Het dyslexie protocol van de Haanstra basisschool. November 2011 Dyslexie; algemeen Ongeveer 10 à 15 procent van alle schoolgaande kinderen heeft moeite met het (aanvankelijk) lezen en spellen. Voor 3,5 à 5 procent van de leerlingen komen de problemen met lezen en spellen voort uit een vorm van dyslexie. Niet alle leesproblemen worden dus veroorzaakt door dyslexie! Een deel van deze kinderen heeft al in de kleutergroep van de basisschool problemen met het verwerken van taal of in groep 3 met het leren lezen en spellen. Bij andere kinderen wordt pas in de brugklas van het voortgezet onderwijs of nog later dyslexie vastgesteld, bijvoorbeeld als ze in problemen komen met het aanleren van vreemde talen. Dyslexie doet zich dus in verschillende vormen en op verschillende momenten voor. Dyslexie op de Haanstra Basisschool In dit protocol vindt u informatie over de begeleiding van kinderen met dyslexie op de Haanstra Basisschool. Wij vinden het belangrijk om taal-/ spellingsproblemen al zo vroeg mogelijk te herkennen. Een tijdige signalering maakt een passende aanpak mogelijk en voorkomt demotivatie en / of leerachterstanden.
Wat is Dyslexie? Dyslexie is een hardnekkige stoornis, waarbij het aanleren en het accuraat en/of vlot toepassen van het technisch lezen en/of spellen op woordniveau problematisch verloopt. Het heeft niets te maken met de intelligentie van het kind. Lezen komt met veel hulp vaak wel op gang. Kinderen gaan meestal met een redelijk leestempo naar het voortgezet onderwijs, maar moeten hier wel veel inspanning voor leveren. De spelling (ook van vreemde talen) blijft tot op latere leeftijd meestal een struikelblok. Er zijn ook problemen bij andere taken waarbij taal een rol speelt; zoals het onthouden van instructies, het leren van losse feiten en het verwerken van spraak in een lawaaiige omgeving. Vaak is er een erfelijke component Hoe herken je dyslexie? Om te kunnen vaststellen of een kind dyslectisch is moet duidelijk zijn wat we hieronder verstaan. Uitgaande van wetenschappelijke afspraken hierover door de Stichting Dyslexie Nederland nemen wij aan dat een dyslecticus altijd problemen heeft met: De verwerking van de lettertekens en van de klanken; Het lezen en spellen op woord en (sub-)woordniveau De visueel/orthografische woordherkenning. Het snel serieel benoemen van letters en cijfers. Het vergroten van feitenkennis bij het leren lezen, spellen en sommige andere 'schoolse' zaken (bijv. het memoriseren van tafels en items van topografie); Het geautomatiseerd toepassen van die kennis bij lezen, spellen en ook hoofdrekenen; Het tempo, de complexe taken en de concentratie bij lezen en spellen. Hetgeen soms ook bij andere vakken voorkomt. Wanneer er problemen zijn op het gebied van lezen en spellen hoeft een kind niet altijd dyslectisch te zijn. Ook andere oorzaken zijn mogelijk. Bijvoorbeeld: Het kind leert over het algemeen erg moeilijk; Er is sprake van een algemene of specifieke taalstoornis Het kind heeft andere problemen of zorgen. Kenmerken in de ontwikkeling De kleuterfase Het klinkt vreemd om te spreken van een vermoeden van dyslexie als een kind nog niet heeft leren lezen en spellen. Toch zien we bij kleuters, bij wie later dyslexie blijkt, vaak al bepaalde signalen: Vertraagde taal/spraak ontwikkeling. (o.a. onduidelijk spreken). Woordvindingsproblemen. Geen of weinig interesse voor letters en talige activiteiten. Moeite om klanken in woorden te herkennen en in de juiste volgorde te plaatsen en/of het precies (na)zeggen van zinnen. Moeite met rijmen. Moeite met aanleren en hanteren van abstracte begrippen, zoals links en rechts, de kleuren en tijdsbegrippen (o.a. de dagen van de week). Moeite met het onthouden van namen, versjes en liedjes. Vertraagde en/of verstoorde motorische ontwikkeling. Vanaf groep 3 Vanaf groep 3 gaat het kind daadwerkelijk leren lezen en spellen en dit verloopt soms vanaf het begin moeizaam. Sommige kinderen pakken na een trage start de draad goed op en voor anderen kinderen blijft het beeld lang onduidelijk, omdat ze goed in staat zijn te compenseren. Bij een zich ontwikkelende (ernstige) dyslexie valt vooral de hardnekkigheid van de problemen op: Extra herhaling, oefening en hulp sorteren weinig effect! Problemen bij de koppeling klank/teken zoals: 1. Het onthouden van de klank bij een letter en andersom. 2
2. Het verwarren van letters, die op het eerste gezicht en gehoor op elkaar lijken (bijvoorbeeld: m/n, b/d, v/w, u/eu/ui, a/aa). 3. Het omdraaien van letters (bijvoorbeeld: ei = ie, ui = iu) en/of verwarren van tekens die op elkaar lijken (bijvoorbeeld: m/n, b/d, z/s, v/w, u/eu/ui); 4. De plaatsbepaling van een klank in een woord, (letters op de verkeerde plek zetten, weg laten en/of toevoegen.) Moeite houden met het correct lezen van hele korte woorden zoals: de/het/een.. Moeite hebben met het onthouden van geleerde en geoefende woorden. Ook bij andere vakken ontwikkelen deze kinderen vaak problemen, bijvoorbeeld: Omkering van cijfers (31 =13); Bij het hoofdrekenen fouten maken doordat de 'tussenstappen' worden vergeten of ineens worden toegevoegd; Moeite met 'rijtjes leren', het onthouden van losse feiten en het uit het hoofd leren van de tafels; Veel schrijffouten in aantekeningen en werkstukken; Engelse woorden aanleren en opschrijven. Meer algemeen ontwikkelen deze kinderen vaak problemen van emotionele aard omdat ze gedemotiveerd raken voor het leren lezen en spellen. Ook vallen deze kinderen in toenemende mate op, omdat ze moeite hebben hun werk te organiseren en/of instructies vast te houden. Goede begeleiding Vanaf dag 1 dat een kind bij ons op school komt, is het belangrijk alert te reageren op risicofactoren wanneer die zich in de ontwikkeling voordoen. Niet afwachten dus, maar direct handelen! Als er zorgen zijn rond de taal-spraakontwikkeling (vanaf gr. 1) en/of zorgen zijn rond de ontluikende geletterdheid (gr. 2) worden die gedeeld met de ouders en de zorggroep/interne begeleider Met elkaar kijken we naar handelingsmogelijkheden. Hierna stelt de leerkracht (eventueel in overleg met de interne begeleider) een (groeps-) handelingsplan op dat na een aantal weken geëvalueerd en waar nodig voortgezet wordt. Ouders krijgen adviezen voor thuis. Soms wordt de schoollogopediste ingeschakeld voor verder spraak/taalonderzoek. Eenmaal in groep 3 worden de vorderingen in het aanvankelijk lees/- spellingsproces nauwlettend gevolgd. Als er reden is voor zorg wordt er direct gehandeld, b.v. door verlengde instructie en extra oefentijd (soms ook thuis). Ouders worden op de hoogte gesteld en één en ander wordt vastgelegd in groepshandelingsplanning in de klas (ook de afspraken voor thuis). Indien de problemen des ondanks hardnekkig blijken, wordt de hulp van de zorggroep en de interne begeleider ingeroepen. Zij doet verder diagnostisch onderzoek en de hulp aan het kind wordt uitgebreid met RT. (Extra hulp buiten de klas op individuele basis of in een klein groepje, door een gespecialiseerde leerkracht) Ouders worden op de hoogte gesteld en hebben inzage in het handelingsplan. Als vervolgens ondanks alle inzet en hulp de hardnekkigheid ook blijkt uit terugkerende V * scores voor lezen en/of spellen bij de cito toetsen; wordt het kind nogmaals besproken in de zorggroep. De handelingsplanning en de resultaten van de hulp worden geëvalueerd. Als er duidelijk sprake blijkt van handelingsverlegenheid wordt de ouders gevraagd toestemming te verlenen voor het inroepen van de hulp van onze onderwijsadviseur van oa (onderwijsadvies Leiden ).Als ook deze op grond van het dossier vermoedt dat er sprake is van ernstige enkelvoudige dyslexie volgt er een intake gesprek met ouders, leerkracht, internbegeleider en een medewerker van ONL. (het taalcentrum verbonden aan oa) De kosten van het onderzoek en de eventueel daarop volgende behandeling zijn voor de zorgverzekeraar. Voor alle duidelijkheid: Indien er vermoeden is van een lichte vorm van dyslexie levert een onderzoek naar dyslexie voor onze school vaak geen extra informatie en/of handelingsadviezen op. Wij spreken naar ouders wel het vermoeden van dyslexie uit en geven de begeleiding die mogelijk is en verwijzen eventueel door naar een vrijgevestigde behandelaar Indien er een sterk vermoeden is van een bredere problematiek waar de school (nog) geen adequaat antwoord op heeft, wordt tot onderzoek overgegaan. Dit onderzoek wordt * V score: het kind behoort landelijk genormeerd tot de 10 % laagste scorende kinderen. 3
door oa uitgevoerd en de kosten worden door de school en ouders gezamenlijk gedragen². Wanneer uit het onderzoek blijkt dat we te maken hebben met een ernstig dyslectisch kind, krijgt het gedurende maximaal 2 jaar wekelijks specifieke (ONL)hulp. Onderzoek en hulp worden vergoed door de verzekering. Daarnaast stelt de leerkracht met de IB-er een individueel handelingsplan op. In het plan staan aanwijzingen voor de leerkracht, leerling en ouders, gericht op lezen en spellen en andere vakken. Dit plan wordt besproken met de ouders. Afhankelijk van het probleem zal het plan gemaakt worden voor 3 of 6 maanden. Daarna wordt het geëvalueerd, eventueel bijgesteld en wederom besproken met de ouders. Een dyslectische leerling heeft soms de hele schoolloopbaan, of met tussenpozen begeleiding nodig. Deze zal vooral bestaan uit ondersteuning in de klas, extra oefening thuis, waar mogelijk RT en eventueel extra hulp buiten school. Wat houdt de hulp bij lees-/ spellingsproblemen en dyslexie concreet in op de Haanstra? Hulp bij behoud van motivatie, welbevinden en gevoel van competentie. Kinderen die lees-spellingsproblemen begrijpen vaak zelf niet waarom het leren lezen en spellen niet goed lukt; ze gaan aan hun eigen mogelijkheden twijfelen en verliezen de motivatie om zich nog in te zetten. Het is daarom van groot belang dat ze goed geïnformeerd worden over hun problematiek en zich gesteund weten door hun leerkracht, ouders en medeleerlingen. In korte gesprekjes zal de leerkracht steeds peilen waarmee hij het kind kan ondersteunen. Ook worden afspraken gemaakt rond taakinhoud van de verschillende vakken en wordt er een maatje ingezet bij het lezen/verwerken van moeilijke teksten. Hulp bij lezen en spellen. Leeskilometers maken is heel belangrijk! De Haanstra kent verschillende vormen van lezen. Door de manier van lezen op verschillende manieren aan te bieden, proberen we ook het kind met leesproblemen te blijven motiveren. De kinderen in groep 8 gaan tutor-lezen met jongere kinderen die dreigen uit te vallen, er wordt in de klas door de leerkracht verlengde instructie gegeven door middel van connect en ralfi lezen. Naast extra oefenmomenten blijven er ook momenten van vrij-lezen. De MB en de BB gaan naar de bibliotheek en twee keer per jaar is er een week met een speciaal leesthema; b.v. gedichten of vakantieboeken. Ook bij spelling krijgen de kinderen verlengde instructie en extra oefening. We streven er naar om de extra hulp zo veel mogelijk in de klas door de eigen leerkracht te laten geven: Het kan dan heel gericht, kort, en dagelijks gebeuren en goed gecombineerd worden met thuis oefenen. (o.a. aan de hand van de thuisdictees en oefeningen op de computer) Ouders worden betrokken bij de hulp door ze te vragen veel te lezen met het kind, extra te oefenen met woordrijtjes en korte teksten, en met het inoefenen van woorden Als kinderen ondanks de vele leerhulp maar langzaam vooruitgaan, kunnen ook speciale maatregelen genomen worden. Eventueel kunnen lange teksten worden voorgelezen en/of thuis worden voorbereid. Hulp bij bijkomende problemen. Indien er sprake is van (schrijf-)motorische problemen wordt er extra oefening aangeboden en wordt er in de klas gezocht naar aanpassingen zoals, gedeeltelijk mondelinge verwerking, kleinere schrijftaken, een andere pen, een andere lijnvoering, het regelmatig werken met gekopieerde bladen enz. Indien er problemen zijn bij het verwerken van de (mondeling) aangeboden leerstof, worden instructies herhaald en taken aangepast en/of gevisualiseerd. Het werken met een individuele timetimer kan het kind helpen bij het maken van een taak. Ook wordt het kind extra geholpen bij het inoefenen van losse feiten. 4
(b.v. door extra oefentijd op de computer of het maken van korte rekendictees) Wat kun je als ouders doen? Thuis lezen/spellen moet wel leuk zijn voor het kind. Oefen geen dwang uit en leg niet teveel nadruk op goed presteren. Het gaat erom dat het kind de motivatie om te lezen/spellen behoudt. Als het lezen moeizaam gaat, kunt u samen met het kind een boek lezen, bijvoorbeeld door om de beurt een stukje te lezen. Lees veel voor en kies samen met het kind het boek. Kinderen vinden het meestel leuk om voorgelezen te worden en het is goed voor de ontwikkeling van de woordenschat. Het is beter om iedere dag 10 minuten te lezen dan één keer per week langere tijd. Het kan zijn dat de leerkracht vraagt thuis te oefenen met flitsen van Een dyslexieverklaring geeft toegang tot extra faciliteiten bij het maken van de entreetoets groep 7 en de eindtoets groep 8 (o.a. een gesproken versie van de eindtoets in gr 8). In groep 6 (eventueel ook nog in gr 7) kunnen kinderen daarom bij oa aangemeld worden voor een groepsdyslexieonderzoek¹ Dit onderzoek is goedkoper dan een individueel onderzoek. Ook hier worden de kosten door school en ouders gedeeld². ¹ Het gaat hierbij om kinderen die het eindniveau lezen nog niet bereikt hebben en daardoor onevenredig problemen ondervinden bij maken van de toetsen. Kinderen met alleen spellingsproblemen en/of wel op voldoende niveau,maar traag lezen krijgen verlenging van tijd. ²We hebben op school een zorgpot waaruit de ouderbijdrage kan worden bekostigd wanneer deze niet of slechts gedeeltelijk kan worden voldaan.. de letters, oefenen van dictees, teksten, woorden. Samen staan we sterk! Hardnekkigheid van het probleem is één van de kenmerken van dyslexie. Kinderen met dyslexie zullen steeds dezelfde fouten maken. Blijf vertrouwen houden in de ontwikkeling van het kind, en geef steun waar nodig. Tot slot: de dyslexieverklaring. 5