De VIG-aanpak Uitgangspunten voor de aanpak Bij het ontwikkelen van de VIG-aanpak is gekozen voor een integrale aanpak van multiproblemgezinnen die vanuit de reguliere hulpverlening niet meer bereikt worden of waarbij de inzet te weinig effect oplevert. Een aantal uitgangspunten zijn leidend: Niet de cliënt staat centraal, maar het probleem. De probleemdefiniëring vindt onafhankelijk van de cliënt plaats. De aanpak (materieel als immaterieel) is integraal en systeemgericht. Inzet van krachtige professionals als coach. De coach loopt nooit harder dan de cliënt. Coaches voeren de regie, zowel binnen het gezinssysteem als in het netwerk daar omheen. Naast het daadwerkelijk coachen van het gezin is één van de belangrijkste doelstellingen van de aanpak om het gezin weer toegankelijk en gemotiveerd te krijgen voor de inzet van reguliere hulpverlening. Samenwerking met reguliere instanties/organisaties is daarbij van het grootste belang. Daarbij richt de aandacht zich op de volgende organisaties: Jeugdbescherming en jeugdreclassering Veilig Thuis RvdK CJG CIT (Crisis Interventie Team) SZW (Sociale Zaken & Werkgelegenheid) Sociaal Casemanagement Afdeling Schuldsanering Afdeling Leerplicht Scholen Jongerenloket Politie Woningbouwverenigingen etc., etc. Zorg in Uitvoering. Krachtige professionals voor de sociale sector. 1
1. Werken aan ontschotting en structuur In de multiproblemgezinnen, met een opeenstapeling van sociale en economische problemen, ontbreekt het veelal aan structuur. Structuur die juist wordt ontbeerd door de kinderen die zich schuldig maken aan delinquent of overlastgevend gedrag. Daar komt nog bij dat een gezin veelal te maken krijgt met een verscheidenheid aan instanties en hulpverleners. Dit vergroot de stabiliteit ook niet. Daarom wordt er een gezinscoach ingezet die zorgt dat het contact met alle instanties overzichtelijk blijft en die zorgdraagt voor een integrale aanpak van de problemen in het gezin, zodat die één voor één aangepakt worden. Dit steeds met het uiteindelijke doel voor ogen: het gezin weer op de rails krijgen en ervoor zorgdragen dat de ouders hun rol als opvoeder weer op zich kunnen nemen. 2. Verantwoordelijkheid ouders Ouders moeten hun verantwoordelijkheid nemen. De aanpak moet er dus op gericht zijn om de ouders weer te leren hun verantwoordelijkheid te pakken. De ouders moeten weer invloed krijgen op de opvoeding van de kinderen. Wanneer ouders hiertoe niet (meer) in staat zijn of dit niet willen, moeten maatregelen genomen worden in het verlengde van de onmacht of de weigering van de ouders. De gezinscoach moet in dat geval zonder talmen de ouders erop wijzen dat zij hun verantwoordelijkheid niet nemen en duidelijk maken wat hiervan de gevolgen zijn. Bij de VIG-aanpak wordt ervan uitgegaan dat ouders zich niet afhankelijk opstellen en afwachtend in een slachtofferrol gaan zitten. Zij zijn zelf verantwoordelijk voor het gedrag van hun kinderen thuis, op straat, op school en elders en moeten hun kinderen corrigeren als dat nodig is, zowel binnen als buiten het gezin. 3. Betrokkenheid als uitgangspunt De aanpak gebeurt vanuit een betrokkenheid bij het maatschappelijke probleem en de ouders die kampen met opvoedingsproblemen. De coach moet betrokken zijn bij het werk dat hij of zij doet (het vraagt veel van een gezinscoach) en moet ook afstand kunnen nemen om de problemen adequaat te kunnen aanpakken. 4. Als vrijwilligheid niet werkt Alleen vrijwillige medewerking door de ouders of opvoeders is geen bruikbaar uitgangspunt voor welke aanpak dan ook als de veiligheid voor het kind afneemt of de onveiligheid in de samenleving toeneemt. Hulp wordt geleverd, maar onder leveringsvoorwaarden. Om een doorbraak bij ouders of kinderen te verwezenlijken, is een doortastende aanpak nodig die meer voorschrijvend is en een duidelijke structuur aan zowel de ouders als het kind biedt. Zorg in Uitvoering. Krachtige professionals voor de sociale sector. 2
VIG wordt daarom altijd ingezet met een drang- en dwanginstrument als stok achter de deur. Waar ouders niet kunnen, gaan we ze helpen, waar ouders niet willen, gaan we ze dwingen. 5. Vroegtijdig Er is voldoende expertise opgebouwd om te kunnen voorspellen waar het naartoe gaat met kinderen en ouders waar niet tijdig wordt ingegrepen. De samenleving (buurtbewoners, politie, onderwijs, wijkwelzijnswerk, hulpverlening) heeft dan al vaker de zorg uitgesproken over het gedrag van de kinderen en de gezinssituatie waarbinnen het kind opgroeit. Achteraf beschouwd was het al veel eerder duidelijk dat het eens fout zou gaan, en betreurt men dat er niet eerder is ingegrepen. Iedereen denkt dat het tot de verantwoordelijkheid van de andere instanties hoort. Waar velen zich met een zaak bemoeien, blijft het probleem vaak liggen. Pallet van de aanpak Gegeven bovenstaande uitgangspunten kan de VIG-aanpak het best gekarakteriseerd worden door de volgende elementen: vroegtijdig (niet talmen maar doen); pro-actief (anticiperen op te verwachten problemen); gefaseerd (licht inzetten op lichte problematiek en zwaar inzetten op zware problematiek); ontschotting (één werker in verschillende modaliteiten); vóórdoen (niet alleen praten maar laten zien); competentiegericht (gericht op het aanleren van concrete vaardigheden); dwingend (niet vrijwillig maar voorschrijvend en opleggend); kortdurend (snelle resultaten zorgen voor snelle verandering en motivatie om verder te gaan); overdraagbaar (na de interventieperiode overdragen aan de reguliere voorzieningen); puinruimen (reorganiseren en de boel op orde maken); systeemgericht (niet alleen op het kind maar ook op het gezin, de ouders); kosten en baten (snel de winstsituatie voor ouders in kaart brengen); gesanctioneerd (bekrachtigen van het gewenste, ontkrachten van het ongewenste, successen naar voren brengen, creëren van een win-winsituatie); structurerend (structuur aanbrengen in het gezin); Zorg in Uitvoering. Krachtige professionals voor de sociale sector. 3
contractueel (concrete afspraken maken en vastleggen, weekschema maken); meetbaar (t.b.v. een goede evaluatie van de aanpak worden de doelen meetbaar omschreven); gericht op het systeem (ouders zijn in de eerste plaats verantwoordelijk voor de opvoeding van hun kind). Doel van de interventie De hoofddoelen van VIG zijn: Ouders zijn in staat een veilige leefomgeving te bieden voor hun kinderen in en om het huis. Het gezin is (weer) toegankelijk voor hulp zonder externe dwangmiddelen. Deze hoofdoelen zijn verder uitgewerkt in de volgende subdoelen: De ouders hanteren een duidelijke dagelijkse routine, bieden structuur en houden toezicht op de kinderen. De gedragsproblemen van de kinderen zijn verminderd. De ouders kunnen rondkomen van het inkomen waarover zij beschikken. De kinderen gaan naar school en hebben een vrijetijdsbesteding. De ouders worden bij de opvoeding van de kinderen ondersteund door familie, buren of andere bekenden uit het netwerk. De gezinsleden veroorzaken geen overlast meer. Doelgroep van de interventie De doelgroep waar de interventie op is gericht: Multiproblemgezinnen waar de reguliere hulpverlening niet meer naar binnen mag, kan, wil of durft, of waar deze te weinig effect ressorteert. Er is sprake van ernstige zorgen omtrent de ontwikkeling van de kinderen. Op minimaal 4 leefgebieden is sprake van ernstige langdurende zorgen Zorg in Uitvoering. Krachtige professionals voor de sociale sector. 4
Multiproblemgezinnen kampen met tal van problemen op de volgende leefgebieden: Opvoeding. In vrijwel alle gezinnen is sprake van opvoedingsproblematiek en pedagogische onmacht. Ouders, veelal alleenstaande moeders, oefenen nauwelijks gezag over hun kinderen uit en houden geen toezicht. Veiligheid van de kinderen. Deze komt in het geding door onveilige situaties in huis (bijvoorbeeld loshangende bedrading), mishandeling of verwaarlozing, of door ouders die hun kind niet stimuleren of het passend onderwijs ontzeggen. Huiselijk geweld komt regelmatig voor. Huisvesting. De huisvestingssituatie van de gezinnen is over het algemeen slecht te noemen: achterstallig onderhoud, weinig huisraad, te kleine woning of een dreigende uithuiszetting. Administratie. In vrijwel alle gezinnen is sprake van hoge schulden. Ook hebben ouders zelf nauwelijks meer overzicht over hun financiële situatie. De kinderen leven onder het bestaansminimum. Overlast. De relatie tussen de gezinnen en hun omgeving is vaak problematisch. Vaak is het gedrag van de kinderen de oorzaak van overlast, de ouders zijn het gezag kwijt en weten vaak niet hoe ze de kinderen moeten aansturen. Buren klagen over lawaai, rommel en verwaarlozing van de omgeving. Gezondheid. De meeste gezinnen hebben te maken met gezondheidsproblemen. Psychosomatische klachten komen veelvuldig voor, evenals lichamelijke klachten als overgewicht en diabetes. Ook kampen ouders en kinderen met psychische problemen. Scholing/werk. Een groot aantal van de ouders is zeer laag opgeleid. Er is veel schoolverzuim. De afstand tot de arbeidsmarkt is voor het merendeel van de gezinnen groot. Veel ouders zijn niet gemotiveerd om te gaan werken. Indicatie- en contra-indicatiecriteria Gezinnen kunnen bij VIG worden aangemeld door partijen die zich zorgen maken over gezinnen die met zoveel problemen kampen, dat de opvoeding van de kinderen eronder lijdt en hun ontwikkeling ernstig bedreigd wordt. Vaak zijn ze besproken in een netwerk Jeugd of een ander signaleringsnetwerk. VIG hanteert de volgende indicatiecriteria: Zorg in Uitvoering. Krachtige professionals voor de sociale sector. 5
Er bestaat de mogelijkheid om dwang en drang toe te passen bijv. als één of beide ouder(s) een uitkering (WWB) hebben. Er is sprake van een kind met een ondertoezichtstelling (OTS) Er is een melding bij Veilig Thuis gedaan. Er is een raadsonderzoek gedaan en er ligt een advies voor een OTS en/of UHP Er is sprake van een OTS en/of een dreigende UHP van één of meerdere kinderen. Er is sprake van een dreigende uithuiszetting. VIG hanteert de volgende contra-indicaties: Doorkruising lopend justitieel onderzoek. Bij de aanmelding van een gezin bij VIG wordt op verzoek van Justitie gekeken of er een justitieel onderzoek loopt tegen één van de gezinsleden. Deze gezinnen kunnen voor de duur van de justitiële procedure niet in traject worden genomen, omdat de hulp door VIG het justitieel onderzoek in de weg kan staan. Er loopt een dreigende uithuiszetting van het gezin waaraan vastgehouden wordt en die niet onderhandelbaar is in het kader van VIG, of het gezin is dakloos. Indien een gezin geen onderdak heeft, heeft het geen zin om VIG in te zetten omdat alle energie van het gezin dan uit zal gaan naar het vinden van de juiste huisvesting. Opzet van de interventie VIG is een vorm van intensieve hulp bij gezinnen thuis. Een gezin krijgt een (gezins)coach toegewezen die 24 uur per dag en zeven dagen per week beschikbaar is voor het gezin en het gezin meerdere keren per week bezoekt. De coach heeft een caseload van vijf gezinnen tegelijkertijd. VIG duurt maximaal zes maanden. Drie, zes en negen maanden na afsluiting neemt de coach telefonisch contact op met het gezin om te monitoren of alles goed gaat en de vervolghulp op gang is gekomen. De coach neemt bij de start van VIG de regie in het gezin over. In de hulp die de coach biedt, staat niet de vraag van het gezin centraal, maar het probleem zoals de coach dat constateert. De coach geeft telkens aan wat er moet gebeuren, welke acties hij van de gezinsleden verwacht en voert deze voor en met hen uit. Telkens legt hij daarbij de relatie met de veiligheid en de opvoeding van de kinderen. Het saneren van schulden is bijvoorbeeld nodig om te zorgen dat de ouders weer (gezond) eten kunnen kopen voor hun kinderen. Naarmate het verloop van VIG vordert neemt de regierol van de coach af en neemt het gezin de regie voor zover mogelijk weer over. Zorg in Uitvoering. Krachtige professionals voor de sociale sector. 6
De coach van VIG werkt met drang en dwang. De coach oefent voortdurend drang op de gezinsleden uit. Dit doet hij door de gezinsleden duidelijk te instrueren over wat te doen en creatief te zoeken naar win-winsituaties door acties te ruilen ('Als jij de afwas doet, bel ik in de tussentijd voor jou de woningbouw.') Een vertrouwensrelatie met het gezin is in eerste instantie niet nodig: vaak ontstaat deze in de loop van de tijd doordat de coach met het gezin concrete resultaten boekt. Ook schetst de coach telkens de consequenties van gedrag van gezinsleden ('Als jij niet zorgt dat de kinderen 's ochtends op tijd op school komen, geeft de gezinsvoogd een schriftelijke aanwijzing.') Ook oefent hij zeker in het begin in samenwerking met anderen een strikte controle op de gezinsleden uit. Hij gaat onverwachts langs, schakelt de wijkagent en de school in bij het maken van afspraken met de gezinsleden, vraagt hun contact te zoeken als de gezinsleden zich niet aan die afspraken houden en controleert letterlijk of de afwas is gedaan en de slaapkamers schoon zijn. Drang uit zich ook in het niet laten vallen van gaten in de hulpverlening. VIG stopt pas als de vervolghulp gestart is. Eén van de uitgangspunten van VIG is: Waar u niet kan, zullen wij u helpen, waar u niet wilt, zullen wij u dwingen. De dwang bestaat eruit dat wanneer gezinnen niet voldoende meewerken, zij door de klantmanager van de WWB, Veilig Thuis/RvdK, jeugdbescherming/jeugdreclassering of de woningbouwcorporatie op de volgende manieren berispt kunnen worden: Ouder(s) krijgt(en) een waarschuwing van de gezinsvoogd. Ouders kunnen bijvoorbeeld de waarschuwing krijgen dat wanneer zij niet meewerken om hun opvoedingsvaardigheden te verbeteren en als de veiligheid van het kind in het gezin gevaar blijft lopen, er een verzoek tot uithuisplaatsing gedaan zal worden. Afstemming op de uitkering/schriftelijke aanwijzing van de gezinsvoogd. Werken zij dan nog niet genoeg mee, dan kunnen zij op hun uitkering gekort worden of kunnen de kinderen uit huis geplaatst worden. Bij niet meewerken volgt een melding bij Veilig Thuis om een onderzoek te starten naar de veiligheid van de kinderen of een verzoek bij de Raad voor de Kinderbescherming voor een (V)OTS. De woningcorporatie geeft aan een procedure tot uithuiszetting te starten als het gezin niet voldoende meewerkt en niet stopt met overlast veroorzaken. De VIG-aanpak richt zich op zeven leefgebieden: veiligheid en opvoeding van de kinderen, financiën (schulden, schuldsanering, aanleren administratieve vaardigheden), huisvesting (staat van de woning, omgang met duurzame goederen, huurgedrag, gedrag in de buurt), overlast (in woongedrag en in de buurt/wijk), gezondheid en scholing en werk. Zorg in Uitvoering. Krachtige professionals voor de sociale sector. 7
Fasering. VIG bestaat uit vier fasen: onderzoeksfase overnamefase leerfase afsluitfase In principe duurt de onderzoeksfase 2 weken, de overnamefase 8 weken, de leerfase 12 weken en de afsluitfase 2 weken. Die fasen verlopen niet altijd precies in deze aantallen weken: als een gezin bijvoorbeeld op een bepaald leefgebied snel vorderingen maakt, gaat de coach eerder aan de slag met de leerfase. In de onderzoeksfase maakt de coach een sterkte/zwakte-analyse (draagkracht versus draaglast) voor elk gezinslid op de verschillende leefgebieden. Hiervoor zijn verschillende checklists en analyse-instrumenten beschikbaar. Op basis hiervan stelt hij een plan van aanpak op met (SMART-geformuleerde) doelen voor elk gezinslid. De onderzoeksfase duurt twee weken. In deze fase is de coach (bijna) dagelijks in het gezin. De coach stelt meteen orde op zaken. Hij maakt duidelijke afspraken met de gezinsleden over welk gedrag toelaatbaar is (bijvoorbeeld dat geweld gebruiken of illegaal wiet verbouwen niet mag) en schetst wat de consequenties zijn als de afspraken geschonden worden (bijvoorbeeld een melding bij Veilig Thuis of aangifte bij de politie). De coach brengt het netwerk van het gezin in kaart en gaat mee naar gesprekken met instanties. In alle gemeenten waar VIG ingezet kan worden, zijn er samenwerkingsafspraken met verschillende organisaties, zoals DWI, de Raad voor de Kinderbescherming, jeugdbescherming/jeugdreclassering, politie en de afdeling Schuldsanering. Door de samenwerkingsafspraken ontstaan korte lijnen en kunnen de coaches snel en effectief probleemoplossend te werk gaan voor de gezinnen. In de overnamefase neemt de coach binnen het gezin letterlijk de regie over. In deze fase gaat het er in de eerste plaats om dat de veiligheid van het kind in het gezin (weer) zeker gesteld is. De coach draagt hiervoor zorg door concrete zaken die bedreigend zijn voor de kinderen, direct zelf aan te pakken, bijvoorbeeld: opgestapeld vuilnis/ongedierte (laten) verwijderen, of van de tien katten die een gezin heeft, er acht naar het asiel brengen. De gezinsleden gaan met de coach samen met allerlei praktische zaken aan de slag, zoals: ervoor zorgen dat kinderen op tijd opstaan om naar school te gaan, het op orde brengen van de administratie en het in kaart brengen van eventuele schulden en het opruimen en opknappen van de Zorg in Uitvoering. Krachtige professionals voor de sociale sector. 8
woning. De coach neemt taken over en fungeert als voorbeeld voor de gezinsleden. Hij doet de ouders voor wat goede manieren zijn om hun kinderen op te voeden, het huis op orde te brengen en te houden en contacten met instanties aan te gaan, etc. De coach doet het gewenste gedrag eerst voor en vervolgens voert hij de benodigde acties samen met de gezinsleden uit. De overnamefase heeft ook tot doel om aangeleerde hulpeloosheid van gezinsleden (gedachten van gezinsleden dat er toch nooit iets zal veranderen) en wantrouwen tegen hulpverleners om te buigen naar positievere verwachtingen over de mogelijkheden van hulp. Dit doet hij vooral door snelle en concrete resultaten te boeken (een schoon huis, uitvoeren van reparaties). De coach legt in deze fase contact met de betrokkenen bij het gezin, zoals familie, politie, woningbouwvereniging, afdeling Leerplicht, Bureau Jeugdzorg en de jeugdgezondheidszorg. De coach bezoekt het gezin in deze fase dagelijks tot meerdere keren per week. In de leerfase krijgen ouders langzaam maar zeker de verantwoordelijkheid voor het gezin weer terug. Tijdens de overnamefase hebben ze gemerkt dat er een verandering mogelijk is. De praktische aanpak van de coach draagt eraan bij dat het gezin hoop op verandering krijgt en dat ze zicht krijgen op de vaardigheden die nodig zijn om te veranderen. Tijdens de leerfase is het de bedoeling dat zij onder begeleiding van de coach steeds meer zelf hun leven op orde brengen en houden. Na het overnemen en samendoen tijdens de overnamefase, gaan de gezinsleden in deze fase steeds meer zelf doen. De coach geeft het goede voorbeeld, geeft instructies aan de gezinsleden over hoe zij problemen kunnen aanpakken, oefent het gedrag met hen en laat hen de acties zelf uitvoeren. Zo moeten de ouders leren zelf het huis schoon te houden, de dagelijkse routine te hanteren, zelf gesprekken met instanties te voeren en telefoontjes te plegen. De coach stimuleert, controleert en geeft gerichte feedback aan de gezinsleden op het getoonde gedrag. Om ervoor te zorgen dat ouders steeds beter in staat zijn zelf hun leven vorm te geven, benadrukt de coach de kleine dingen die goed gaan in het gezin en geeft daarvoor complimenten. De coach komt tijdens deze fase één à twee keer per week in het gezin. In de afsluitfase bouwt de coach de hulp af. De gezinsleden hebben ervaren dat de hulp door de coach van VIG concrete veranderingen in hun situatie heeft opgeleverd. Vanaf 12-16 weken wordt gewerkt aan het opstarten van vervolghulp. Dit doet de coach in overleg met de gezinsleden. Hij draagt (delen van) zijn taak over in persoonlijke contacten met de hulpverlener die de vervolghulp uitvoert. De gezinsleden zijn hierbij aanwezig. De coach is wekelijks of minder in het gezin. Zorg in Uitvoering. Krachtige professionals voor de sociale sector. 9
Rapportage. Na de onderzoeksfase is er een plan van aanpak opgesteld. De coach rapporteert vervolgens maandelijks in een schriftelijke rapportage over de vorderingen aan de verwijzer (de instantie die het gezin heeft aangemeld). Bij het afronden van de hulp stelt de coach een eindrapportage op waarin hij aangeeft welke doelen bereikt zijn en welke (eventueel) nog gerealiseerd moeten worden. Deze laatste worden meegenomen door de vervolghulpverlener. Tot slot. VIG is HKZ-gecertificeerd en opgenomen in de database Innovatieve Jeugdinterventies van het NJI als een, in theorie bewezen, effectieve methode. Tevens is VIG opgenomen in de database van DIVOSA als effectief reintegratietraject. Mike Heuves Directeur/bestuurder m.heuves@zorg-in-uitvoering.nl 06 5162 3038. Zorg in Uitvoering. Krachtige professionals voor de sociale sector. 10