23 3 2015 Onderzoeksvraag: 17e Waardoor namen in de eeuw de wereldwijde contacten toe en waarom speelde de Republiek hierin een hoofdrol? Kenmerkende aspecten: Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie. De bijzondere plaats in staatskundig opzicht en de bloei in economische en cultureel opzicht van de Nederlandse republiek. De Opstand viel in de Noordelijke Nederlanden samen met een periode van economische groei. De moedernegotie en het ontbreken van een feodale traditie maakten specialisatie en commercialisering van de landbouw mogelijk. In West Nederland werd veel turf (gedroogd veen) afgegraven wat diende als brandstof. Hierdoor ontstonden grote plassen die later werden ingepolderd. Voor de waterafvoer waren ook slootjes aangelegd die er voor zorgden dat het landschap inzakte (inklinking) tot onder zeeniveau en niet meer geschikt waren voor akkerbouw. Daardoor ontstaat noodgedwongen handel en import van goedkoop graan uit Oostzee gebied (moedernegotie). + Door goedkope graanimport werd graanverbouw ook minder lonend en in Nederland was geen feodale traditie en de boeren waren vrij om zelf keuzes te maken. Dus gingen boeren produceren voor de stedelijke markt of de export. Hierdoor ontstaat specialisatie (veeteelt producten) en commercialisering van de landbouw. 5 verklaringen voor de economische groei van de Republiek 1. De Moedernegotie Specialisatie op veeteelt was dus o.a. mogelijk door invoer van enorme hoeveelheden graan uit gebieden rond de Oostzee = moedernegotie. Door deze handel ontstond er een uitgebreid handelsnetwerk en werd Amsterdam steeds belangrijker als havenstad en stapelmarkt. (video; Handel is macht ) Handelaren wilde zoveel mogelijk winst behalen (principe van kapitalisme) door graan tijdelijk op te slaan in pakhuizen in afwachting van verder transport export als de prijzen gunstig waren. De winsten die door deze handel behaald werden investeerde men weer in de uitbreiding van de internationale handel (handelskapitalisme). De Korenbeurs, een beursgebouw in Amsterdam waar graan verhandeld werd 1
23 3 2015 Het was vooral de graanhandel met de Oostzeelanden die van Amsterdam de stapelmarkt van Europa maakte. Rond de graanhandel ontwikkelde zich in de stad een omvangrijke scheepsbouw en nijverheid. De gebouwen van de graanhandelaren, graanmakelaars, korenzetters en korenmeters lagen dicht bij elkaar in het gedeelte van de stad tussen het tegenwoordige Centraal Station en de Dam. Bij het Accijnshuis aan het Damrak werden accijnzen (invoerrechten) betaald voor scheepsladingen van graan en andere goederen Verklaringen economische groei van de Republiek 2. De verzanding van de haven van Brugge. 3. De val van Antwerpen en het afsluiten van de Schelde. Amsterdam en andere Hollandse en Zeeuwse steden werd nog belangrijker toen hun voornaamste concurrenten wegvielen. Na de herovering van Antwerpen door de Spanjaarden in 1585 sloten de Hollanders en Zeeuwen de Schelde af. Veel rijke Antwerpse kooplieden trokken daarna naar Amsterdam en zo kon Amsterdam de rol van Antwerpen als grootste haven handelsstad van Europa overnemen. Bevolking Antwerpen 1585 1600 80000 40000 1585 1600 Spanjaarden o.l.v. Parma trekken Antwerpen binnen 1585 Natuurlijk profiteerde ook de scheepsbouw van deze toename van de handel in de Republiek. 2
Voor de scheepsvaart waren weer zeil en kanonnenmakers nodig, daarnaast moesten de handelsproducten vaak verder worden verwerkt. Zo ontstonden er ook allerlei soorten nijverheid. Amsterdam 1540 Amsterdam eind 17 e eeuw Verklaringen economische groei van de Republiek 4. Ook op het gebied van technische vernieuwingen liep de Republiek (mede door de komst van goed geschoolde vluchtelingen) voorop in de wereld. Voorbeeld: het Fluitschip. 3
23 3 2015 Verklaringen economische groei van de Republiek 4. Technische vernieuwingen; voorbeeld: de houtzaagmolen. Verklaringen economische groei van de Republiek 5. De Republiek was een open en tolerante samenleving. Voor de groeiende economie waren migranten nodig daarom was er ook grote verdraagzaamheid t.o.v. andersgelovigen (b.v. buitenlandse handelaren/joden). Hierdoor vluchtten ook veel Joden aan het eind van de 15e eeuw (1492, einde Reconquista) en 16e eeuw vanuit Spanje en Portugal naar Amsterdam. Deze Sefardische joden waren over het algemeen welgestelde handelaren die met hun handelskennis en contacten in het Middellandse Zeegebied de positie van Amsterdam als handels en financieel centrum van Europa verder versterkten. De bouw van de Portugese synagoge (1639) in Amsterdam is een voorbeeld van de grote verdraagzaamheid jegens andersgelovigen in de Republiek. (VB HC) 4
Vanwege felle Jodenvervolgingen in Oost Europa zochten ook veel arme Hoogduitse, Oekraïense en Poolse joden hun toevlucht in de republiek. Deze Asjkenazim joden die over het algemeen veel armer waren dan de joden uit Spanje en Portugal hadden naast hun eigen taal (jiddisj) en gebruiken ook een eigen synagoge (de Grote Synagoge aan de Nieuwe Amstelstraat Grote Sjoel). Jiddische invloeden in het Nederlands bajes = gevangenis gabber = vriend geteisem = slecht volk gozer = kerel koosjer = in orde mazzel = geluk mesjogge = maf penose = boeven pleite = weg schlemiel = arme man smeris = politieagent sores = zorgen Trouwens ook het woord Mokum stamt uit het Hebreeuws en betekent ʹplaatsʹ of ʹstad. Het markeert daarmee tevens het joodse gedeelte van de geschiedenis van Amsterdam. Door de toename van de handelscontacten ging de republiek een groeiende rol spelen in de opkomende wereldeconomie. Zoals vermeld investeerde men winsten weer in de uitbreiding van de internationale handel (handelskapitalisme). Vooral in de handel met Azië was veel te verdienen. Daarom werd door diverse handelaren besloten om handelsondernemingen (compagnieën) op te richten. De concurrentie en het risico was echter groot en dat drukte de winsten, daarom besloot de Staten Generaal o.l.v. Hollandse raadpensionaris (politiek leider van de Republiek, soort minister president/min. Buitenlandse zaken) Johan van Oldenbarnevelt een samenwerkingsverband te organiseren van alle kooplieden uit Holland en Zeeland met de naam: Vereenigde OostindischeCompagnie (1602) Om aan kapitaal te komen gaf de VOC aandelen uit (de eerste ter wereld). Een deel van de winst werd uitgekeerd aan de aandeelhouders. 5
De VOC ( de eerste multinational ter wereld ) kreeg van de Staten Generaal het monopolie (alleenrecht) om handel te drijven met Azië. Daarnaast mocht het bedrijf zelf overeenkomsten sluiten met buitenlandse vorsten, soldaten in dienst nemen, forten bouwen en geweld gebruiken als het eigen belang in gevaar kwam. Aan het hoofd van de VOC stond Gouverneur Generaal Jan Pieterszoon Coen. Hij wilde de handel van de VOC centraliseren vanuit een versterkte handelspost en verplaatste in 1619 het bestuurscentrum van de VOV naar de stad Batavia op de noordkust van het eiland Java. (VB HC) Omdat de Bandaeilanden ondanks een verbod toch foelie en nootmuskaat aan de Engelsen verkochten werd bijna de gehele bevolking in 1621 o.l.v. Jan Pieterszoon Coen uitgeroeid. 6
7
Oude pakhuizen van de VOC in het tegenwoordige Jakarta Het oude stadhuis van Batavia en kantoor van de Gouverneur Generaal van de VOC. Een Hollandse ophaalbrug in het centrum van Jakarta In de haven van Jakarta worden schepen als in de tijd van de VOC nog steeds met de hand geladen. Start video; De VOC Het succes en de rijkdom van de Republiek zorgde voor reacties van andere landen, twee voorbeelden: Act of Navigations (1651) Deze wet verbood niet Engelse schepen om goederen van buiten Europa naar Engeland te vervoeren, en verbood dan nog eens drie met name genoemde landen om enig goed naar Engeland te transporteren. Deze regels waren speciaal opgesteld om de superieure handelspositie van de Verenigde Provincies aan te tasten. De 1 e Engels Nederlandse oorlog was een gevolg van deze wet. Mercantilisme Economisch stelsel dat de bestaansmiddelen in het eigen land wil versterken door de export van eindproducten te bevorderen en de import te bemoeilijken. 8
9
10