Handleiding Energiebesparing door gedragsverandering Voor gemeenten en wooncorporaties - versie 1.2 - Agentschap NL, NL Energie en Klimaat Cees Egmond, e.a. Handleiding Energiebesparing door gedragsverandering Utrecht, 21 april 2011 / mei 2011
Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 2
INHOUD Voorwoord (inclusief Leeswijzer)... 5 0. PROJECTVOORBEREIDING / INTERNE ORGANISATIE... 7 1. CAMPAGNEOPZET... 9 1.0 Uitgangspunten en voorbereiding campagne... 9 1.1 Keuze wijk... 10 1.2 Analyse netwerk wijk... 10 1.3 Campagneopzet... 12 1.4 Van voorlopers naar volgers (opschaling)... 14 1.5 Afsluiting campagne... 17 2. EFFECTIEVE BEÏNVLOEDING ENERGIEGEDRAG... 19 2.1 Energiegedrag... 19 2.2 Drie succesvolle instrumenten om energiegedrag te beïnvloeden... 20 2.2.1 Voorlichting en advies op maat... 20 2.2.2 Afspraak en doel... 21 2.2.3 Feedback... 22 2.2.4 Instrumentenmix... 23 2.3 Gedragsfactoren voor energiebesparing... 24 3. GEDRAGSVERANDERING VERLOOPT IN FASEN... 27 3.1 Gedragsverandering in de wijk... 27 3.2 Wervingsstrategie: hoe bereik je de voorlopers?... 29 4. MONITORING EN EVALUATIE... 31 4.1 Inleiding... 31 4.2 Wat moeten we meten... 31 4.3 Hoe stel je effecten van campagneactiviteiten vast?... 34 4.4 Hoe kunnen we de benodigde gegevens verkrijgen?... 35 4.5 Enige praktische zaken... 38 4.6 Hoe moeten meetgegevens geanalyseerd en geïnterpreteerd worden?... 41 MONITORING EN EVALUATIE - bijlage 1... 43 MONITORING EN EVALUATIE - bijlage 2... 45 MONITORING EN EVALUATIE - bijlage 3... 47 Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 3
Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 4
ENERGIEBESPARING DOOR GEDRAGSVERANDERING? JA DAT KAN! Voorwoord 10% besparing door verandering energiegedrag Energiebesparing door gedragsverandering werkt! Dat weten we door besparingsprojecten die zijn uitgevoerd, maar ook door kennis die is opgedaan met energiebesparing en relevante onderzoeken over menselijk gedrag in de afgelopen vijftig jaar. Met deze handleiding helpen wij u met het opzetten en zo nodig bijstellen van een energiebesparingsproject waarmee u op basis van gedragsverandering een besparing van zo n 10% op energie bij huishoudens kunt bereiken. Bij een energierekening van 2.000 per jaar is dat toch 200. Voor gemeenten en corporaties Gemeenten en woningbouwcorporaties die van plan zijn om een energiebesparingscampagne op te zetten voor hun bewoners hebben met deze handleiding een doordachte aanpak in handen. Naast een aanpak om energie te besparen, biedt de handleiding ook goede mogelijkheden om aan de verbetering van de wijk en vergroting van de sociale cohesie te werken. Handleiding Hoe beïnvloed je energiegedrag? Voor deze handleiding gebruiken we vooral de ervaring die is opgedaan bij een energiebesparingsproject in de wijk Heechterp-Schieringen in Leeuwarden. Deze aanpak leent zich goed voor een energiebesparingscampagne op wijkniveau. We laten zien welke succesvolle instrumenten(mix) u daarbij in kunt zetten, zoals het geven van voorlichting en advies op maat, het maken van afspraken en het stellen van een besparingsdoel, en het geven van feedback op het energieverbruik. Let wel: de aanpak in deze handleiding beschrijft een campagne met als doel om gemiddeld 10% te besparen op het elektriciteits- en gasverbruik per huishouden, exclusief mobiliteitsenergie, met de inzet van bovengenoemde instrumentenmix. De handleiding geeft op onderdelen verschillende suggesties voor activiteiten. Welke u daarvan overneemt bepaalt u het beste in samenspraak met de bewoners in de wijk. Leeswijzer Hoofdstuk 0 (voorbereiding) stelt de voorwaarden, die voornamelijk in de eigen organisatie geregeld moeten worden, om een project goed uit te kunnen voeren. In hoofdstuk 1 schetsen we de contouren van een energiebesparingscampagne waarin we gebruik maken van een drietal belangrijke instrumenten die het energiegedrag kunnen beïnvloeden. Deze drie instrumenten worden in hoofdstuk 2 verder beschreven en geven u meer inzicht in hoe gedragsverandering werkt. Een tweede element uit de energiebesparingscampagne is hoe u het veranderingsproces op zowel individueel als op wijkniveau kunt opstarten. Hier besteden we in hoofdstuk 3 aandacht aan. De lessen uit dit hoofdstuk vormden de basis voor het vormgeven van de campagne. Een laatste element van de energiebesparingscampagne lichten we in hoofdstuk 4 toe, waar we beschrijven hoe met monitoring en evaluatie de resultaten van de campagne gemeten kunnen worden. Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 5
Wij, het team Energiebesparing door gedragsverandering van Agentschap NL - NL Energie en Klimaat, wensen u veel succes bij de ontwikkeling en uitvoering van uw campagne. Voor vragen kunt u altijd bij ons terecht: Barbara Leenen barbara.leenen@agentschapnl.nl 088-602 2735 Fenke Rond fenke.rond@agentschapnl.nl 088-602 2742 Paula Huismans paula.huismans@agentschapnl.nl 088-602 7729 Cees Egmond cees.egmond@agentschapnl.nl 088-602 2623 Charlie Kock charlie.kock@agentschapnl.nl 088-602 2734 Matthijs van Gent matthijs.vangent@agentschapnl.nl 088-602 2576 Hoofdstuk 0 stelt voorwaarden voor een goede projectuitvoering (projectvoorbereiding / interne organisatie) Hoofdstuk 1 geeft een concrete opzet voor een energiebesparingscampagne in de wijk Hoofdstuk 2 gaat verder in op de instrumenten die het energiegedrag effectief beïnvloeden Hoofdstuk 3 behandelt het proces van gedragsverandering Hoofdstuk 4 behandelt de vraag hoe het effect van de campagne is te meten Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 6
0. PROJECTVOORBEREIDING / INTERNE ORGANISATIE Een goede voorbereiding is het halve werk Het is een gezegde, bijna een cliché, maar deze gaat ook zeker op voor een project gericht op gedragsverandering. Een project in de wijk heeft een hogere slagingskans als de voorwaarden goed geregeld zijn in de eigen organisatie. Het zorgen voor draagvlak en het besluitvormingsproces vergen vaak meer tijd dan wordt ingeschat. Een goede voorbereidingstijd vraagt al gauw een half jaar. Een logische start van een energiebesparingsproject is vlak voor het begin van het stookseizoen: september / oktober. Begin dus met de voorbereiding van het project in het voorjaar (maart / april). Uren en budget De handleiding zoomt in op verandering van routinegedrag. Dit vraagt van de doelgroep, de bewoner, vaak geen of slechts een geringe investering (bijvoorbeeld door de keuze voor een apparaat met A-label). Met de uitvoering van een gedragsveranderingsproject zijn voor de organiserende partijen natuurlijk wel de nodige kosten gemoeid. Gedrag laat zich niet eenvoudig en ook niet in één keer aanpassen. Het is een intensief traject: het kost tijd en moeite. En bij dit soort projecten is herhaling de kracht van de reclame. Houd er daarom rekening mee dat het project zijn effect pas oplevert als het twee of meer stookseizoenen beslaat. Start binnen uw eigen organisatie Voor u begint aan een energiebesparingscampagne in een wijk is het van belang om binnen de eigen organisatie draagvlak, budget en uren te organiseren. Deze randvoorwaarden bepalen mede het succes van een energiebesparingscampagne. Hoe overtuig je je eigen organisatie - in tijden van bezuinigingen - om met een energiebesparingproject gericht op gedragsverandering te starten? Hieronder staan enkele tips om het bestuur en management te overtuigen en een combinatie te leggen met andere doelen: Energie besparen levert milieuwinst op en helpt tegen klimaatverandering. Veel gemeenten hebben een ambitieus klimaatdoel gesteld dat alleen te behalen is als iedereen alle zeilen bij zet. De vermindering van de CO 2 -uitstoot als gevolg van energiebesparing is dan ook hard nodig om het doel te halen. Zie voor meer informatie: www.milieucentraal.nl/klimaatverandering en www.milieucentraal.nl/energie. Energiebesparing is goed voor de portemonnee van de bewoner: het verbetert de koopkracht, wat vooral van belang is bij lage inkomens. Energie besparen met een (routine-)gedragscampagne is kosteneffectief: zonder hoge investeringen voor energiebesparende maatregelen kan een behoorlijke besparing worden bereikt bij de doelgroep. Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 7
Een goed voorbereide energiebesparingscampagne leidt tot meer cohesie in een wijk, omdat bewoners door de campagne meer contact hebben met elkaar. Er ontstaat meer zorg in en voor de buurt. Met een besparingscampagne geeft een gemeente of corporatie concreet uitvoering aan haar duurzaamheidsbeleid. Besparingscampagnes gericht op gedrag geven een extra impuls aan renovatietrajecten (bijvoorbeeld bij opwaardering van huizenbestand tot label B of A). Door fysieke besparingsmaatregelen te nemen en tegelijkertijd een project op het energiegedrag van de bewoners te starten boek je dubbele besparingswinst. De combinatie met het gemeentelijk sociale beleid van de gemeente (bijvoorbeeld door werkelozen op te leiden tot energieadviseur) leidt tot andere voordelen: lastenvermindering, WMO, kansverbetering op arbeidsmarkt. De combinatie van energiebesparing met verbetering van het binnenklimaat van de woning leidt tot een gezondere woonomgeving. Een dergelijke campagne biedt ook de kans om de samenwerking tussen gemeente en corporatie(s) te zoeken, of andere partijen (in de wijk) te activeren. Door in een gedragscampagne de energiedoelen te combineren met andere doelen, kan het project sterker worden (synergie), extra budget genereren of kosten reduceren. De samenwerking kan plaatsvinden op de bovengenoemde punten. Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 8
1. CAMPAGNEOPZET In dit hoofdstuk schetsen we de contouren van een campagne-opzet in een aantal stappen. Na het beschrijven van een aantal uitgangspunten in de voorbereiding van de besparingscampagne ( 1.0), gaan we achtereenvolgens in op: de keuze van de wijk ( 1.1), de analyse van het netwerk in de wijk ( 1.2.), de campagnestart ( 1.3) en vervolgens de uitrol van voorlopers naar volgers in de wijk ( 1.4). Als laatste gaan we in op de afsluiting van de campagne ( 1.5). In het onderstaande schema hebben we deze onderdelen uit de campagneopzet weergegeven. Keuze wijk Analyse netwerk wijk Campagne start Voorlopers betrekken volgers Afsluiting 1.0 Uitgangspunten en voorbereiding campagne Voorbereiding organisatie campagne Het opzetten van een campagne voor gedragverandering vraagt om een zorgvuldige voorbereiding. Zonder hier een uitvoerige organisatieopzet te beschrijven leggen we wel nadruk op enkele aspecten die in de startfase goed geregeld moeten worden: Wijs een projectleider aan die de uitvoering gaat trekken; Creëer draagvlak en budget voor activiteiten in de wijk binnen de eigen organisatie (zie hoofdstuk 0); Denk in de startfase al na over de wijze waarop energiegegevens gemonitord kunnen worden en hoe feedback kan worden gegeven aan de deelnemers (zie ook 1.4 en hoofdstuk 4); Probeer de campagnetijd over twee (of meer) stookseizoenen te laten lopen. Houd in de planning rekening met meerdere acties om de campagne onder de aandacht te houden (o.a. door feedback-acties). Uitgangspunten energiebesparingscampagne door gedragsverandering Besparingscampagnes gericht op verandering van energiegedrag hebben de onderstaande uitgangspunten: Energiebesparing door gedragsverandering kan leiden tot gemiddeld 10% besparing per deelnemend huishouden op gas- en elektriciteitsverbruik (exclusief mobiliteit); De campagne zet een instrumentenmix in die past bij de veranderstadia voor nieuw gedrag: o Advies op maat o Afspraken met besparingsdoel o Feedback op doelbereik; De strategie in voorlichting en activering bestaat uit een algemene start van de campagne voor de hele wijk en wordt gevolgd door een aanpak waarbij voorlopers in de wijk betrokken worden om de (vroege en late) volgers te beïnvloeden. De werving breidt daardoor geleidelijk uit in de wijk; Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 9
Het besparingsproject start vlak vóór of aan het begin van het stookseizoen en duurt het liefst (minstens) twee stookseizoenen; Een continue basis aan ondersteunende communicatie, zoals een website. 1.1 Keuze wijk Keuze wijk Analyse netwerk wijk Campagne start Voorlopers betrekken volgers Afsluiting De gemeente en/of corporatie kiest een wijk waar een hoog besparingspotentieel ligt, bijvoorbeeld in een aanpakwijk of renovatiewijk; of juist een wijk waar 5 jaar geleden een renovatie is geweest en dus de komende jaren niets gaat gebeuren. De campagne bereikt het meest in wijken waar weinig aandacht voor besparing is en waar de huizen nog mogelijkheden bieden voor besparing. Ook kan de gemiddeld lage financiële draagkracht een reden zijn om voor een specifieke wijk te kiezen. Om te toetsen of de wijk geschikt is en welke insteek de campagne moet krijgen, kunt u uw oor te luisteren leggen bij een paar personen uit de wijk, dan wel medewerkers bij de gemeente of corporatie die goed zicht hebben op de sociale structuur van de wijk. Door een karakterschets te maken van de wijk en de bewoners kan een reële doelstelling worden ingeschat en een goed beeld worden gevormd hoe de instrumenten kunnen worden ingezet om het energiegedrag te veranderen. Let wel op dat in de betreffende wijk geen incidenten hebben voorgedaan op een ander vlak, bijvoorbeeld onenigheid tussen bewoners en de corporatie of gemeente. Hierdoor is er (tijdelijk) meer weerstand en ligt er geen goede voedingsbodem voor een nieuw (besparings)project. 1.2 Analyse netwerk wijk Om de wijk beter in beeld te krijgen helpt het om een netwerkanalyse op te stellen. Met een netwerkanalyse krijgt u een beeld van partijen die actief zijn in de wijk en waarmee u een samenwerking aan kunt gaan. En de analyse geeft input over de bewoners: wie de voorlopers zijn in de wijk die u als eerste wilt betrekken, hoe de doelgroep eruit ziet, waar ze enthousiast over worden en op welke manier ze energie verbruiken in hun woningen. Keuze wijk Analyse netwerk wijk Campagne start Voorlopers betrekken volgers Afsluiting Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 10
Partners betrekken Zoek ook naar raakvlakken met andere projecten of mogelijkheden van energiebesparing en gedragsverandering. Dit kan voordelen opleveren in de aandacht voor de project(en), in de werving, in synergie bij het bereiken van doelen, in meer budgettaire ruimte, etc. Voorbeelden zijn: Activering van de wijk, verbeteren van sociale netwerken in de wijk, versterking cohesie (combinatie corporatie gemeente); Armoede-aanpak / verbetering situatie lage inkomens (gemeente - corporatie); Het betrekken van kinderen en scholen in de wijk, bijvoorbeeld met de warme truiendag. Een succesvolle formule voor energiebesparing door jongeren is The Bet, een weddenschap georganiseerd door het Jongeren Milieu Aktief - JMA; Verbetering van het binnenklimaat (gemeente corporatie - GGD); Fysieke besparingsmaatregelen, zoals muurisolatie, dubbel glas, HR(e)-ketels, zonnepanelen, etc. om huizen te renoveren en tot label-opwaardering te komen. De relatie met een project gericht op gedragsverandering zorgt voor maximalisatie van het besparingseffect en vermindering van woonlasten. Het tegelijk uitvoeren van fysieke maatregelen én een gedragsveranderingscampagne vertroebelt echter wel de effectmeting van de twee aanpakken afzonderlijk (combinatie corporatie gemeente); Samenwerking met energieleveranciers; Het trainen van aspirant energieadviseurs in de wijk, bijvoorbeeld als re-integratietraject, vergroot de kans op de arbeidsmarkt (gemeente werkbedrijf); Monitoren als bijbaantje (energiestanden opnemen als bijverdienste voor jongeren in de wijk, of door verenigingen in de wijk erbij te betrekken). Als het besparingsproject één van de bovenstaande onderwerpen raakt is het van belang om in een vroeg stadium van het project intern en extern partners te betrekken en gezamenlijk een plan de campagne op te stellen. Netwerkanalyse in de wijk Start met de inventarisatie van het netwerk dat aanwezig is in de wijk. Dit netwerk is in te zetten om het besparingsproject tot leven te laten komen. Het netwerk van actoren kan verschillende rollen spelen: praktisch, informerend, ondersteunend, flankerend. Kortom, breng in kaart wie actief meedoen en bepaal wie u moet informeren en wie een ondersteunende rol speelt. Welke mensen zijn actief? Het is verstandig om als eerste stap in overleg te treden met vertegenwoordigers van de bewoners of met geïnteresseerden om in een open dialoog de voorgenomen activiteiten door te spreken. Via organisaties die actief zijn in de wijk (gemeente, corporaties, wijkcomité, verenigingen in de wijk, scholen -basisschool, ROC-, buurtwerkers, huismeesters) kunt u de actieve bewoners in de wijk in beeld krijgen. Deze groep kan potentiële ambassadeurs (wijkbewoners met een centrale rol) aanreiken en u vertellen welke organisaties in en rond de wijk wat hen betreft een rol spelen. Hoe wordt er in de wijk al gecommuniceerd? De netwerkanalyse brengt tevens in kaart welke communicatiemiddelen en -kanalen binnen de wijk beschikbaar zijn. Dit kan zijn: een wijkblad, een internetpagina, maar ook kanalen als wijkmarkt, Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 11
buurthuis, school, verenigingsgebouw, kerk/moskee of andere centrale plaatsen waar wijkbewoners bij elkaar komen en met elkaar in contact staan. Ga bij het maken van een netwerkanalyse ook na op welke landelijke en lokale initiatieven kan worden aangesloten, bijvoorbeeld een evenement in de wijk zoals een Klimaatstraatfeest. Bewonersgroep Een goede optie om informatie uit de wijk te krijgen is het opzetten van een bewonersgroep. Een dergelijke groep bestaat uit ongeveer 6 tot 8 personen, die onderwerpen bespreken die belangrijk zijn voor de voorgenomen gedragsverandering. Het is aan te bevelen dat de groep een afspiegeling is van de brede doelgroep. De bijeenkomst van deze bewonersgroep geeft de beste resultaten als hij wordt geleid aan de hand van een aantal concrete vragen. 1.3 Campagne-opzet Keuze wijk Analyse netwerk wijk Campagne start Voorlopers betrekken volgers Afsluiting Start de campagne met een aandachttrekkende activiteit in de wijk. Een duidelijk startmoment heeft als voordeel dat je iedereen in de wijk op de hoogte brengt van de campagne. Verder kunt u de groep voorlopers of de bewonersgroep inzetten om invulling te geven aan dit startmoment. Een opvallende start van de campagne geeft ook een extra mogelijkheid om meer voorlopers in de wijk te vinden. Hieronder hebben we enkele ideeën voor een campagnestart weergegeven. Welke u hiervan overneemt bepaalt u het beste samen met de bewonersgroep. Ideeën voor een campagnestart: Organiseer een vrolijke energieparade met verschillende activiteiten, zoals: een energiequiz, een wedstrijd als wie heeft de oudste stofzuiger uit de buurt? (en wie wint krijgt er de nieuwste en energie-zuinigste stofzuiger voor terug), mensen kunnen advies krijgen over hun energierekening, kinderactiviteiten, etc. (zie www.sme.nl, zoekterm energieparade ). Wijkbewoners kunnen zich opgeven voor de besparingsweddenschap, het energieadvies en de feedback. De bewoners geven hun adres op en eventueel hun e-mail voor de feedback. Als ze de hele actieperiode meedoen, wordt bijvoorbeeld onder de eerste 100 deelnemers een toepasselijke prijs verloot, bijvoorbeeld een zonnepaneel. In enkele plaatsen is ervaring opgedaan met weddenschappen over energiebesparing. We noemen hier Leeuwarden en Arnhem. In Leeuwarden sloot de burgemeester weddenschappen af met wijkbewoners: huishoudens die gedurende één heel jaar minimaal 10% op hun energiejaarrekening wisten te besparen, ontvingen een waardebon van 50, - voor de supermarkt in de wijk. 73 huishoudens gingen de uitdaging aan en maar liefst 40 huishoudens hebben de weddenschap gewonnen, en dit ondanks het vaak extreem lage energieverbruik dat deze huishoudens al hadden. Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 12
In Arnhem heeft een variant op de bovengenoemde weddenschap gelopen. Een wijk is een weddenschap aangegaan met het ministerie van VROM om 50 deelnemers te werven die in hun eigen woning minimaal 30% energiebesparing zouden gaan realiseren in een jaar. De bewoners die meededen kregen van het ministerie een stimuleringsbedrag van 750. Bij het winnen van de weddenschap kregen de deelnemers een bedrag van 1.500 per woning. De wijk als geheel zou bij het winnen van de weddenschap een bedrag van 100 per deelnemende bewoner krijgen. Bij verlies zou de wijk een zonnepaneel aan de minister schenken, die dit dan beschikbaar zou stellen aan het wijkcentrum. De weddenschap is overigens gewonnen door de wijk. De campagnestart is een uitgelezen moment om met de bewoners een start te maken met de feedback/monitoring, door bijvoorbeeld gezamenlijk een online energiegegevenssysteem in te vullen (zie 1.4 onder Tips voor meteropname & feedback ). Gebruik de Buurtbingo om de aandacht van wijkbewoners te trekken en als bindmiddel voor het project. Zet energiezuinige produkten in die gewonnen kunnen worden en gebruik de bingo om uw campagne te lanceren. Organiseer een Energie-zeskamp tussen straten in de wijk. Door een competitie tussen straten op te zetten activeert u de wijk, betrekt u de bewoners op een ludieke wijze en creëert u een platform om de aandacht te vestigen op de campagne. Een optie is om dit op één dag te doen met spelonderdelen die een link met energie en energiebesparing hebben, maar u kunt er ook voor kiezen om straatbewoners in te zetten bij de energiebesparing over een bepaalde periode: welke straat haalt de meeste besparing? De teamorganisatie per straat biedt meteen een structuur voor communicatie, het organiseren van feedback en terugkoppeling van de resultaten. Een variant op de zeskamp is de Energie-estafette, waarbij het stokje van huis tot huis wordt overgedragen. Een hele concrete actie is de lampindraai-actie, waarbij bewoners een spaarlamp krijgen om bij de buren in te draaien. Dat moment wordt gebruikt om buren uit te nodigen deel te nemen aan het project. In Goes hebben ze een variant op de lampindraai-actie ingezet: de ontdooi je vriezer-estafette'. Hierbij wordt de gehele inhoud van een vriezer naar de buren verplaatst. Nadat de lege vriezer was ontdooid, was de volgende aan de beurt. De lege vriezer 'verplaatst' zich dus door de straat. Zo ontstaat de 'ontdooi je vriezer -estafette. Een andere invulling van de estafette is de e-scooter-estafette. Bij deze actie (uitgevoerd in de provincie Gelderland) kon je je inschrijven om twee weken gebruik te maken van de elektrische scooter. Door deze in de wijk in te zetten heb je een hippe gadget om de aandacht te trekken en rondrijdende reclame voor het besparingsproject. In Dordrecht is een workshop Energierekening lezen gebruikt als startpunt. Bewoners werden uitgenodigd om met hun energierekening naar een bijeenkomst in de wijk te komen. Op die bijeenkomst werd uitleg gegeven over de cijfers op de rekening. Dat gaf tevens de mogelijkheid om de energiegegevens onderling te vergelijken en bewoners besparingsmogelijkheden aan te reiken. Deze workshop leent zich ook goed als actie in een lopende campagne om bij bewoners nogmaals de aandacht te vestigen op hun energiegedrag. Hiermee voorkom je dat nieuw aangeleerd energiegedrag wegzakt en geen routinegedrag wordt. Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 13
Gebruik bestaande ontmoetingen U kunt ook aansluiten bij een jaarlijks evenement in de wijk of een incidenteel wijkfeest (zoals het Klimaatstraatfeest), als het programma zich leent om energiebesparing in te brengen. Een voordeel van deze aanpak is dat je een goede inschatting kunt maken van de opkomst van wijkbewoners. Andere opties zijn wijkfeesten samen met de wijkschool, of een feest met de verenigingen in de wijk die hun leden mobiliseren en die energiezuinige produkten kunnen winnen voor hun club of zichzelf. 1.4 Van voorlopers naar volgers (opschaling) Keuze wijk Analyse netwerk wijk Campagne start Voorlopers betrekken volgers Afsluiting Een actieve groep mensen in de wijk, de ambassadeurs, gaan de wijk in om andere bewoners erbij te betrekken. Ze benaderen in eerste instantie hun eigen kennissen in de wijk. Vervolgens breiden de contacten zich uit met tot dan toe onbekende buurtgenoten. Door een relatie aan te gaan met deze onbekende buurtbewoners veranderen ze geleidelijk in bekende buurtbewoners. Vervolgens veranderen die bekende buurtbewoners in energiebespaarders. Een optie is om een beloning te verstrekken voor iedere (groep van) nieuwe deelnemer(s). Deze stappen kunnen worden gezet als aan deze bewoners een aantrekkelijk voorstel wordt gedaan: een voorstel dat voordeel oplevert om energiebespaarder te worden en daarmee deelnemer aan het project. Concrete mogelijkheden staan ook bij de ideeën voor een campagnestart ( 1.3), enkele tips lenen zich goed om uitgerold te worden van voorlopers naar volgers, zoals de lampindraai-actie, waarbij de buren een spaarlamp verdienen als ze die bij de buren indraaien. Dit moment wordt gebruikt om buren uit te nodigen om deel te nemen aan het project. Ook kunnen de voorlopers een training als adviseur krijgen en tegen een vergoeding adviezen op maat gaan geven in de wijk. Tips voor de campagne-uitvoering Als de organisatie is opgetuigd en de campagne in de wijk is gestart, gaan de adviseurs aan de slag om in gesprek te komen met de wijkbewoners en om voorlichting en adviezen te geven die op maat zijn voor de woonsituatie van de deelnemer. De meeste tips die hieronder worden benoemd moeten al in de aanloopfase gestart worden. Regel adviseurs om advies op maat te leveren, liefst individueel (huis aan huis) of in groepsverband (kleine workshops). Dit kan door een commercieel bureau worden verzorgd of worden georganiseerd samen met het werkbedrijf, re-integratiebedrijf, etc. Maar een optie is ook om onder wijkbewoners te werven en kandidaten een training tot adviseur aan te bieden. Zij dienen wel over voldoende basiskennis te beschikken om besparingadviezen te kunnen geven; Milieu Centraal biedt lesstof aan en in samenwerking met andere partijen scholing voor het opleiden van energievoorlichters (zie www.milieucentraal.nl/energiecursus); Het opleiden kan mogelijk in samenwerking met een plaatselijke ROC worden georganiseerd; Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 14
Adviseurs zullen gedurende de uitvoeringsperiode begeleid moeten worden. Ook moet een beloning voor de adviseurs geregeld zijn. De beloning kan variëren van een financiële vergoeding tot een vergoeding in de vorm van bijvoorbeeld een zonnepaneel na een bepaald aantal adviesbezoeken. Het is goed als een energieadviseur een bekend gezicht wordt in de wijk en dat mensen weten dat ze bij deze persoon terecht kunnen met hun vragen; Het is aan te bevelen om voor het project een helpdesk in te richten waar wijkbewoners terecht kunnen met vragen en klachten. Voorkomen moet worden dat de algemene recepties van de gemeente en corporatie continu belast worden; Voor inhoudelijke (moeilijke) vragen gedurende de campagne kunnen bewoners en adviseurs gebruik maken van de helpdesk van Milieu Centraal. De vraag kan per telefoon of per e-mail worden voorgelegd: 0900 9001719 (15cpm) en info@milieucentraal.nl ; De adviseurs stellen concrete doelen en maken afspraken met de wijkbewoners over het monitoren en terugkoppelen van het energieverbruik; Stel de besparingsdoelen zo concreet mogelijk en geef advies over het energiegedrag dat helpt om dat doel te behalen. Energiebesparing door gedragsverandering is te algemeen. Bewoners moeten binnen hun eigen omgeving geactiveerd worden. Adviseurs zullen in hun adviezen concreet moeten maken wat dat voor de deelnemer betekent. Kortom, de adviseur reikt ook een handelingsperspectief aan: waar, wanneer en hoe de deelnemer zijn nieuwe energiegedrag gaat inzetten en welke gevolgen dat heeft. Een concrete gedragsdoelstelling is bijvoorbeeld: zet steeds alle apparaten uit in plaats van in de standby-stand. De adviseur gaat met de deelnemer in gesprek over wanneer de standby uit kan en hoe dat gewoontegedrag kan worden. De mate van detail waarin de doelen worden geformuleerd kan variëren afhankelijk van de woonsituatie van de deelnemer. In het onderstaande kader zijn tips voor bespaardoelen van Milieu Centraal opgenomen. Besparingsdoelen van Milieu Centraal Energiebespaarwijzer; test hoe energiezuinig je zelf bent en waar de kansen op verbetering liggen: www.milieucentraal.nl/energiebespaarwijzer Advies op maat over sluipverbruik: waarop kan ik besparen? www.milieucentraal.nl/apparaten Grote verbruikers van elektriciteit: waarop kan ik besparen? www.milieucentraal.nl/energieverbruikers Tips voor zuinig stoken: www.milieucentraal.nl/verwarmen Organiseer de randvoorwaarden voor het afsluiten van de weddenschappen inclusief de inzet, het opnemen en vastleggen van de meterstanden, een internetpagina voor het project met database-mogelijkheden voor monitoring; Zorg voor aansprekend materiaal voor voorlichting en adviezen: folders, internetpagina, posters, etc. Dit is niet alleen van belang voor de informatievoorziening en de bekendheid van het project, maar geeft ook mogelijkheden om langs een ander spoor dan het persoonlijke advies informatie over te brengen. Hiervoor kunt u gebruik maken van de mogelijkheden die Milieu Centraal biedt. Tips voor meteropname & feedback Eén van de basisingrediënten voor een succesvolle aanpak is het registreren van het energieverbruik en de deelnemers periodiek te voorzien van feedback op hun besparingsprestaties. Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 15
In de onderstaande opsomming geven we aanknopingspunten om de meteropname en feedback te organiseren. Ook hier geldt dat al in de aanloopfase van de campagne de eerste stappen gezet moeten worden om de meteropname en feedback goed georganiseerd te krijgen. Organiseer de meteropname voor de weddenschap via een datasysteem. Verwerk de gegevens in een webbased systeem, zodat een deelnemer deze snel kan invoeren en meteen zijn of haar resultaten te zien krijgt (www.energiemanageronline.nl, www.milieucentraal.nl/meterstanden); Voor de juiste gegevens is het handig als de bewoners in het begin hun jaarlijkse energieeindafrekening bij de hand hebben. Tegelijkertijd kan uitleg worden gegeven over de rekening zelf; De meteropname kan ook onderdeel van de weddenschap zijn. Bijvoorbeeld: het maandelijks doorgeven van de meterstanden is een voorwaarde om de weddenschap te kunnen winnen. De start van de weddenschap kunt u gebruiken om te starten met het noteren van de energiegegevens, bijvoorbeeld door met de bewoners ter plekke een account aan te maken bij een online feedbacksysteem; Geef deelnemers feedback over hun gebruik en blijf (herhaalde) tips en adviezen geven; Blijf contact houden met de deelnemers om te voorkomen dat de aandacht verslapt. U kunt passief aandacht vragen door per brief of e-mail tussenstanden terug te melden of kiezen voor een actievere vorm zoals het organiseren van tussentijdse bijeenkomsten voor het uitwisselen van ervaringen en het bespreken van besparingsdoelen. Deze actieve vorm van elkaar ontmoeten en sociale activering werkt alleen bij mensen die zo n actieve aanpak waarderen; Als in de wijk slimme meters aangebracht gaan worden, biedt dat een gemakkelijke mogelijkheid om mensen feedback over hun energieverbruik te geven. Maar als dat niet het geval is, kunt u een digitaal webbased databestand inzetten, waarmee de standen op internet zijn in te vullen. Eventueel kunt u teruggrijpen op de ouderwetse meteropnamekaart. Voor het verzamelen van opnamegegevens kunt u met meteropnemers uit de wijk werken, die tegen een kleine vergoeding (bijbaantje) deze gegevens verzamelen. Ook kunt u werken met vrijwilligers voor het ophalen van meterstanden en ze belonen met een toepasselijk geschenk (zonnepaneel) voor een bepaald aantal opgehaalde en verwerkte formulieren; Terugkoppeling van energiebesparing kan gerelateerd worden aan het gemiddelde in de wijk of aan het verbruik van de buren in een vergelijkbaar huis. Belangrijk is om bij de getallen ook uitleg te geven over oorzaken van verschillen, zoals: type en staat van het huis, aantal personen in een huishouden; Huishoudens hebben in meerderheid wel een latente notie van energieverspilling, maar zijn zich nauwelijks bewust van de mogelijkheden om zelf actief en substantieel de energieconsumptie te verlagen. Daarom zullen er naast het maatwerk per huishouden, die hierboven kort beschreven is, ook herhalingsactiviteiten uitgevoerd moeten worden om concrete tips te blijven geven en de aandacht voor energiebesparing te behouden. Het inbouwen van meerdere feedbackmomenten leent zich goed voor een dergelijke aanpak. Continuïteit en herhaling is niet alleen de kracht van de reclame, maar werkt ook voor verandering van energiegedrag; De monitoring levert niet alleen voor de deelnemer waardevolle informatie op, maar ook voor de projectresultaten. Daarmee kan op een effectieve manier gevolgd worden wat de (tussen-) resultaten zijn en hoeveel er daadwerkelijk wordt bespaard; De prestatie-indicatoren moeten gerelateerd zijn aan het bespaardoel en de nulsituatie of startsituatie moet worden vastgelegd. Deze wordt dan vergeleken met latere meetmomenten om de voortgang te kunnen constateren. Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 16
1.5 Afsluiting campagne Keuze wijk Analyse netwerk wijk Campagne start Voorlopers betrekken volgers Afsluiting Een besparingscampagne kent een bepaalde looptijd, waarna er een afsluiting plaatsvindt. Het einde van de campagne kan met een duidelijk markeringspunt worden neergezet in de vorm van een wijkbrede activiteit, bijvoorbeeld de bekendmaking uitslag weddenschap en het uitreiken van de prijzen. Voordelen van een afsluitende activiteit zijn: Een duidelijk einde voor de wijkbewoners; Een moment om de balans van de campagne op te maken en de resultaten voor de energie- en andere doelen terug te koppelen aan de deelnemers; (Nogmaals) een oproep te doen om vooral door te gaan met besparen; Een moment om de sociale samenhang binnen de wijk verder te versterken; Een moment om de start van een campagne in een andere wijk aan te kondigen. Een evaluatie van de campagne is waardevol om de effecten in kaart te brengen en om tot procesverbetering te komen voor besparingscampagnes in andere wijken. In hoofdstuk 4 gaan we nader in op monitoring en evaluatie en bespreken we wat en hoe je dat kunt doen. Op de volgende pagina hebben we het hele verhaal van dit hoofdstuk in een schema weergegeven. Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 17
Schema 1: campagne-opzet Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 18
2. EFFECTIEVE BEÏNVLOEDING ENERGIEGEDRAG In dit hoofdstuk beschrijven we eerst kort wat energiegedrag inhoudt en met welke instrumenten dit het best beïnvloed kan worden. We beschrijven deze instrumenten apart en in combinatie, tevens komt het effect aan de orde en leggen we kort de werking uit. 2.1 Energiegedrag Het gaat in deze handleiding bij energiegedrag overwegend om gewoontegedragingen; kleine routines in het alledaagse handelen, bijvoorbeeld om de volgende energiezuinige handelingen of kleine technische besparingsmaatregelen: Tabel 1: besparingsacties en wat het mogelijk kan opleveren: Actie Besparing Besparing in Euro s Verwarm alleen in gebruik zijnde ruimtes en houd deuren gesloten 650 kg CO 2 210 per jaar Thermostaat 1 graad lager 120 kg CO 2 35 per jaar Thermostaat een uur voordat je gaat slapen uitzetten 110 kg CO 2 30 per jaar 2 minuten korter douchen 170 kg CO 2 50 per jaar Spaardouche ipv gewone douche bij 8 min douchen 140 kg CO 2 45 per jaar Standby-verbruik verlagen 160 kg CO 2 65 per jaar Radiatorfolie aanbrengen 60 kg CO 2 20 per jaar Wassen op lagere temperatuur 40 kg CO 2 15 per jaar Drogen zonder droger als het weer het toelaat Gloeilampen vervangen door spaarlampen, tl- of ledverlichting 80 kg CO 2 30 per jaar 150 kg CO 2 60 per jaar - in de tabel is uitgegaan van een mogelijke besparing bij een gemiddeld huishouden. - de besparingen mogen niet zonder meer bij elkaar worden opgeteld. Menselijk gedrag: beredeneerd of automatisch We maken onderscheid tussen twee soorten gedrag: beredeneerd gedrag en automatisch gedrag. Slechts een klein deel, zo n 5% van ons gedrag, is beredeneerd gedrag: gedrag waar we over nadenken. Het overgrote deel gaat dus automatisch en is routinegedrag. Ook een groot deel van het energiegedrag is automatisch gedrag. Het doorbreken van dit gedrag is niet eenvoudig, maar het kan wel! Met de inzet van de juiste instrumenten. Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 19
2.2 Drie succesvolle instrumenten om energiegedrag te beïnvloeden Op basis van ervaringen uit eerder uitgevoerde energiebesparingprojecten gericht op gedragsverandering weten we precies welke instrumenten effectief zijn in het beïnvloeden van energiegedrag en welke niet. Van elk hier genoemd instrument weten we welke besparing het in de praktijk opgeleverd heeft. Deze instrumenten zijn: o o o Voorlichting en advies op maat Afspraak en besparingsdoel Feedback Hieronder beschrijven we per instrument het effect en de werking. 2.2.1 Voorlichting en advies op maat Wat is voorlichting en advies op maat? Bij voorlichting en advies staat het informeren van deelnemers centraal. Voordat ze hun gedrag kunnen aanpassen moeten deelnemers eerst op de hoogte zijn van welke mogelijkheden ze hebben om energie te besparen. Het informeren kan variëren van een algemene voorlichtingsfolder tot een adviseur voor advies op maat op huisbezoek bij de deelnemer of met één of meerdere energiebespaarworkshops in kleine groepjes ( Tupperware-party s met 10-15 bewoners). Waarom werkt dit instrument? Maatwerk! Gedragsverandering is pas mogelijk als mensen weten welk gedrag ze kunnen vertonen. Hiervoor is de juiste kennis nodig en een positieve attitude van de bewoner. Als je niet goed geïnformeerd bent, dan is de kans dat je goed besparingsgedrag gaat vertonen niet vanzelfsprekend, zelfs als je dit graag zou willen. Voor een besparingsproject is het een cruciale stap om deelnemers te vertellen hóe ze kunnen besparen. Daarvoor is de kennis van de thuissituatie van de deelnemer voor een advies op maat noodzakelijk. Het maakt bijvoorbeeld voor een advies uit of bewoners op gas of op elektriciteit koken. Een positieve attitude van de bewoner werkt positief door op het veranderen van gedrag. Vaak is alleen een uitleg niet voldoende om tot gedragsverandering te komen. Het kost moeite om gewoontegedrag te veranderen: mensen zullen verandering nalaten als er geen voordeel te behalen is, als ze het niet belangrijk genoeg vinden of als ze er geen zin in hebben. Door deelnemers niet alleen uit te leggen wat ze kunnen doen, maar ook door de voor- en nadelen in beeld te brengen, kan dit de aanzet geven voor laten we het maar eens proberen. Hoe specifieker het advies is gericht op de situatie van de deelnemer en hoe duidelijker de persoonlijke voordelen zijn: hoe groter het effect. Dit is tevens een verklaring waarom massamediale voorlichting maar een beperkt effect heeft. Resultaten uit voorbeeldprojecten Projecten waarbij voorlichting werd gegeven door het verspreiden van een boekje met tips, hebben een besparing opgeleverd tussen de 1 en 2% op het elektriciteitsverbruik en 3% op het gasverbruik. Projecten waar de deelnemers een advies op maat kregen gecombineerd met een besparingsdoel, leverde zowel aan gas als aan elektriciteit een besparing op van 5%. Deze resultaten leren ons dat hoe meer op-maat-advies gegeven wordt en hoe persoonlijker de voorlichting is, hoe groter de kans is op een hogere behaalde energiebesparing. Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 20
In de volgende tabel hebben we de procentuele besparingen weergegeven. Tabel 2: effect van voorlichting en advies op maat -instrumenten Instrument Besparing elektriciteit Besparing gas Voorlichting door verspreiding boekje met tips 1 2% 3% Advies op maat, inclusief besparingsdoel 5% 5% 2.2.2 Afspraak en doel Wat is afspraak en doel? Besparingsprojecten waarbij afspraken worden gemaakt met deelnemers kunnen gekoppeld zijn aan een beloning- of strafsysteem. Enerzijds is beloning of straf een instrument waarmee je sturing kunt geven; het voorkomt dat deelnemers interesse verliezen en voortijdig afhaken. Anderzijds werkt beloning of straf in een weddenschap: het wedstrijdelement daagt de deelnemers als in een spel uit om zoveel mogelijk te besparen. Waarom werkt dit instrument? Mensen zijn sociaal! De mens is een sociaal wezen waarbij (onderlinge) afspraken over de te realiseren besparingen als smeermiddel en houvast dienen en helpen een samenleving draaiende te houden. Mensen gedragen zich het liefst sociaal-wenselijk en passen hun gedrag hierop aan. Daarmee is het maken van een afspraak en het stellen van doelen met deelnemers een kansrijk instrument voor besparingsprojecten. Maar ook hier geldt: hoe concreter en beter de afspraak en de doelen passen bij de deelnemer, hoe beter de afspraak werkt en hoe meer energie er wordt bespaard. Resultaat uit voorbeeldproject Een voorbeeld van een afspraak met beloning of straf is het zogenoemde Bonus-Malus-project, waarbij een energiebedrijf een contract afsloot met bewoners over een besparingsdoel. Als de deelnemers het besparingsdoel bereikten, verdienden ze een (financiële) bonus. Als het gestelde doel niet werd bereikt, kwam het malus-systeem in werking en dienden ze te betalen. Dit project leverde 8% elektriciteitsbesparing en 10% gasbesparing op. Een andere optie is om met bewoners een bespaardoel vast te stellen en in de vorm van een weddenschap een afspraak te maken. Tabel 3: effect bonus en malus -instrument Instrument Besparing elektriciteit Besparing gas Project met bonus-malussysteem 8% 10% Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 21
2.2.3 Feedback Wat is feedback? Met feedback krijgen deelnemers regelmatig een terugkoppeling over hun energieverbruik. Deelnemers houden zelf meterstanden bij, waardoor het onderwerp besparen op het netvlies blijft. Maar belangrijker, ze krijgen een stimulans doordat de besparingsacties leiden tot een afname in het energieverbruik met een daadwerkelijk resultaat op hun energierekening. Waarom werkt dit instrument? Succes stimuleert! Mensen passen hun gedrag aan in reactie op externe prikkels. Dit is een basismechanisme en verklaart waarom positieve en negatieve feedback een kansrijk instrument is. Bijvoorbeeld: in de jaren 90 zijn experimenten met de zogenoemde econometer uitgevoerd. De econometer is een meter op het dashboard van de auto die met één groen lampje in het midden en twee rode lampjes links en rechts aangeeft of er wel of niet zuinig gereden wordt. De chauffeur kreeg de uitleg dat groen een goede, zuinige rijstijl betekent en rood staat voor onzuinig. Er werd geen informatie gegeven over de hoeveelheid van verbruik, er brandde alleen een rood of het groene lampje. Uit het experiment kwam naar voren dat automobilisten hun rijstijl gingen aanpassen om zoveel mogelijk in het groen te rijden, met als gevolg dat ze 10% zuiniger reden. Bij automobilisten die hun rijgedrag gingen aanpassen, ontstond bij het zien van het groene lampje een gevoel van tevredenheid wat als een beloning werkte. Feedback is een vorm van beloning (of straf) en daarmee een zeer sterk gedragsbepalend instrument. Resultaten uit voorbeeldprojecten Een voorbeeld van een feedbackproject is het project Zuinig stoken, zuinig aan uit de jaren 80, dat zeer simpel van opzet was. De deelnemers kregen een meterkaart waarop ze per week hun gasen elektriciteitsverbruik invulden. Bij sommige projecten werden daarnaast vergelijkingstabellen verspreid om de meterstanden te corrigeren op basis van de weersomstandigheden. Deze zelfmonitoring leverde een besparing op van 1% op het elektriciteitsverbruik en 4% op gas. Met de komst van de Slimme Meter wordt het mogelijk om op grote schaal feedback te geven aan bewoners wat betreft hun energieverbruik. Een verbruikdisplay in de woonkamer levert een besparing op van 10% op elektriciteit en 14% op gas. Tabel 4: Effect feedback instrumenten Instrument Besparing elektriciteit Besparing gas Zelfmonitoring 1% 4% Display Slimme Meter in de huiskamer 10% 14% Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 22
2.2.4 Instrumentenmix Uit bovenstaande praktijkervaringen kunnen we de conclusie trekken dat, om bij energiebesparing gedrag te beïnvloeden, er drie typen instrumenten zijn die er in de praktijk toe doen en in samenhang gebruikt dienen te worden: o o o Voorlichting en advies op maat Afspraak met besparingsdoel Feedback op doelbereik Resultaten uit voorbeeldprojecten In een onderzoeksproject van de Universiteit van Maastricht werd met de deelnemers een besparingsdoel vastgesteld en kregen ze wekelijks feedback met besparingstips. Deze feedback leverde 8% elektriciteitsbesparing en 9% gasbesparing op. Alleen al het stellen van een besparingsdoel leverde 2% extra besparing op in vergelijking met projecten waar geen besparingsdoel was bepaald. Als de deelnemers in plaats van wekelijks, maandelijks feedback kregen, nam de besparing met 50% af. Bij het energiebesparingsproject in Leeuwarden zijn de bovenstaande drie instrumenten gezamenlijk ingezet. De deelnemende huishoudens kregen thuis een advies op maat en maakten een afspraak met de burgemeester in de vorm van een weddenschap, waarbij ze in één jaar tijd minimaal 10% energie zouden besparen. Als laatste kregen ze feedback over hun energieverbruik. Als beloning kregen de bewoners die de weddenschap aangingen een bon van 10 voor de plaatselijke supermarkt en een bon van 30 als de weddenschap werd gewonnen. Bij de ruim 170 huishoudens die meededen aan de weddenschap en advies aan huis kregen en feedback, was de gemiddelde besparing na een jaar 10%. Tabel 5: effect instrumentenmix Instrument Besparing elektriciteit Besparing gas Wekelijkse feedback, incl. besparingstips en doel 8% 9% Maandelijkse feedback, incl. besparingsdoel 3% 5% Besparingscampagne met advies op maat, besparingsdoel en feedback 10% 10% De reden waarom de bovengenoemde instrumentenmix succesvol is bij het veranderen van energiegedrag lichten we in de volgende paragraaf toe. Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 23
2.3 Gedragsfactoren voor energiebesparing Gedrag is moeilijk rechtstreeks te beïnvloeden. Gedrag kan beter indirect beïnvloed worden door in te spelen op de factoren die bepalend zijn voor gedrag (determinanten). Een bepalende factor voor energiezuinig gedrag is bijvoorbeeld kennis : je moet weten welke mogelijkheden je hebt voordat je zuinig kunt handelen. En om de gedragsfactor kennis te beïnvloeden kun je het instrument advies op maat inzetten. Anders gezegd: de bepalende factoren zijn als het ware de knoppen waarmee je het energiegedrag beïnvloedt, en door inzet van instrumenten kun je aan deze knoppen draaien. Gedrag wordt meestal niet direct beïnvloed maar via de determinanten van dat gedrag. De determinanten of factoren spelen dus een belangrijke rol bij verandering van energiegedrag. We maken onderscheid in drie soorten factoren: Motiverende factoren (het WILLEN) leiden tot de intentie voor het gedrag. Factoren zijn: kennis, houding, sociale normen en zelfvertrouwen; In staat stellende factoren (het KUNNEN). Factoren zijn: financiële, technische en organisatorische hulpmiddelen en nieuwe vaardigheden; Bestendigende factoren (het VERSTERKEN) zorgen ervoor dat het gedrag verankerd en versterkt wordt. Factoren zijn: invloed van gelijken, experts of autoriteiten. In zijn algemeenheid moet iemand op alle drie de soorten factoren (willen, kunnen en versterken) aangesproken worden om nieuw gedrag te initiëren, te vertonen en te laten voortduren. Deze factoren werken door omdat ze aanleiding geven tot nieuw gedrag en ervoor zorgen dat het nieuwe gedrag aanhoudt en uiteindelijk routinegedrag wordt. Overigens zijn niet alle factoren even belangrijk voor gedragsverandering. In onderstaand diagram zijn de bepalende factoren voor energiegedrag weergegeven op een schaal van 0 (geen belang) tot 3 (groot belang). Belang van gedragsfactoren 3 3 2 2 1 1 1 1 1 0 0 0 Diagram 1: factoren en hun belang bij (verandering van) routinegedrag Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 24
Bij de inzet van de onderstaande instrumentenmix worden de sterk bepalende gedragsfactoren (uit diagram 1) beïnvloed: Voorlichting en advies werken indirect door op het nieuwe gedrag door het opheffen van onwetendheid, met kennis. Daarmee beïnvloed je indirect de attitude van de deelnemer ten opzichte van energiegedrag. Attitude is weliswaar bepalend voor gedrag, maar lastig om direct te beïnvloeden. Door bewoners uit de wijk in te zetten bij het adviseren van deelnemers, maak je gebruik van de sterk bepalende gedragsfactor invloed van gelijken en beïnvloed je ook de attitude van de deelnemer; Het maken van een afspraak en het stellen van doelen werkt indirect door op gedragsverandering via de sociale norm van mensen: afspraken kom je na ; Feedback werkt indirect door op het gedrag door stapsgewijs informatie te geven, voordelen te benoemen en bij succes een gevoel van beloning te geven. Hierbij is de invloed van de feedbackgever van belang. Naast deze instrumenten blijken de instrumenten modelling 1 oftewel het goede voorbeeld geven en demonstraties ook goede instrumenten te zijn om energiegedrag te beïnvloeden. Deze instrumenten kunnen in een besparingsproject als onderdeel van de communicatiestrategie ontwikkeld worden. Blijvende aandacht voor energiebesparing Uit besparingsprojecten blijkt dat campagnes een beperkt effect hebben, als bewoners eenmalig worden betrokken. Het gedrag van deelnemers verandert na de input vanuit de campagne, maar na afloop van de campagne vallen de bewoners terug op hun oude routinegedrag. Het nieuwe gedrag is nog geen routine geworden. Om het nieuwe energiegedrag routinegedrag te laten worden, moet bij de deelnemers herhaaldelijk aandacht worden besteed aan de besparingscampagne. Dit kan door regelmatige feedback, het organiseren van terugkerende contactmomenten tussen de deelnemers, etc. Ook is het uitspreiden van een energiecampagne over twee (of meer) stookperiodes bevorderlijk om energie onder de aandacht te houden en te voorkomen dat het nieuwe energiegedrag terug valt naar oude routines. 1 Modelling is het leren door (herhaaldelijk) observeren van andermans gedrag. Voorbeelden: een bekende Nederlander die zich inzet voor energiebesparing, of iemand uit de doelgroep zelf die een voorbeeldfunctie vervult door als eerste zonnepanelen op zijn dak te plaatsen. Agentschap NL, NL Energie en Klimaat 25