?paginaid=128110 7
Belang behoud van weidevogels Waarom is het belangrijk de weidevogels in Nederland te behouden? Nederland is het land waar ieder jaar over de 180 vogelsoorten broeden. Veel soorten komen vanuit Afrika, Canada, Rusland en de Noordpool overgevlogen. Zij komen allemaal naar Nederland omdat ons land het ideale gebied is voor de vogels om zich voort te planten of om voedsel te vinden in de winter (wintergasten). Per jaar broeden er tegenwoordig rond de 180.000 vogels in ons kikkerlandje. (Netwerk Ecologische Monitoring; Sovon; CBS & www.sovon.nl, 2015) Zonder de broedplaatsen zullen veel vogelsoorten dus uitsterven. Wat is de Nationale vogel van Nederland? A: Kievit B: Spreeuw C: Grutto Door een stuk van je land te veranderen in plas-dras bied je de weidevogels een plek om zich te kunnen voeden. In combinatie met lang gras biedt het weidevogels beschutting tegen predators en geborgenheid voor de vogels om een nest te bouwen en kuikens op te voeden. Wat is plas-dras? Wat eet een grutto kuiken? Grutto s zijn trekvogels. In de zomer wonen ze in Nederland. In Nederland eten ze insecten: regenwormen, spinnen, pissebedden, duizendpoten, kevers, (larven van) muggen en andere kleine insecten. Een grutto kan wel 1200 insecten per dag eten. Die vinden ze allemaal in het weiland. In de winter woont de grutto in Afrika. Daar eet hij rijst van de rijstvelden. Gruttokuikens eten ook insecten. Een kuiken heeft nog veel meer insecten nodig dan een volwassen grutto, namelijk wel 2000 tot 9000 per dag. Een kuiken van een paar weken oud eet zelfs wel 10.000 insecten! De kuikens zijn er de hele dag mee bezig. In een weiland met lang gras en veel bloemen en kruiden kunnen de grutto s de meeste insecten vinden. In het lange gras kan een kuiken ook het beste schuilen voor gevaar, bijvoorbeeld van roofvogels. Een weiland waar koeien hebben gelopen is voor een grutto een echt luilekkerland: op de koeienvlaaien komen heel veel insecten af. Een koeienvlaai is voor een gruttokuiken een soort lopend buffet (letterlijk!) Speel nu Memory! 8
Maaibeleid Alle Friese boeren hebben een zorgplicht voor broedende vogels. In het voorjaar willen boeren graag hun akker ploegen of hun land maaien, maar dit is precies dezelfde tijd dat sommige vogels hun nesten op de akkers bouwen. Boeren moeten er dus voor zorgen dat ze niet met de tractor over nesten heen rijden. Veel boeren lossen dit op door stokjes rond nesten te plaatsen, zo zien ze waar het nest is en kunnen ze hier omheen rijden. Dit is ook het advies dat door de Provincie wordt gegeven. Ook is het mogelijk percelen met rust te laten of later te maaien of te bewerken. Vooral als er veel nesten op een perceel voorkomen wordt dit wel gedaan. Voor boeren betekent het vaak dat ze meer kosten maken of inkomsten mislopen door pas later aan het werk te gaan. Maar het is ook goed voor de boer om vogels op het land te hebben: de vogels eten insecten en ongedierte, die schade aanbrengen aan je gewassen. Er is wel kritiek op het plaatsen van stokjes: het paadje dat mensen in het gras lopen om de nesten te markeren, wordt door hermelijnen ook herkend en gebruikt om makkelijk bij het voedsel te komen. Ook kennen vossen en roofvogels inmiddels de stokjes en weten ze dat daar iets lekkers te halen is. Door de stokjes wordt ongeveer twee-derde van de totale hoeveelheid nesten beschermd. Subsidies Als boer kun je mogelijk ook deelnemen aan een subsidieprogramma voor natuurbeheer, hiervoor is de provincie verantwoordelijk. Elke provincie stelt subsidieprogramma s op voor verschillende projecten. Ga online op zoek naar subsidies voor jouw provincie, wat heeft jouw provincie aan subsidieprogramma s voor een melkveehouder? Zou je mee willen doen aan een subsidieprogramma? Waarom wel of niet? 9
Natuurlijke vijanden Roofvogels en roofdieren In weilanden kun je ook roofvogels tegenkomen. Er zijn veel verschillende roofvogels. Als je op het web zoekt naar roofvogel herkennen vindt je verschillende handige sites waar je alle roofvogels op terug kunt vinden. Zet de juiste naam bij de juiste foto: A B C D E F Muizen In 2014 en 2015 werd Nederland getroffen door een muizenplaag. Door een milde winter en een droge zomer krijgen de muizen de kans veel te eten en zich voort te planten, waardoor de plaag ontstaat. Ze eten gewassen die voor mensen geteeld worden, maar beschadigen ook het grasland waar de Friese koeien van gevoed worden. Daardoor krijgen veel boeren een probleem, omdat ze dan niet hun eigen hooi kunnen oogsten maar extra krachtvoer moeten bestellen. Dit kost boeren dus veel geld. Ook het opnieuw bruikbaar maken van de weilanden brengt kosten met zich mee. De muizen kunnen bestreden worden, bijvoorbeeld door water op de akker te spuiten en deze helemaal onder water te zetten, of door rattengif (meststof met zwavel) te gebruiken. Geen van beide oplossingen zorgt voor een permanente oplossing, de muizen komen na een paar weken weer terug. Een natuurlijke manier om muizen te bestrijden is door de natuur het werk te laten doen: als er veel roofvogels en vossen in de buurt zijn zal er geen muizenplaag ontstaan, omdat deze dieren de muizen eten. Een hoger grondwaterpeil zorgt voor meer vogels in het weiland. De koeien vaker in de wei laten, het gras langer laten en meer afwisselende planten en gewassen gebruiken helpen ook om een muizenplaag te voorkomen. 10
Wat is volgens jou de beste methode om met een muizenplaag om te gaan? En hoe kun je het voorkomen? De bodem Het belangrijkste ingrediënt voor je gewassen (gras) is de bodem. De bodemkwaliteit wordt naast de natuurlijke eigenschappen ook beïnvloed door je management. De manier waarop je gebruik kunt maken van je weides hangt ten eerste af van de grondsoort. In Nederland zijn verschillende soorten grond zoals veen (met opgestapeld organisch materiaal), klei en zand(verschillende korrelgroottes in combinatie met humus). Afhankelijk van waar in Nederland je de boerderij wilt beginnen stem je je management af. Wat voor een soort grond is er in jouw woonplaats? Welke grondsoorten zijn het meest geschikt voor de melkveehouderij? Welke grondsoort is het minst geschikt denk je, waarom? Bodemkwaliteit kun je optimaliseren door je beheer aan te passen. Rijd je vaak met de tractor over het land, dan pers je de grond samen waardoor het bodemleven kapot gaat en later ook planten niet meer goed kunnen wortelen of geen /onvoldoende zuurstof aankunnen. Een gezonde bodem is te herkennen aan de aanwezigheid van wormen en andere bodembewoners. Aanwezigheid van wormen zorgt daarbij weer voor goede waterinfiltratie en worteling door planten. Bodem kringlopen Een veel voorkomend probleem in de bodem bij melkveehouderij is een te hoog gehalte aan magnesium en een te laag calciumgehalte. Dit leidt tot verdichting van de bodem. (Gineke Mons, 2013) Dit probleem ontstaat door voeding voor koeien die rijk is aan magnesium, de koeien eten vervolgens gras met calcium, zetten dit om in de melk (die dus niet terugkomt op het land) en magnesium wordt via de mest weer uitgescheiden. 11
In de bodem leven verschillende bacteriën zoals ook o.a. Rhizobium. Deze bacterie groeit aan de wortels van vlinderbloemige planten (zoals klaver). De samenwerking tussen deze bacterie en de plant heet een symbiose omdat beide soorten ervan profiteren. Rhizobium zorgt voor ammonium voor de plant en de plant voorziet de bacterie van koolhydraten. (Lees: http://www.chemischefeitelijkheden.nl/uploads/magazines/kunstmest-246_1.pdf) voor meer informatie over de bodem en het belang van stikstof. Dus: verschillende soorten (eenjarige) planten op je weiland hebben een positieve invloed, terwijl het inzaaien van maar 1 soort gras de bodemkwaliteit kan aantasten. Is het jou in de game al gelukt om bloemen op je weiland te laten groeien? Wat moest je hiervoor doen? 12
Flora Kennis Afwisselende gewassen en kruiden- en bloemenrijke randen met hoog gras zijn beter voor vogels, bijen en andere dieren en insecten. Deze dieren vinden hier voedsel en beschutting. Maar hoe ziet zo n weiland er precies uit, wat voor planten moeten gebruikt worden? Een boer kan er voor kiezen minder te maaien, minder chemicaliën te gebruiken, en geen heel dominante gewassen in te zaaien. Dan zal de begroeiing vanzelf kruidiger en afwisselendere worden. Voor akkerranden kan er ook een speciaal mengsel gekocht worden, waar allerlei nuttige planten al in zitten. Een mengsel van bloemen, granen en kruiden waar allerlei verschillende dieren iets aan hebben, is dan ideaal. Het Brabants Landschap ontwikkelde het volgende mengsel: Haver. Bladrammenas Tarwe Gele mosterd. Boekweit. Vogelwikken. Maïs. Vlas Gele lupinen. Komkommerkruid. Phacelia. Mergkool. Determinatie kruiden Zet bij de foto van de kruiden of deze giftig of niet giftig zijn voor koeien. Boterbloem: Duizendblad: Rode klaver: Lupinen: Nachtschade: Phacelia: 13
Bijen Bijen zijn hele nuttige insecten, voor de natuur, biodiversiteit, maar ook voor mensen. 80% van de planten op aarde is afhankelijk van bijen voor de bestuiving. Doordat de planten bestoven worden gaan ze vrucht dragen en zich vermeerderen. Zonder bijen zouden we nauwelijks te eten hebben: noten, fruit, groente, chocolade en koffie hebben we allemaal te danken aan bijen. Ook voor de biodiversiteit zijn bijen van groot belang. Ze zorgen voor bestuiving van planten die door andere dieren gegeten worden. Andere insecten, vogels of grotere dieren hebben dus ook veel belang bij bijen. Minder bijen betekent ook minder voedsel voor deze dieren. Als er steeds minder bijen zijn, gaat de biodiversiteit achteruit (er zijn dan minder verschillende soorten planten en dieren, de natuur is dan uit balans.) Er zijn 2 belangrijke redenen waardoor het slecht gaat met bijen. Sommige boeren gebruiken veel chemicaliën bij de teelt, dit heeft een negatieve invloed op bijen. Als er bestrijdingsmiddelen gebruikt worden, worden bijen hier vaak ook door beïnvloed. Verder is er voor bijen soms weinig eten te vinden, met name in agrarisch gebied. Doordat er grote oppervlakten van hetzelfde type gewas wordt gekweekt en er weinig afwisseling is en weinig ruimte voor bloemen en onkruiden tussen de velden, kunnen bijen weinig te eten vinden. Ze sterven dan uit of trekken weg. Dus: afwisseling in de gewassen, ruimte voor kruiden en bloemen. Minder en zorgvuldig omgaan met bestrijdingsmiddelen helpt de bijen. Weet jij welke plantensoort van de opdracht determinatie kruiden erg aantrekkelijk is voor de bijen en daarnaast ook graag wordt gegeten door koeien? Water Waterpeil Waterpeil is een onderwerp van veel discussie. Voor de natuur en het welzijn van dieren is een hoger waterpeil het beste. Ook voor laaggelegen dorpen kan een hoog waterpeil beter zijn: als er een laag waterpeil wordt gevoerd en het regent een tijd lang, loopt een dorp makkelijk onder water. Voor boeren is een laag waterpeil ideaal, daardoor kunnen ze vroeg in het jaar hun akkers bewerken. Het waterpeil laag houden was lang een standaard in Nederland en hier werd ook hard aan gewerkt door Rijkswaterstaat en de Waterschappen. Tegenwoordig zien we ook de voordelen van een hoger waterpeil op bepaalde plekken, simpelweg omdat we niet steeds door kunnen gaan met het waterpeil verlagen en akkers droogmalen. Een laag waterpeil en het effect daarvan is een van de belangrijkste oorzaken van de achteruitgang van weidevogels. Weidevogelboeren experimenteren daarom nu met hoogwatersloten op hun bedrijf, als onderdeel van zogenaamd agrarisch mozaïekbeheer. Deze hoogwatersloten trekken aanzienlijk meer weidevogels, broedvogels en trekvogels, dan sloten met normaal peil. Vooral kieviten profiteren ervan. 14
Het besef dat een hoog waterpeil heel belangrijk is, begint bij steeds meer mensen door te dringen. Veel agrariërs kiezen ervoor om op een deel van hun land een hoger waterpeil te voeren of een plasdras land aan te leggen. Maar boeren moeten ook rekening houden met hun productie, dus overal hoog waterpeil invoeren kan niet. Vaak kiezen boeren dan voor tijdelijke maatregelen, zoals het vol zetten van greppels of het opzetten van een hoger waterpeil in afzonderlijke sloten. Dit levert vogels meer ruimte op maar beperkt de productiefunctie niet te veel. Filmpje waterpeil: Syb van der Ploeg Redding van de weidevogels. Syb legt uit waarom een geschikt waterpeil cruciaal is voor de grutto. https://youtu.be/ucgw2f9ccoa Tot welke diepte zit het voedsel voor de Grutto? Speel nu Puzzlemania! 15