Kindermonitor 2009 Samenvatting van een grootschalig onderzoek onder 0 tot 12 jarige kinderen uit de Regio Gelderland Midden H u l p v e r l e n i n g G e l d e r l a n d M i d d e n
Gezondheid niet voor álle kinderen vanzelfsprekend Over het algemeen is de gezondheid van kinderen in de regio Gelderland Midden goed tot zelfs heel goed. Dat blijkt uit de resultaten van een grootschalig onderzoek onder de ouders van 0 tot 12 jarige kinderen. Het onderzoek, de Kindermonitor 2009, is uitgevoerd door de GGD van Hulpverlening Gelderland Midden. Ondanks dit positieve beeld zijn er ook problemen. De sociaaleconomische status van het gezin waarin het kind opgroeit, heeft in het algemeen een negatieve invloed op de gezondheid van het kind. Onderzoek en methode Gemeenten moeten volgens de Wet publieke gezondheid inzicht hebben in de gezondheidstoestand van hun bevolking. Daarom voert de GGD elk jaar een onderzoek uit naar gezondheid en factoren die de gezondheid beïnvloeden, onder de inwoners van de gemeenten in Gelderland Midden. Steeds staat een bepaalde doelgroep centraal: kinderen, jongeren, volwassenen of ouderen. In 2009 waren de kinderen aan de beurt. Per gemeente is uit de gemeentelijke basisadministratie een a-selecte steekproef getrokken van 800 kinderen, maximaal 1 kind per adres. Onder de ouders van deze kinderen is een gezondheidsvragenlijst verspreid. Van de geretourneerde vragenlijsten waren ruim 11.000 bruikbaar voor analyse. De respons in de regio Gelderland Midden komt daarmee op 60%. Hierdoor geven de gegevens een representatief beeld per gemeente én voor de hele regio Gelderland Midden. Wie zijn de kinderen? Achtergrondkenmerken van kinderen en hun ouders zijn van invloed op de gezondheid en het welzijn van het kind. Zo is de sociaaleconomische status (SES) van het gezin een belangrijke factor. Ook zijn er specifieke gezondheidsproblemen die vaker voorkomen bij mensen van niet-nederlandse afkomst. Gezinsinkomen Bijna 15% van de 0 tot 12 jarige kinderen groeit op in een gezin waarin men moeite heeft om rond te komen van het gezinsinkomen. 15% van de ouders geeft aan dat geldgebrek spanningen geeft in het gezin. De posten waar het meest op wordt bezuinigd zijn dagjes uit of op vakantie (14%) en lidmaatschap van een club of vereniging (7%). Achtergrondkenmerken % Eenoudergezin 9 Allochtoon 13 SES laag 22 midden 40 hoog 38 Moeite met rondkomen gezinsinkomen 15 Tabel 1: Achtergrondkenmerken Thuissituatie Het merendeel van de 0 tot 12 jarige kinderen in de regio Gelderland Midden woont in een gezin met twee ouders. 9% woont echter in een éénoudergezin. Van de kinderen is 13% van allochtone afkomst. Van alle kinderen heeft 22% een lage SES, 40% een gemiddelde SES en 38% heeft een hoge SES. De SES is in dit onderzoek gebaseerd op het opleidingsniveau van de moeder.
Gezondheid Hoe ouders de gezondheid van hun kinderen beoordelen, is een belangrijke graadmeter voor de gezondheid. 95% van de ouders beoordeelt de gezondheid van hun kinderen met goed of zeer goed. Toch komen psychosociale problemen veelvuldig voor. Dit is gemeten met een vragenlijst (SDQ) die veel wordt gebruikt om kinderen met een verhoogd risico op emotionele en gedragsmatige problemen te signaleren. 21% van de 0 tot 12 jarige kinderen heeft een verhoogd risico op psychosociale problemen. Opvallend is dat jongens ongunstiger scoren dan meisjes en dat kinderen met een lage SES slechter scoren dan kinderen met een hoge SES. Totaal SES:hoog SES:midden SES:laag meisje jongen 0 10 20 30 40 Figuur 1: Psychosociale problemen percentage verhoogd risico Gezonde leefstijl? De manier waarop we leven heeft invloed op onze gezondheid. Voor kinderen tussen de 0 en 12 jaar is de invloed van ouders op de leefstijl nog heel sterk. Ouders kunnen kinderen een gezonde leefstijl aanwennen door te zorgen voor gezonde voeding en het stimuleren van lichaamsbeweging. Ook kunnen ze zelf het gezonde voorbeeld geven door niet te roken en hun alcoholgebruik te matigen. Borstvoeding als gezonde start Borstvoeding heeft positieve effecten op de gezondheid van zowel het kind als de moeder. De positieve effecten zijn groter naarmate langer borstvoeding wordt gegeven. Borstvoeding heeft voor kinderen een gunstig effect op maagdarminfecties, diarree en acute middenoorontstekingen. Ook hebben deze kinderen op de lange termijn minder kans op overgewicht en een hoge bloeddruk. Moeders die borstvoeding hebben gegeven lopen minder risico op reumatoïde artritis, borst- en eierstokkanker. Uit het onderzoek blijkt dat kinderen met een hoge SES de eerste zes maanden beduidend vaker uitsluitend borstvoeding krijgen (42%), dan kinderen uit gezinnen met een lage SES (23%). Totaal uitsluitend moedermelk Volgens de ouders is ruim een derde van de kinderen van 4 jaar en ouder gepest in de afgelopen drie maanden. Meestal worden de kinderen op school gepest, soms in de buurt waar ze wonen. Ieder kind maakt ingrijpende gebeurtenissen mee in zijn leven. Deze kunnen van invloed zijn op het ontstaan van psychische problemen. 9% van de kinderen heeft op het moment van het onderzoek problemen door minimaal één ingrijpende gebeurtenis. Echtscheiding of het voor langere tijd weggaan van een gezinslid geven het vaakst problemen voor het kind. SES:hoog SES:midden SES:laag 0 10 20 30 40 50 percentage Figuur 2: Uitsluitend borstvoeding in de eerste zes maanden
Gezonde voeding, gezonde brandstof Kinderen zijn in de groei en hebben daarvoor brandstof nodig. Ook legt gezonde voeding in de jeugd de basis voor een lang en gezond leven. Gezonde voeding betekent in ieder geval: regelmatig en goed ontbijten; gevarieerd en niet te veel eten; beperkt gebruik van snoep en andere tussendoortjes; niet teveel verzadigd vet; elke dag groente en fruit; en veilig omgaan met voedsel. Ontbijten is belangrijk voor de concentratie van het kind en voor de voedselbehoefte de rest van de dag. Gelukkig ontbijten vrijwel alle kinderen van 1 tot 12 jaar minstens vijf dagen per week. In beweging Bewegen is belangrijk voor kinderen om de motoriek goed te ontwikkelen en om energie kwijt te raken. Volgens de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB) moeten kinderen dagelijks minstens één uur bezig zijn met matig intensieve lichamelijke activiteit. In Gelderland Midden is driekwart van de kinderen van 4 jaar en ouder lichamelijk actief. Dat wil zeggen dat ze minimaal zeven uur per week bewegen. De intensiteit van deze beweegactiviteiten is niet bekend. Overgewicht Overgewicht is één van de belangrijkste volksgezondheidsproblemen van dit moment. Overgewicht (Z) ontstaat wanneer de energie-inname via voeding (X) structureel hoger is dan het energieverbruik (Y) door onder andere beweging (x y = z). Het brengt allerlei gezondheidsproblemen met zich mee, zowel op de korte als op de lange termijn. Kinderen die te zwaar zijn hebben vaker last van lichamelijke en psychische problemen. Groente en fruit zijn belangrijke bronnen van vitamines, vezels en mineralen, maar worden niet dagelijks gegeten. 39% van de kinderen eet niet elke dag fruit en 53% eet niet elke dag groente. Jongere kinderen eten vaker dagelijks groente en fruit dan oudere kinderen. Dit geldt ook voor kinderen met een hogere SES. SES:hoog SES:midden SES:laag Volgens de lengte- en gewichtsopgave door de ouders, heeft in de regio Gelderland Midden 9% van de kinderen ouder dan 2 jaar overgewicht en 2% zelfs ernstig overgewicht. Zelfrapportage geeft echter over het algemeen een onderschatting van het percentage overgewicht. Er is in dit onderzoek geen significante relatie aangetoond tussen de SES van de kinderen en overgewicht. Overgewicht Ernstig overgewicht Eet dagelijks groente Totaal Eet dagelijks fruit Ontbijt 5 of meer keer per week 0 20 40 60 80 100 percentage Figuur 3: Minstens 5 keer ontbijten per week, dagelijks groente en fruit consumptie naar SES SES: hoog SES: midden SES: laag 0 2 4 6 8 10 12 14 16 Figuur 4: Overgewicht naar SES percentage
Roken en drinken Om te voorkomen dat jongeren gaan roken en ervoor te zorgen dat zij verstandig omgaan met alcohol, is het gedrag en de mening van de ouders van groot belang. Zij moeten immers thuis het goede voorbeeld geven en regels stellen. Naast zelf roken is ook passief roken heel schadelijk voor de gezondheid. In Gelderland Midden wordt bij één op de tien kinderen thuis gerookt in aanwezigheid van het kind. Bij jonge kinderen en kinderen met een hoge SES is de situatie gunstiger dan bij oudere kinderen en kinderen met een lage SES. Tijdens de zwangerschap heeft 7% van de moeders (af en toe) alcohol gedronken en heeft 11% gerookt. Eén op de tien ouders vindt het acceptabel dat hun kind jonger dan 16 jaar, af en toe rookt. Dagelijks roken vindt bijna geen enkele ouder acceptabel als het kind jonger is dan 16. Dit ligt anders bij het drinken van alcohol. Bijna een derde van de ouders (32%) in de regio vindt het acceptabel dat hun kind onder de 16 jaar een slokje alcohol drinkt. Ruim een op de twintig ouders (6%) vindt het acceptabel dat een jongere onder de 16 jaar een heel glas alcohol drinkt. 24% van de ouders drinkt geen alcohol in het bijzijn van hun kinderen, 32% zegt rekening te houden met het eigen alcoholgebruik als er kinderen bij zijn. Opvoeding en sociale steun Opvoeding is een voortdurende wisselwerking tussen kind, ouders en omgeving. Een goede opvoeding is van essentieel belang voor optimale ontwikkeling van kinderen en voor een gezonde samenleving. Sociale steun Meestal verloopt de opvoeding goed. Ouders zijn over het algemeen positief gestemd, maar er zijn ook periodes met opgroei- of opvoedingsproblemen. Ouders kunnen dan behoefte hebben aan ondersteuning. Opvoedingsondersteuning heeft een grote preventieve functie, omdat het ernstige problemen kan voorkomen. Sociale steun is een belangrijke, informele vorm van opvoedingsondersteuning. In de regio Gelderland Midden krijgt een derde van de ouders (vaak) hulp bij de opvoeding van hun kind van familie, vrienden, kennissen of buren. Ruim twee derde van alle ouders kan met familie, vrienden, kennissen of buren praten over problemen rond de opvoeding. Ongeveer 5% vindt de sociale steun onvoldoende. Deskundige hulp of advies Eén op de tien ouders heeft behoefte aan deskundige hulp of advies, omdat ze zorgen hebben over de opvoeding, het gedrag of de ontwikkeling van hun kind. De behoefte hieraan neemt toe met de leeftijd van het kind. Ouders van jon-
gens hebben deze behoefte vaker dan ouders van meisjes. De ouders willen graag hulp of advies via een centraal punt, via internet of door middel van persoonlijke begeleiding. Seksuele opvoeding Seksualiteit en relaties vormen een belangrijk onderdeel van de opvoeding. Een gezonde en veilige seksuele ontwikkeling, is belangrijk voor de totale gezondheid en het welbevinden van iedereen. Ouders brengen bewust en onbewust belangrijke waarden en normen over op hun kind, ook met betrekking tot seksualiteit. Kinderen die met hun ouders kunnen praten over seksualiteit, lopen minder risico op vervelende seksuele ervaringen, seksueel overdraagbare aandoeningen en ongewenste zwangerschap. Dit komt omdat seksualiteit nauw samenhangt met weerbaarheid en het kunnen aangeven van grenzen. Bijna alle ouders hebben met hun kind gesproken over één of meer onderwerpen die te maken hebben met seksualiteit. Onderwerpen als lichamelijke veranderingen in de puberteit, verliefdheid, zwangerschap en geboorte worden vaker met meisjes dan met jongens besproken. Het opleidingsniveau speelt zeker een rol bij de seksuele opvoeding. Hoogopgeleide ouders hebben met hun kind vaker gesproken over één of meerdere onderwerpen dan laagopgeleide ouders. Het aantal onderwerpen waarover is gesproken neemt toe met de leeftijd van de kinderen. Het merendeel van de ouders vindt seksuele voorlichting zowel een taak voor zichzelf, als voor de school. Een kwart vindt het een taak van de ouders alleen en 1% van de ouders vindt het een taak van de school. Omgeving Voor gezinnen met jonge kinderen is de omgeving een belangrijke factor voor gezondheid. Hierbij gaat het om de aanwezigheid van speelplekken, verkeersveiligheid, sociale veiligheid, contact met leeftijdgenoten en de aanwezigheid van voorzieningen, zoals kinderopvang, school, bibliotheek en speelplekken. Buurt In de gemeenten van de regio Gelderland Midden vindt het merendeel van de ouders (79%) de buurt waarin zij wonen kindvriendelijk. 12% van de ouders vindt de buurt niet altijd veilig genoeg om buiten te spelen. De belangrijkste belemmeringen om buiten te spelen zijn volgens de ouders te veel verkeer (25%), water in de buurt (20%), te weinig speelplekken (19%) en te weinig vriendjes en vriendinnetjes in de buurt (15%). Verenigingen Een belangrijk aspect van de sociale omgeving van kinderen is de mate van interactie met leeftijdsgenoten en culturele en maatschappelijke vorming. Lidmaatschap van verenigingen kan hieraan bijdragen. Van de ouders geeft 76% aan dat het kind lid is van één of meer verenigingen (sport, muziek, of kerkelijk). In de meeste gevallen gaat het om een sportvereniging (65%). Het aantal kinderen dat lid is van een vereniging neemt toe met de SES en de leeftijd. Conclusie Ondanks dat het best goed gaat met de gezondheid van onze kinderen kan het op een aantal punten beter. Deze monitor laat zien dat er aanzienlijke sociaaleconomische gezondheidsverschillen bestaan. In onderstaand kader worden deze verschillen nog eens aangegeven. Relatie tussen gezondheid en sociaaleconomische status In deze lijst is aangegeven op welke onderwerpen de verschillen tussen hoge en lage SES significant zijn en er duidelijk een relatie te zien is met de gezondheid van het kind. Kinderen met een lage SES: wonen vaker in éénoudergezinnen; wonen vaker in gezinnen die moeite hebben met rondkomen; hebben een slechtere psychische gezondheid; praten minder vaak met hun ouders over seksualiteit; hebben vaker een moeder die rookte tijdens de zwangerschap; hebben minder vaak 6 maanden uitsluitend borstvoeding gekregen; roken vaker passief mee thuis; eten minder vaak fruit en groente; zijn minder vaak lid van een vereniging, dan kinderen met een hoge SES.
Dit inzicht is niet nieuw. Hetzelfde fenomeen zien we in de monitor volwassenen en bij E-MOVO, de jeugdmonitor. Ook landelijk is dit bekend. De laatste Volksgezondheid Toekomst Verkenningen van het RIVM (2010) laten zien dat de verschillen niet afnemen; ze nemen zelfs toe. Om de volksgezondheid te verbeteren zullen deze verschillen moeten worden verkleind door het verbeteren van de gezondheidstoestand van de groep met een lage SES. De Inspectie voor de Gezondheidszorg zal hier de komende jaren extra aandacht aan besteden. Op lokaal niveau kunnen GGD en en gemeenten hieraan bijdragen doordat zij de mogelijkheid hebben deze groepen in beeld te brengen en gericht interventies in te zetten. Aanbevelingen Bij de aanpak van sociaaleconomische gezondheidsverschillen is een combinatie van maatregelen noodzakelijk: A. Verkleinen van verschillen in opleiding en inkomen. B. Verminderen van het negatieve effect van (on) gezondheid op werk, inkomen en opleiding. C. Verbeteren van woon-, werkomstandigheden en leefstijl. D. Zorg aan achterstandsgroepen toegankelijker en effectiever maken. Deze maatregelen vragen om samenwerking tussen een groot aantal beleidsterreinen, instellingen en zorgaanbieders in de regio. Om deze maatregelen uit te kunnen voeren, zijn de volgende stappen van belang: Benoem in het gemeentelijke beleid de aanpak van sociaaleconomische (gezondheids)verschillen als speerpunt. Gebruik hiervoor de Handreiking voor de bestuurlijke aanpak van gezondheidsverschillen van de Inspectie voor de Gezondheidszorg. Breng in beeld welke groepen in de gemeenten door hun sociaaleconomische status meer risico lopen op een slechte gezondheid of al ongezonder zijn. GGD en gemeente kunnen hierin samen optrekken met behulp van zorgverleners in de gemeenten en landelijke databanken. Zet in vanuit een samenwerking tussen meerdere terreinen, zoals volksgezondheid, onderwijs, volkshuisvesting, sociale zekerheid en ruimtelijke ordening. Betrek de doelgroep bij de inzet van de maatregelen. De GGD beschikt over concrete voorbeelden van maatregelen. In de Handleiding Gezonde Gemeente, die eind 2010 verschijnt, zal ook ruim aandacht worden besteed aan de aanpak van sociaaleconomische gezondheidsverschillen. Hoe nu verder? Gemeenten kunnen deze rapportages gebruiken voor hun gemeentelijk gezondheidsbeleid en de uitvoeringsplannen die daarbij horen. Regionale instellingen kunnen de rapportage gebruiken voor hun preventiebeleid. In 2013 wordt de doelgroep 0 tot 12 jarige kinderen opnieuw onderzocht, zodat duidelijk wordt hoe de gezondheidstoestand van deze doelgroep zich ontwikkelt.
Colofon Hulpverlening Gelderland Midden Postbus 5364 6802 EJ Arnhem Telefoon (026) 377 33 44 Website www.hulpverleninggelderlandmidden.nl E-mail info@hvdgm.nl Uitgave November 2010 Tekst en figuren Nicole de Jong (epidemioloog) Deze samenvatting is te downloaden vanaf de website van de GGD van Hulpverlening Gelderland Midden. Hier is ook de uitgebreide versie van het onderzoek te vinden. H u l p v e r l e n i n g G e l d e r l a n d M i d d e n