Contact & Informatie Centrum voor Basiseducatie vzw - Leerpunt Gent-Meetjesland-Leieland Hippoliet Lammensstraat 10 9000 Gent 09 224 24 12 www.cbe11.be Inloopteam De SLOEP Bevelandstraat 26 9000 Gent 09 234 38 58 www.desloep.be Fonds van bpost voor Alfabetisering KBS Brederodestraat 21 1000 Brussel www.kbs-frb.be Federatie Centra voor Basiseducatie vzw Dok-Noord 6 9000 Gent info@federatie-basiseducatie.be www.basiseducatie.be Foto s van De SLOEP en FreeDigitalPhotos.net: Marius Iordache, Phiseksit, Nuchylee, Artzumui, Photostock, David Castillo Dominici, Topstep07, Salvatore Vuono, Digitalart en Dan. Verantwoordelijke uitgever: Steven Van den Eynde, Federatie Centra voor Basiseducatie vzw, Dok-Noord 6, 9000 GENT. Peuterpraat Een project van CBE Leerpunt Gent-Meetjesland-Leieland Inloopteam De SLOEP Fonds van bpost voor Alfabetisering
Materiaal Inhoud Flyer Voorbereiding p. 4 Oudergroep p. 5 Programma p. 6 Gewikt en gewogen p. 8 Randvoorwaarden p. 10 Materiaal p. 11 Filmpjes youtube (situaties: aankleden, in de supermarkt, Purk in bad) Boekjes: onder andere Rupsje nooit genoeg (Eric Carle), Bo en Babs in de regen (Marijke ten Cate), Raad eens hoeveel ik van je hou (Sam MacBratney) Video Dribbel dekt de tafel (track 3) Liedjes: onder andere Purk in bad (Sesamstraat Youtube), De wielen van de bus (Youtube), k Zag twee beren + Klein klein kleutertje (uit De allermooiste kinderliedjes), Droog bed (uit Steek je vinger in de lucht),... Praatplaten: bv. de kleuterschool en de verschillende ruimtes daar: het klasje en zijn speelhoeken, de toiletten, de turnzaal, Spel: thema voeding (zelf ontwikkeld, aanwezig in De Sloep), eindspel (zelf ontwikkeld, aanwezig in Leerpunt) Spelotheek - speelgoed i^nm^k ikzzm 11
Randvoorwaarden Peuterpraat Investering van beide partners in het project en een goede concrete taakverdeling is belangrijk. Concrete samenwerking in de groepsbegeleiding, de constante duobegeleiding is zeer belangrijk. Voor deelnemers is duobegeleiding een sterk signaal. Begeleiders werken samen, vullen elkaar aan, wisselen af, Dit educatief programma ondersteunt ouders bij de aanpak en opvoeding van hun kind. Peuterpraat vond 8 maal plaats in oktober en november 2011 in opeenvolgende bijeenkomsten van telkens 2,5 uur. Verschillende thema s werden aangeboden. Speciale aandacht gaat naar taalstimulering, waarmee een bijdrage aan preventie van laaggeletterdheid beoogd wordt. Bij de uitvoering van het programma werden zoveel mogelijk drempels aangepakt: selectie van inhouden, keuze van methodieken, plaats van uitvoering, systematische ondersteuning door tolken,... Peuterpraat is een educatief aanbod voor ouders van peuters, dat gezamenlijk werd uitgebouwd door CBE Leerpunt (Gent-Meetjesland- Leieland) en Inloopteam De SLOEP. De ouderbijeenkomsten werden begeleid door een duo van een educatieve medewerkster van het centrum voor basiseducatie en een groepswerkster van het inloopteam. Een groep als deze begeleiden vraagt onder meer door het overleg meer voorbereidingstijd dan een cursus in het open aanbod van het CBE. Voldoende werktijd voor beide begeleiders is nodig; zeker bij de eerste aanbieding is dubbele voorbereidingstijd geen overbodige luxe. Er moet ook nog van alles ontwikkeld worden. Dit heeft uiteraard effect op de regeling van de werktijd van de educatieve werker van CBE. Concreet is nabespreking van elke bijeenkomst nodig. Daarnaast is gezamenlijke voorbereiding een meerwaarde. Bij het opzetten van het project is voldoende aanlooptijd belangrijk. Zo is er tijd om doorverwijzers te betrekken in verkenning van de noden en behoeften, planning in grote lijnen, contacten doorverwijzers, uitwerken inhouden, Goede samenwerking is onontbeerlijk. Die samenwerking groeit al doende, en kan best bewust ondersteund worden. Het is in het kader van de samenwerking drempelverlagend voor de educatieve werker van CBE het overleg van de duobegeleiders in De SLOEP te laten plaatsvinden. Zo onstaan spontaan contacten met diverse medewerkers in het inloopteam. De positieve benadering van het project door de beide organisaties is eveneens een belangrijke randvoorwaarde. Interesse door andere collega s en ondersteuning in de globale planning en bij de evaluatie werkt motiverend. Aangezien er geen voorwaarden werden gesteld aan het beheersingsniveau van het Nederlands, werden tolken ingeschakeld. Dat waren er minimaal twee, soms drie. Hun werk werd geïntegreerd in de bijeenkomsten. Per persoon werden aandachtspunten geformuleerd betreffende de persoonlijke of gezinssituatie, die verder zullen opgevolgd worden. Nazorg is voorzien. Structureel In een eerste fase zal in Gent verder gezocht worden naar additionele middelen, maar op relatief korte termijn moet duidelijk worden dat de samenwerking tussen basiseducatie en inloopteam ook op opdrachtniveau wordt erkend en gehonoreerd. Beide organisaties werken met en voor dezelfde mensen: kwetsbare ouders. Die kunnen in een veilige omgeving ondersteund worden in een proces dat hen emancipeert en geleidelijk aan ook activeert als ouder in onze samenleving. De meerwaarde voor de ouders is duidelijk, dat blijkt uit hun eigen evaluatie. Voor de basiseducatie ligt in de samenwerking met de inloopteams een opportuniteit om preventief te werken aan laaggeletterdheid of laaggeschooldheid. Fonds van bpost voor Alfabetisering Leerpunt Gent schreef in overleg met De SLOEP een projectaanvraag voor het Fonds voor alfabetisering van bpost. In dat dossier werden een aantal doelstellingen voorop gezet. Concreet biedt Peuterpraat een opvoedingsondersteunend kader in de ruime zin. Enkele boeiende invalshoeken zijn: de ontwikkeling van het kind in al haar deelfacetten en hoe ouders ondersteunend en stimulerend kunnen handelen. Daarnaast wordt in Peuterpraat ook het belang van kleuterparticipatie in de school belicht, met de nodige aandacht voor het school(systeem) en schoolkeuze. De expliciete aandacht voor lezen en schrijven in brede zin, wordt vertaald naar vertellen en voorlezen aan jonge kinderen. Er wordt gepoogd om taalstimulering en opvoedingsondersteuning te koppelen. Ook thema s uit andere levensdomeinen (cfr. integraal werken) komen aan bod. De concrete vorm en inhoud van peuterpraat wordt afgestemd op de noden van de ouders door middel van een diepte-peiling naar vragen en interesses. Na de erkenning (juni 2010) werd in enkele overlegmomenten het project verder op de rails gezet. Zij overlegden daarbij ook met de Federatie Centra voor Basiseducatie. In Peuterpraat werd een middenweg bewandeld tussen informeel en formeel leren: er werd gepast aandacht besteed aan leerinhouden overbrengen. Deelnemers nemen op die manier informatie mee, uit bijeenkomsten waar het ook echt aangenaam vertoeven is. 10 3
Voorbereiding Peuterpraat toont aan dat een samenwerking tussen De SLOEP en Leerpunt kan en voor beide partners rendeert. Voor het inloopteam past Peuterpraat in het aanbod. Het krijgt dan ook verder een plaats. De samenwerking met CBE Leerpunt wordt positief geëvalueerd en het is de bedoeling ze verder uit te bouwen. De SLOEP begon met een peiling aan de hand van diepte-interviews met professionelen uit De SLOEP, regioverpleegkundigen van Kind en Gezin en Wijkgezondheidscentrum De Sleep. CBE Leerpunt deed een peiling bij de eigen cursisten op zoek naar interessante en nuttige inhouden voor ouders van peuters. Waarover stellen ouders vragen? Wat blijkt moeilijk te lopen in de opvoeding? Vervolgens werden gezamenlijk de grote thema s van de vorming bepaald. Uit de gegevens van de peiling werden zorgvuldig een aantal thema s geselecteerd. Deze thema s werden doelbewust en doordacht van toegankelijk naar minder toegankelijk gepland. Zo kreeg het project inhoudelijk vorm. CBE Leerpunt en De SLOEP bekeken het programma vanuit de eigen methodiek en formuleerden concrete doelen voor het eigen aandeel in het programma, die doelen werden samengevoegd tot een gemeenschappelijk plan. Acht bijeenkomsten werden voorzien. Er werd een folder geschreven in duidelijke taal en verspreid naar alle mogelijke doorverwijzers. Grote lijnen De partners legden de grote inhoudelijke lijnen binnen de thema s vast. Ook de volgorde werd bepaald, de inhoud werd concreter afgebakend en de taken werden verdeeld. Wie diept wat voorbereidend verder uit? Wie is waarvoor verantwoordelijk? Hier werd ook bekeken hoe taalstimulering concreet een plaats zou krijgen, mee een rode draad kon vormen. De SLOEP en Leerpunt bereidden samen elke bijeenkomst voor. Dit was belangrijk voor het goed afstemmen van de activiteiten op de groep. De bijeenkomsten vonden plaats in De SLOEP, op maandagnamiddag van 13u tot 15.30u. Aansluitend namen de begeleiders wat tijd voor nabespreking en ordenen van het materiaal. Concrete voorbereiding van de nieuwe bijeenkomst gebeurde door de educatieve medewerkster van Leerpunt telkens op maandagvoormiddag. Zij nam daarbij nog contact op met de groepswerkster van het inloopteam voor de laatste afstemming. Ook de groepswerkster van De SLOEP werkte per bijeenkomst een deel van de inhoud uit. Begeleiders konden observaties en ervaringen in de groep verwerken in de uitbouw van de volgende bijeenkomst. Er werd daarnaast ook gewerkt op de inhoud, het materiaal en de praktische organisatie. De reeks vooraf volledig voorbereiden is niet mogelijk. Er moet op maat van de groep verder kunnen ontwikkeld worden. Accenten, concrete vragen, situaties van de gezinnen, niveau van de groep bepalen het werk in de groep. Het was afwachten welke werkvormen al dan niet aansloegen. Het was dan ook nodig voldoende werktijd aan de begeleiders toe te kennen om het project te realiseren. Zo konden ze tussen de bijeenkomsten nog overleggen en de groepsmomenten concreet voorbereiden. Groepsbijeenkomsten in het inloopteam zijn sterk op vlak van informeel leren ondersteund door eerder aanschouwelijk didactisch materiaal dan tekstueel materiaal. De didactisch onderbouwde aanpak van Leerpunt met focus op taligheid en geletterdheid wordt als een verrijking ervaren. De gecombineerde aanpak leidde tot rijkere informatie, die ook in materiaal voor de ouders werd omgezet. Via dit project bereikt het centrum voor basiseducatie kwetsbare ouders, deelnemers die normaliter niet de stap zetten naar leren. Een cursus op een plek met een lage drempel, die helemaal op maat gesneden is qua inhoud en aanpak, kan mensen de stap doen zetten. Door de duobegeleiding van De SLOEP die vertrouwd is met de specifieke kwetsbare doelgroep kan de groepsbegeleiding meer worden verfijnd en kan gesteund worden op de relatie die reeds met de ouders aanwezig is in het inloopteam of die in de loop van het project door het inloopteam wordt uitgebouwd. Dit is een betekenisvolle aanvulling bij de aanpak van de basiseducatie. De deelnemers kunnen goed begeleid worden, hun achtergrond is gekend door De Sloep; onder andere via de contacten met doorverwijzers. Deze informatie is belangrijk voor een cursus op maat, maar voor Leerpunt buiten samenwerkingsverbanden meestal onbereikbaar. In de tussentijdse besprekingen over de groep en het proces wordt de relevante informatie over de gezinnen door de groepswerkster van De Sloep ingebracht. Zo kan de aanpak in de groep en de ondersteuning van de deelnemers verfijnd worden. De deelnemers weten dat de begeleidster van Leerpunt en de groepswerkster van De Sloep nauw samenwerken en informatie delen. Om als gelijkwaardige partners in de groep te kunnen werken, is het belangrijk dat beide begeleiders over evenwaardige informatie beschikken. Op die manier is het voor de deelnemers duidelijk dat er echt in duo gewerkt wordt en dat ze bij beide begeleiders terecht kunnen. Daarnaast is informatie over deelnemers nodig om goed te kunnen inschatten wat er gebeurt, en om hierop gepast te kunnen reageren. Tijdens het educatief proces wordt vooral gewerkt met de ervaringen, vragen, van de ouders. Die zijn gekleurd door hun achtergrond en leefsituatie in kansarmoede. Het is belangrijk om hier met een juiste houding voor de groep te kunnen staan. De juiste achtergrondinformatie is hiervoor noodzakelijk. 4 9
Gewikt en gewogen Oudergroep Tussentijds werd het project elke week besproken door de begeleiders onderling en één keer samen met de verantwoordelijken. Belangrijke items bij opvolging en evaluatie zijn zeker: de betekenis van het project, logistieke mogelijkheden, de duobegeleiding, de voorbereidingstijd, de opvolging van de deelnemers ook na het project, De ouders werden betrokken in de evaluatie van het project: tijdens de laatste bijeenkomst werd een eindspel gespeeld waarbij de deelnemers konden aangeven welke de effecten zijn van de verschillende aangeboden thema s op hun dagelijks leven. Bij de eindevaluatie werd het project gewikt en gewogen. Voor de ouders is de groep erg belangrijk. Het samenkomen maakt hen enthousiast. De deelneemsters merken dat andere mama s vergelijkbare problemen moeten aanpakken, ook met vragen zitten,... Ze kunnen hun hart luchten, door uitwisseling krijgen ze erkenning en is er herkenning. De onderlinge contacten zijn belangrijk. Die leggen misschien een basis voor een netwerk, wat voor veel vrouwen ontbreekt. De begeleidsters werken aan een goede sfeer in de groep, maken de bijeenkomsten ook aangenaam, Dit programma is waardevol voor de ouders De deelneemsters hebben heel wat praktische kennis opgedaan over de verschillende thema s, dit is inzetbare kennis t.a.v. hun rol als ouder. In de groep leerden deelneemsters elkaar kennen. De begeleidsters waren een professioneel luisterend oor: mensen konden met individuele vragen naar hun begeleidster stappen, ze kregen in vertrouwen gepaste informatie, De gezinnen die in het project bereikt werden, moeten het stellen met beperkte financiële middelen. In het project werd bv. de stap gezet naar de speelotheek, waar ouders materiaal kunnen ontlenen, zo wordt goed speelgoed op een voordelige manier beschikbaar. In elke bijeenkomst werd er aandacht besteed aan de hulp- of dienstverlening waarop gezinnen beroep kunnen doen. Dit is zeker belangrijk als ze na de vormingsreeks met vragen zitten: waar kan je dan naartoe? Algemeen gezien hebben de mama s een beter zicht op hulp en dienstverlening die hen tegemoet komt. Deelneemsters brachten zelf aan dat werken aan taal belangrijk is, het Nederlands wordt als belangrijk gezien, de verwijzing naar het Huis van het Nederlands is duidelijk. De deelnemers werden aangemeld via de andere groepswerkingen van De SLOEP, zoals Babybabbel, Vaderwerking, de Turkse moedergroepen en Zwanger en veel vragen. De SLOEP kende dus het profiel van de deelnemers. Verder hebben ook de regioverpleegkundigen een aantal mensen toegeleid. Het eerste gesprek tussen de begeleiders en de deelnemers vond plaats tijdens de eerste bijeenkomst. Op dat moment konden de deelnemers hun persoonlijke leervragen uitspreken. In de context van dit project werden de vaardigheden van de ouders die van belang zouden kunnen zijn voor het leerproces in groep vooraf niet gepeild. Het niveau van kennis van het Nederlands was weinig doorslaggevend, aangezien met tolken werd gewerkt. Vooral de inhoud werd benadrukt. Deze aanpak wijkt af van de geëigende werkwijze in de basiseducatie, waar deelnemers een intake doormaken, die ook in belangrijke mate de vaardigheden onderzoekt die ze al dan niet verworven hebben. Dit betekent dan ook dat in Peuterpraat van bijeenkomst op bijeenkomst moest geëvalueerd worden wat lukte en wat niet. Ouders De SLOEP bereikt ouders in diverse precaire situaties, waaronder veel mensen zonder papieren. Zij konden ook in dit project deelnemen. Peuterpraat telde tien deelneemsters: zes moeders vormden een vaste kern, daarnaast namen verschillende mensen wisselend deel. De groepswerkster van het inloopteam nodigde iedereen steeds opnieuw uit voor elke bijeenkomst. Deze belronde is noodzakelijk. In de loop van de bijeenkomsten werd de persoonlijke en gezinssituatie van deelnemers duidelijk. Het inloopteam is best geplaatst om aan te voelen en te bespreken wat verder ondersteunend nodig en mogelijk is. Ouders konden deelnemen aan een educatief programma dat het centrum voor basiseducatie en De SLOEP volledig hebben afgestemd op de ouder in precaire situaties. Nogal wat deelnemers hadden al van Leerpunt gehoord, maar kwamen er in Peuterpraat op een bijzondere manier mee in aanraking. Het leren kwam naar de ouders toe. Peuterpraat stelt vast dat dit op zich al drempelverlagend is en ook wel activerend werkt naar verder leren. Wat hierin ook meespeelt: Leerpunt krijgt een gezicht door de directe inzet van een educatieve medewerkster in het inloopteam; dit wekt vertrouwen. Het leren bewijst ook bijna meteen zijn nut, het blijkt ook direct relevant en bruikbaar naar de eigen aanpak van de kinderen. De aanwezigheid van de kinderen in het inloopteam tijdens de bijeenkomsten is een uitdaging voor alle betrokkenen. De kinderen werden opgevangen door polyvalente medewerkers van De Sloep. Zij kwamen dus in contact met andere peuters én met andere volwassenen; dat was voor hen een leerproces. Ook de mama s leerden ermee omgaan dat hun peuter werd opgevangen door een andere volwassene en dat ze zelf van op wat meer afstand zagen wat hun kind deed in contact met anderen. Het daagde ook de begeleiders uit tot een constructieve aanpak. Ze moesten inspelen op alles wat ervaring uitlokt, bij alle partijen. De aanwezigheid van de kinderen wordt enerzijds als nuttig ervaren: het activeert iedereen. Anderzijds was het vaak een storende factor omdat de mama s niet altijd even geconcentreerd de bijeenkomst konden volgen. 8 5
Programma De keuze voor het duo van een medewerkster van CBE en een geroepwerkster van het inloopteam zorgde voor een rijke groepsbegeleiding. Verschillende competenties, talenten en accenten werden zo samengebracht. Het beste uit de specifieke aanpak van de twee verschillende werkingen met ouders werd gecombineerd. In het werken met de groep was de educatieve medewerker van de basiseducatie in de eerste plaats een begeleider. De context en de sfeer waarbinnen het leerproces plaatsvindt, vragen om een aanpak die het midden houdt tussen de rol van leraar en die van groepswerker. Het is belangrijk zich bewust te worden van de eigen stijl en aanpak. Voor veel volwassenen is dit hun eerste kennismaking met leren in groep. Dit vraagt een aangepaste benadering, een soepele opstelling enerzijds en tegelijk ook een zorg voor elke deelnemer, voor de vooruitgang en het tempo in de bijeenkomsten. Hoe dan ook worden in een samenwerkingsproject als dit aan de educatieve werker serieuze verwachtingen gesteld en zijn de educatieve doelen van het project de leidraad van het werk. Leerpunt leverde een meerwaarde via het gericht werken met de groep, via het bewust omgaan en opbouwen van een groepsproces. Daarbij werden gericht methodieken ingezet en aangepaste materialen ontwikkeld. Voor de educatieve werkster was het leren door de deelnemers een voortdurende zorg. Wat is nodig opdat mensen de aangeboden informatie oppikken, de opgedane ervaringen bewust beleven en er transfer mogelijk wordt naar de eigen aanpak, naar het eigen gezin? Peuterpraat mixt de sterkten van beide partnerorganisaties, de synergie gaf kracht aan het aanbod. De begeleidsters vulden elkaar aan, waardoor een goed groepsproces ontstond. De begeleidster van Leerpunt voert bijvoorbeeld het woord of brengt informatie aan en de begeleidster van De SLOEP trekt de informatie open en nodigt deelnemers uit tot gesprek. Er werd een vast stramien gevolgd. Dit werd zeer positief geëvalueerd en is voor herhaling vatbaar. 1. Een trigger om te starten: een filmpje, een boekje, een praatplaat over de peuters, geselecteerd in het thema van de dag + gesprek daarover: wat zie je? Wat herken je? Hoe gaat het bij jou? 2. Inleiding op het thema + informatie-overdracht: een selectie van essentiële informatie. Voor elk thema werd dit anders aangepakt: een spel, een filmpje, 3. Bespreking: hoe is het voor jou? Ingaan op reacties + vragen over het thema - Pauze - 4. Verwerkingsactiviteit in het kader van het thema: bijvoorbeeld een beloningskaart maken. De peuters werden soms bij deze activiteiten betrokken. 5. Afronden met een boekje of muziek: aan dit afsluitend moment namen de kleuters wel deel. 6. Een geschenkje aangepast aan het thema Er werd voor een inhoudelijke opeenvolging van thema s gekozen: voor een opbouw van meer veilig naar moeilijker. Introductie: Positief Opvoeden Aan tafel: gezonde voeding, mijn kind doet soms moeilijk Zindelijkheid: hoe leert mijn kind het? Wanneer begin ik ermee? Wat als het niet lukt? Spelen: wat kan ik samen met mijn kind doen? Wat doen jongens en meisjes graag? Kinderen leren om samen te spelen Naar school gaan: wanneer schrijf ik mijn kind in? In welke school? Peuterpuberteit: mijn kind zegt altijd neen, het wil alles zelf doen, waarom? Maar ik wil ook neen leren zeggen Mijn kind groeit: wat weet ik daarover? Aan wie kan ik er iets over vragen? Taalontwikkeling Het is belangrijk om informatie vast te zetten, aandacht te vestigen op bepaalde dingen, de essenties duidelijk te maken, Dit kan onder andere door kernwoorden op het bord te zetten, bepaalde illustratieve materialen op het bord te hangen, deelnemers uit te nodigen bepaalde dingen in een map te bewaren, In de loop van de reeks werd met elke ouder een informatiemap samengesteld. Dit werd als een goede keuze ervaren. Deze mappen worden in de loop van de reeks best in het inloopteam bewaard, zo zijn ze gegarandeerd ter plaatse om aan te vullen, iets te bewaren. De map goed hanteren, leert mensen omgaan met informatie. De deelnemers hebben zelf niet geschreven in de cursus. Op papier kwamen de verwijzingen naar instanties: die hulp bieden, of waar je informatie kan vinden, die voor ouders interessant zijn. Ook werd de plaatselijke Speelotheek bezocht, daar konden ouders direct speelgoed uitlenen. Daarnaast werd ook de link met de basiseducatie gelegd. Opvoedingsondersteuning Ouders willen bijleren, ze hebben vragen ze kregen informatie over thema s die hen bezig houden. De informatie werd aangeboden en er werd over doorgepraat. De bruikbaarheid werd gezamenlijk bekeken en afgetoetst. Wat kunnen ouders met de gegeven informatie, wat is belangrijk en haalbaar om thuis ook te doen? Hoe denkt de ouder over wat wordt ingebracht, wat wordt meegegeven? Ouders werden niet onder druk gezet om hun aanpak te wijzigen in een bepaalde richting. Er werd ook niet geoordeeld over de inbreng en vragen van de ouders. Het is belangrijk mensen in hun waardigheid te laten. Steeds was er ruimte voor alternatieven, via de ervaringen en voorbeelden van deelnemers werden die duidelijk en in de verf gezet. De informatie, het luisteren naar elkaars ervaringen, het samen oefenen dit alles kan tot transfer leiden naar het eigen gezin. De gesprekken met ouders zijn onmisbaar, ze zijn de basis van het proces in de groep en verrijken de informatie. Het gesprek in de groep over het thema is essentieel. Toen het bijvoorbeeld ging over omgaan met beloning, werd het idee beloningskaart gelanceerd... Ouders hebben een variatie aan meningen en ideeën daarover. Hoe gaan ze ermee om thuis? Welke beloningen zijn haalbaar? Als ouders thuis dingen uitproberen en deze info terugbrengen in een volgende bijeenkomst, ontstaat wezenlijke communicatie. Taalstimulering De groep deelnemers was gemengd, er namen zowel anderstalige als Nederlandstalige moeders deel. Allen waren laaggeschoold, maar van een verschillend niveau. Dit alles speelt mee in de gebruikte methodieken en materialen. De volgende stimulansen werden uitgewerkt: Werken met boekjes, een voorleesmoment in de groep: voorlezen (vertellen bij een boekje) als inspiratie voor de ouders Bij foto s, illustraties, werden ouders gestimuleert om te vertellen en vragen te stellen. Er werden praatplaten aangeboden (bestaand materiaal, foto s, ) en de deelnemers werden uitgenodigd om er iets bij te vertellen, zichzelf uit te drukken. Muziek in de groep: liedjes beluisteren, samen zingen, met eigen kind bewegen op muziek, bijvoorbeeld ook woorden van de liedjes ondersteunen door gebaren ( broodjes smeren ). Bij het thema neen zeggen paste bijvoorbeeld het lied Klein, klein kleutertje. 6 7