Beeldende vorming Kunstbeschouwing Leerjaar 1 Hoofdstuk 5 Spanning en sensatie Bij het beroep van kunsthistoricus denk je misschien niet meteen aan spanning en sensatie, maar toch krijgt de kunsthistoricus in populaire films en boeken (zoals De Da Vinci Code en Het Bernini Mysterie) een Indiana Jones-achtige heldenrol toebedeeld. Het komt er meestal op neer dat een geheimzinnige boodschap verstopt zit in een kunstwerk en dat de kunsthistoricus die weet te ontrafelen door het kunstwerk nauwkeurig te onderzoeken. Dat nauwkeurig onderzoeken of nauwkeurig bekijken van kunstwerken noemen we ook wel kunst beschouwen en dat is wat we gaan doen in dit hoofdstuk. Bij het leren kunstbeschouwen zijn drie dingen heel belangrijk. 1. Kijken Wat zie je allemaal? Dit gaat over de voorstelling - wat is er afgebeeld? - maar ook over kleur, vorm, compositie - de plaats van de verschillende onderdelen binnen een beeld - en materiaalgebruik. Al deze zaken moet je zo nauwkeurig mogelijk bekijken en beschrijven. 2. Onderzoeken Je zoekt zoveel mogelijk informatie over een kunstwerk om het kunstwerk beter te begrijpen. Je probeert daarbij meer te weten te komen over de persoon van de kunstenaar en de tijd waarin het kunstwerk gemaakt is. 3. Onderbouwen van je eigen mening Bij een kunstbeschouwing mag je zelf iets van het kunstwerk vinden. Kunst is altijd bedoeld om een reactie los te maken bij de beschouwer. Jouw reactie mag er ook zijn. Je eigen mening is natuurlijk nooit goed of fout, maar je kunt m wel goed of slecht onderbouwen. Bij een slechte onderbouwing leg je niet goed uit waarom je mening is zoals hij is, bij een goede doe je dat wel. Je geeft dan redenen en argumenten. Een ander kan dan vervolgens zijn of haar redenen en argumenten geven. Misschien verandert jouw mening dan wel een beetje. Zo komt er een leuke discussie op gang over een kunstwerk want over smaak valt namelijk prima te twisten! 1
Vincent van Gogh Goed kijken en je eigen mening onderbouwen leer je het best in de praktijk; door het veel te doen. In dit hoofdstuk gaan we daar dan ook zeker mee oefenen. Op het tweede punt, het onderzoek, gaan we hieronder nog wat dieper in. Het onderzoek Zoals gezegd is het belangrijk wat meer te weten te komen over de persoon van de kunstenaar en de tijd waarin het kunstwerk is ontstaan. Niet dat dit overigens altijd te achterhalen is. Van sommige grottekeningen uit de oertijd is kan slechts bij benadering vastgesteld worden wanneer ze zijn ontstaan, laat staan dat we iets weten over de persoonlijkheid van de maker. We kunnen daarom ook alleen maar raden naar de reden waarom deze tekeningen gemaakt zijn. Gelukkig zijn we beter geïnformeerd als het gaat om de kunst van de afgelopen eeuwen. 1. Onderzoek naar het leven van de kunstenaar De eigenaardige persoonlijkheid Er wordt wel eens gezegd dat gekte en genie dicht bij elkaar liggen. Daar zijn ook genoeg bekende voorbeelden van te vinden. Wie kent Vincent van Gogh niet, die in een vlaag van waanzin zijn eigen oor afsneed? Misschien heb je ook wel eens gehoord van Herman Brood; een aan drugs verslaafde zanger en schilder, die vaak op televisie te zien was en bekend stond om zijn bizarre gedrag. Vernieuwende en grensverleggende kunst wordt vaak gemaakt door mensen die anders durven zijn en anders durven denken dan de gemiddelde mens. Wat dreef Vincent van Gogh om zo woest en kleurrijk te schilderen? Om een goed antwoord op die vraag te vinden is het nuttig je te verdiepen in het levensverhaal en de persoonlijkheid van de kunstenaar. Herman Brood 2
De ingrijpende gebeurtenis Ingrijpende gebeurtenissen die een kunstenaar meemaakt hebben vaak grote invloed op diens kunst. Een goed voorbeeld daarvan is de kunstenaar Joseph Beuys. In 1943, tijdens een oorlogsmissie, werd boven de Krim zijn vliegtuig neergeschoten. Beuys overleefde het ongeluk maar raakte in coma onder de wrakstukken van het toestel. De Duitse zoekgroep had de moed al opgegeven; hij werd echter, bijna doodgevroren, gevonden door nomadische Tartaren, die hem met vet insmeerden en in vilt wikkelden om hem warm te houden en die hem zodoende het leven gered hebben. Dit avontuur heeft een grote invloed gehad op Beuys' latere werk; hij maakte zo veel gebruik van de materialen vet en vilt dat hij de bijnaam "vet en vilt kunstenaar" kreeg. De iets minder eigenaardige persoonlijkheid of de helemaal niet zo ingrijpende gebeurtenis Bovenstaande voorbeelden zouden de indruk kunnen wekken dat kunstenaars altijd halve gekken zijn of iets traumatisch meegemaakt moeten hebben om een goed kunstwerk te kunnen maken. In veel gevallen dat echter helemaal niet zo. Er zijn genoeg kunstenaars die zich gedragen en er uitzien als brave huisvaders, postbodes en kantoorklerken, zonder trauma s en zonder wilde rode haardos of joint bungelend in de mondhoek Wat deze kunstenaars echter wel gemeen hebben met de bovengenoemde voorbeelden is een enorme gedrevenheid om iets te maken van een bijzonder hoge kwaliteit; iets van blijvende waarde of eeuwige schoonheid. Joseph Beuys Performance-kunstwerk 'I like America and America likes me' : Joseph Beuys brengt 3 dagen door in een ruimte met een coyote, soms gehuld in vilten dekens. 3
2. Onderzoek naar het kunstwerk in zijn tijd Voor een goed begrip van de betekenis van een kunstwerk moet je iets weten over de tijd waarin iets gemaakt is. We bespreken hieronder 3 verschillen tussen kunst van vroeger en kunst van nu. Nooit bedoeld voor in t museum Wist je dat het hele idee van een museum nog helemaal niet zo lang bestaat? Het oudste museum is hooguit een paar honderd jaar oud. Veel kunst die te zien is in musea is dus helemaal niet gemaakt om in een museum te hangen. Onze vroege voorvaderen zouden het maar een raar idee gevonden hebben om in een heel groot gebouw dingen te laten zien waarvan, in sommige gevallen, maar een klein groepje mensen de betekenis begrijpt. Kunst had vroeger altijd een heel duidelijk doel. Vaak was dat een godsdienstig doel; denk maar aan de Egyptische Pyramide s, aan Afrikaanse maskers of de Middeleeuwse schilderijen met Maria en Jezus erop. Dit doel moest voor iedereen duidelijk zijn, niet alleen maar voor de kunstenaar zelf, of een klein groepje kunst-liefhebbers. Het Teylers Museum in Haarlem is het oudste museum van Nederland (opgericht in 1778). 4
Lelijk kan ook mooi zijn Smaak verandert. En soms gaat dat heel snel. Nummers die een paar geleden in de Top 40 stonden vinden wij nu vaak al suf klinken. Ook wat kunst betreft is de smaak erg veranderd. Honderden jaren lang vonden mensen sierlijke kunst de enige goede kunst. Beeldhouwkunst en schilderkunst moesten net zo zuiver, licht en elegant zijn als klassiek ballet. Kunst moest engelachtig zijn. De laatste honderd jaar mag kunst wat meer duivels zijn. Kleuren mogen vloeken; klanken mogen schuren. De al eerder genoemde Van Gogh heeft een grote rol gespeeld in deze verschuiving van smaak. De kleuren werden bij hem feller en de manier van schilderen wilder. Mensen ontdekten dat dit ook heel mooi kan zijn. De David van Michelangelo Prima ballerina Portret van Matisse door Andre Derain Schilderij van de Nederlandse kunstenaar Karel Appel 5
Een goed idee is genoeg Een laatste verschil dat we hier noemen is dat bij kunst van vroeger het er altijd om ging dat het schilderij, beeld of muziekstuk mooi, goed of knap gemaakt was. Bij kunst van tegenwoordig gaat het soms alleen maar om een goed idee, en is de uitvoering van minder belang. Sommige kunstenaars werken als reclame-bedenkers, ze verzinnen een situatie die mensen verrast of shockeert, maar laten de uitvoering aan anderen over. Een paar jaar geleden zag je overal reclameposters hangen voor de wereldberoemde met diamanten ingelegde schedel For the Love of God van de Britse kunstenaar Damien Hirst. Je kon die gaan bekijken in het Rijksmuseum. For the Love of God is een platina afgietsel van een mensenschedel, bezet met 8.601 loepzuivere diamanten. Op het voorhoofd zit een grote, natuurlijk roze, peervormige diamant, de Skull Star Diamond genaamd. De kunstenaar heeft de schedel niet zelf gebeeldhouwd, de diamanten niet geslepen en ze er ook niet zelf opgeplakt. Hij heeft alleen het idee bedacht. Veel mensen kwamen kijken naar de schedel en er waren veel lovende maar ook veel kritische reacties. Waarom zou deze schedel veel mensen aanspreken? En waarom denk je dat veel andere mensen boos worden om een voorwerp als dit? Kunst waarbij het om het idee gaat noemen we conceptuele kunst. Hiernaast is het werk urinoir van Marcel Duchamp afgebeeld. Vaak wordt dit beschouwd als het eerste conceptuele kunstwerk. In 1917 shockeerde Duchamp met deze pispot de kunstwereld. Hoe moest je dit soort kunst beoordelen? Niemand die het wist. Dat was precies de bedoeling van Duchamp. Toch knap om iets te verzinnen waarover honderd jaar later nog steeds gediscussieerd wordt! 6