Groen Beleggen jaarbericht 2008 m e t j a a r c i j f e r s

Groen Beleggen jaarbericht 2008 m e t j a a r c i j f e r s 2 0 0 7

Groen Beleggen in het kort Groen Beleggen is de roepnaam voor de faciliteit die particulieren een fiscaal voordeel biedt als zij sparen of beleggen bij een groene instelling die het geld gebruikt om groenprojecten te financieren. De particulier neemt genoegen met een lagere rente en de banken geven dat rentevoordeel door aan de investeerders. De Regeling groenprojecten omschrijft aan welke voorwaarden een project moet voldoen om in aanmerking te komen voor groenfinanciering. Kort gezegd gaat het om projecten die een duidelijk voordeel bieden voor natuur en milieu en een vernieuwend karakter hebben. Projecten die aan de criteria voldoen kunnen van SenterNovem of Dienst Regelingen van het ministerie van LNV een groenverklaring krijgen. De Regeling groenfondsen regelt de aanwijzing van krediet- en beleggingsinstellingen tot groene instellingen. Zo n groene instelling heeft een groenfonds of groenbank die particulier groen vermogen belegt in groenprojecten met een groenverklaring. De meeste Nederlandse banken hebben een groenfonds of groenbank. Deze groene instellingen staan onder toezicht van De Nederlandse Bank. In de Wet op de Inkomstenbelasting ten slotte is geregeld dat groen vermogen tot een maximum van 54.223 euro per persoon (2008) is vrijgesteld van de 1,2% vermogensrendementsheffing in box 3. Daarnaast geldt een heffingskorting van 1,3% van het vrijgestelde groene vermogen in box 1. Tezamen geeft dat een fiscaal voordeel van maximaal 2,5%. Zo n 244.000 particulieren hebben 6,8 miljard euro groen belegd, waarmee in de loop der jaren ruim vijfduizend groene projecten zijn gefinancierd.

Groen Beleggen in cijfers Totaal ingelegd Spaarders/ Gemiddelde inleg Ingelegd vermogen en aantallen spaarders en beleggers in mln. euro s Beleggers in euro s Ultimo 2007 6.766 244.000 27.713 Ultimo 2006 5.915 229.500 25.769 800 600 400 200 Aantal afgegeven groenverklaringen 0 1995/96 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 1600 1200 800 Totaal toegekend projectvermogen in miljoenen euro s 400 0 1995/96 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Afgegeven groen verklaringen en toe gekend projectvermogen Afgegeven groenverklaringen Toegekend projectvermogen [euro s] 2007 2006 2007 2006 Natuur, bos en landschap 17 82 2.046.811 40.374.000 Biologische landbouw 117 88 102.146.558 53.087.119 Groen Label Kassen 234 129 1.008.586.177 319.404.590 Gesloten Kas 3 5 26.263.546 10.174.931 Agrificatie 1 1.316.238 Duurzame energie 60 41 231.644.411 273.476.800 Duurzaam bouwen 20 11 69.496.570 10.590.432 Fietspadinfrastructuur 0 0 0 0 Vrijwillige bodemsanering 0 0 0 0 Andere projecten 8 39 7.471.415 94.624.987 Totaal 459 396 1.447.655.488 803.049.097

Categorie/Omschrijving CO 2 NO x Natuur Bio logische 1,4 dichloor NH 3 [ton/a] [kg/a] [ha] landbouw benzeen- [ton/a] [ha] eq. [ton/a] a Bos en andere houtopstanden c1 Landgoederen volgens Natuurschoonwet 1928 34 d1 Subsidieregeling natuurbeheer 2000 d2 Subsidieregeling agrarisch natuurbeheer 178 e1 Biologische sector plantaardig 1.115 227 e2 Biologische sector dierlijk 3.460 95 e1/2 Biologische sector gemengd 1.053 e3 Groen Label Kassen 283.563 136.110 e4 Gesloten Kas 2.573 1.235 g2 Windenergie 152.123 73.019 g3 Zonne-energie fotovoltaïsch g4 Zonne-energie thermisch 39 39 g5 Aardwarmte g7 Warmtepompen 489 489 g8 Warmte- en koudeopslag 141 141 g9 Warmtedistributie 32.607 32.607 h Duurzaam bouwen 3.013 3.013 k Andere projecten 24.373 11.699 Totaal 498.921 258.352 212 5.628 227 95 Effecten per jaar op klimaatverandering en op ruimte van de groenprojecten uit 2007 natuur, bos en landschap biologische landbouw groen label kassen gesloten kas agrificatie duurzame energie duurzaam bouwen bodemsanering fietspadinfrastructuur andere projecten 0,1% 7,1% 69,7% 1,8% 0,0% 16,0% 4,8% 0,0% 0,0% 0,5% Aandeel per categorie van het in 2007 toegekende projectvermogen

Overzichtstabel 1995-2007 Aantal projecten categorie 1995/96 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Totaal a t/m d Natuur, bos en landschap 2 16 2 3 3 17 26 67 210 291 82 17 736 e1/e2 Biologische landbouw 17 244 140 143 94 162 87 69 80 86 88 117 1.327 e3 Groen Label Kassen 26 77 64 250 281 92 188 189 129 234 1.530 e4 Gesloten Kas 5 3 8 f Agrificatie 1 1 1 2 1 6 g Duurzame energie 120 77 68 62 56 57 218 97 99 74 41 60 1.029 h Duurzaam bouwen 4 42 100 103 75 44 39 28 18 9 11 20 493 i Fietspadinfrastructuur 1 1 j Bodemsanering 1 1 2 k Andere projecten 17 17 23 24 14 8 18 11 18 25 39 8 222 Totaal 160 397 359 412 307 539 671 364 614 676 396 459 5.354 Projectvermogen in mln euro categorie 1995/96 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Totaal a t/m d Natuur, bos en landschap 9 268 0,1 1 62 104 16 24 56 282 40 2 866 e1/e2 Biologische landbouw 5 100 40 66 44 78 48 36 37 43 53 102 652 e3 Groen Label Kassen 25 119 156 439 591 288 551 662 319 1.009 4.160 e4 Gesloten Kas 10 26 36 f Agrificatie 2 1 8 33 1 45 g Duurzame energie 179 295 240 137 95 188 350 199 227 304 273 232 2.719 h Duurzaam bouwen 8 61 63 76 87 55 51 77 33 15 11 69 606 i Fietspadinfrastructuur 7 7 j Bodemsanering 1 0,2 1 k Andere projecten 165 154 135 209 29 48 44 4 110 159 95 7 1.159 Totaal 366 880 504 608 474 913 1.108 628 1.022 1.499 803 1.447 10.252

Groene instellingen ABN AMRO Groen Fonds Postbus 283, 1000 EA Amsterdam Telefoon (020) 628 66 07 groenfonds@fortisinvestments.com www.abnamro.nl ABN AMRO Groenbank Th. J. Riper, Postbus 2355, 3000 CJ Rotterdam Telefoon (010) 282 03 37 john.riper@nl.abnamro.com www.abnamro.nl ASN Groenprojectenfonds W.J.L. Bakker, Postbus 30502, 2500 GM Den Haag Telefoon (070) 356 93 37 duurzame.financieringen@asnbank.nl www.asnbank.nl Fortis Groenbank BV R. Kooloos, Postbus 749 R01.15.02, 3000 AS Rotterdam Telefoon (010) 401 60 70 fortisbank@nl.fortis.com www.fortis.nl/duurzaamheid/groenbank.asp ING / Postbank Groen NV A.S. de Boer, Groenfinancieringen, NA 02.42, Postbus 1800, 1000 BV Amsterdam Telefoon (020) 652 38 93 auke.s.cc.de.boer@mail.ing.nl www.ingbank.nl Rabo Groen Bank BV H.M.J. Keulen, Postbus 17100, 3500 HG Utrecht Telefoon (030) 216 68 79 h.m.j.keulen@rn.rabobank.nl www.rabobankgroep.nl/duurzaamheid Nationaal Groen Beleggingsfonds H.R. Balk, Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken Telefoon (033) 253 92 55 info@groenfonds.nl www.groenfonds.nl Triodos Groenfonds NV H. Verheijen, Postbus 55, 3700 AB Zeist Telefoon (030) 694 27 02 hann.verheijen@triodos.nl www.triodos.nl

Groen Beleggen Een impressie Een ontmoeting met een staatssecretaris, twee boeren en een tuinder, een burgemeester, een industrieel en twee opvallende bankiers.

Tekst en foto s: Morten de Boer Wat kan er zoal met de groenregeling? Is het wat? Waar zitten de knelpunten en waar de mogelijkheden? Kan de groenregeling een impuls geven aan nieuwe ontwikkelingen zoals zonne-energie en verduurzaming van het woningbestand? Wie komen er in beweging? Een verslag van een rondreis langs mensen die bij de regeling betrokken zijn en die ideeën hebben voor een groene toekomst. 2 Ik zie dat anders. De staatssecretaris van Financiën kijkt even achterom naar de televisie waarop de headlines van teletekst ververst worden. Hij heeft net een lange brief over fiscale vergroening naar de Tweede Kamer gestuurd en is benieuwd naar de eerste reacties. Fiscale vergroening, daarover zitten we te praten op de werkkamer van de staatssecretaris aan een vergadertafel met twaalf stoelen. Een grote lichte ruimte met smaakvolle verlichting en schilderijen van Peter Munnik aan de wand. Generaties lang hebben fiscalisten zich verzet tegen belastingwetgeving die een ander doel dient dan geld ophalen voor de Staat. En daar komt Jan Kees de Jager, nog geen veertig, ondernemer en voorheen penningmeester van het CDA, ons vertellen dat hij dat anders ziet en fiscale instrumenten juist prima vindt om beleidsdoelstellingen te realiseren. Als staatssecretaris heeft hij meteen de daad bij het woord gevoegd. In korte tijd heeft hij zuinige auto s minder en vieze zwaarder belast, heeft hij een verpakkingenbelasting ingevoerd en de vliegbelasting geïntroduceerd. De eerste opdracht van een staatssecretaris van Financiën is natuurlijk het ophalen van geld. Maar ik denk dat je de manier waarop je dat doet zo kunt inrichten dat je tegelijkertijd kan werken aan andere beleidsdoelstellingen, in dit geval milieudoelstellingen. Groene belastingen passen uitstekend binnen de fiscale doelstellingen van doelmatigheid en rechtvaardigheid: een brede grondslag, gemakkelijk te innen en een invulling van het principe de vervuiler betaalt. Dat betekent overigens niet dat een groene belasting een mooi verpakte lastenverzwaring is. Elke extra cent die via een milieubelasting binnenkomt, wordt weer teruggegeven door een belastingverlaging elders of door een fiscale prikkel. Groen beleggen is een voorbeeld van zo n prikkel. Een combinatie kan ook: Vorig jaar heb ik bijvoorbeeld zuinige auto s veel goedkoper gemaakt en dat gefinancierd door het introduceren van een slurptax en een roettax. Dat werkt ook, want alleen al het duurder maken van heel onzuinige auto s levert een positief rendement op omdat er minder onzuinige of vieze auto s worden verkocht. Behalve door de aanschafbelasting te verlagen hebben we schone auto s goedkoper gemaakt door de motorrijtuigenbelasting te halveren. Ik heb nu net aangekondigd dat ik die volgend jaar opnieuw ga halveren. Ik heb ook in februari de hele zuinige lease-auto s in een speciale

categorie met een lage bijtelling gebracht en dat effect is enorm. Als je met de autobranche spreekt dan zeggen ze dat het iedere verwachting heeft overtroffen en dat er veel meer van die zeer zuinige auto s worden verkocht. Dat blijkt ook uit de cijfers. Het marktaandeel van hybride auto s is in een paar maanden verviervoudigd. Dat werkt dus. In dit geval is er een directe koppeling tussen een extra belasting en een korting. In andere gevallen, zoals bij de vliegbelasting, is die er niet en kan de opbrengst gebruikt worden om belasting op consumptie, winst of arbeid te verlagen. Maar hoe zit dat dan bij groen beleggen? Dat is een fiscale regeling die alleen maar geld kost en daardoor al verschillende keren in politieke stormen terecht is gekomen. Is de groenregeling en bijvoorbeeld een vliegbelasting niet appels met peren vergelijken? Ik weet dan nog niet dat Jan Kees de Jager tussen de appels en peren is opgegroeid in Zuid-Beveland, waar zijn vader een boomgaard had. Ja, je zou kunnen zeggen dat de opbrengst van box 1 en 3 lager is door groen beleggen. Nou, dat financieren we dan met andere belastingen. En je zou kunnen zeggen waarom doe je dat nou? Mijn antwoord is een economenantwoord: we doen het om een marktimperfectie weg te nemen. In de prijs van een vliegticket kwam de milieudruk van het luchtverkeer niet tot uitdrukking en dat corrigeren we nu een beetje met een vliegtax. Bij groene projecten is het marktrendement vaak wat lager door de milieu-investeringen en daardoor minder interessant om je spaargeld aan af te staan dat compenseren we met een wat lagere belasting. Ik doe nog één poging: Als je nou milieutechnologie wilt stimuleren, kun je dan niet beter gericht subsidie geven? Als je heel specifiek op een bepaalde technologie wilt sturen, dan zijn subsidies beter. Maar als je heel veel mensen wilt stimuleren dan is een fiscale regeling effectiever en bovendien gemakkelijk uit te voeren via de inkomstenbelasting. Groen beleggen is puur een correctie voor het genoegen nemen met een laag rendement. Meer niet. Daardoor stimuleer je het voordelige aanbod van kapitaal dat er anders misschien niet zou zijn. De regeling is in 2007 geëvalueerd en blijkt ook nog eens heel effectief te zijn. Daar waar de speerpunten van groen, innovatief, ondernemerschap, eenvoudig bij elkaar komen, zoals hier, is dat winst voor het milieu en voor de innovatie. De groenregeling is in goede handen bij De Jager. 3

Een paar weken later ga ik op bezoek bij zo n groen project waar ondernemerschap, innovativiteit en eenvoud samenkomen. Ik heb een afspraak met Rik van den Bosch, een van de vier eigenaren van het familiebedrijf 'A+G van den Bosch' in Bleiswijk. Hoewel het een forse onderneming is met 230 werknemers, is er geen hoofdingang te bekennen. Bezoekers moeten zich melden via de bel bij de kantine. Daar wordt de deur geopend door zus Petra, hoofd verkoop, die druk bezig was met het verpakken van tomaten. Ook binnen is er van opsmuk geen sprake. Vanuit de kantine kom je meteen in een grote bedrijfshal waar een lopende band een eindeloze stroom tomaten aanvoert. Ze gaan bijna allemaal naar supermarkten in Engeland en Duitsland, daar wordt meer waarde gehecht aan kwaliteit en voedselveiligheid dan hier, vertelt Rik van den Bosch even later. Met een kasoppervlakte van 28,5 hectare is Van den Bosch veruit de belangrijkste teler van vleestomaten in Nederland. Vleestomaten zijn de grootste soort tomaten. Ze hebben meer vruchtvlees en minder sap, wat ze ook geschikt maakt voor snijderijen en fast-food ketens. In een Big Tasty zit meestal een schijfje vleestomaat. Rik van den Bosch, net dertig, is de jongste van het stel. Samen met zijn vader, broer en zus runt hij het bedrijf. Een paar jaar geleden kwam hij op het idee om de kassen te verwarmen met aardwarmte. Nu is het zo ver. De grootste kassen, met een gezamenlijke oppervlakte van 15 hectare, halen hun warmte direct uit de bodem en daarmee is de tomatenkwekerij het eerste bedrijf in Nederland dat gebruik maakt van geothermische energie. Het principe is eenvoudig. Naarmate je dieper de grond in gaat, wordt de temperatuur hoger. Op honderdvijftig meter diepte is het 15 graden en daarna loopt de temperatuur op met ongeveer drie graden per honderd meter. Onder Bleiswijk zit op 1700 meter diepte een waterbron met een temperatuur van 65 graden. Dus: boor twee gaten, stop daar een aanvoer- en een retourleiding in, en je kunt een verwarmingssysteem op aardwarmte aanleggen. Rik van den Bosch: Dat was een behoorlijke opgave, want het was niet eerder in Nederland gedaan. D r zijn hele strenge regels voor, dezelfde als voor olie- en gasboringen. Je moet dus de regels kennen, maar je moet ook het hele project bedenken, ontwikkelen, financieren en realiseren. Da s een traject geweest van ruim twee jaar. Vind je dat snel? Ja misschien wel, maar we hebben het aangepakt zoals we alles aanpakken: gewoon vol gas. Het meest opvallende van de aardwarmte-installatie is eigenlijk dat er nauwelijks iets te zien is. Waar andere grote tuinders enorme machinekamers vol met technische installaties hebben, zie je hier alleen maar een paar grote buizen, wat warmtewisselaars en een regelkast voor de pompen. Door de vele risico's (zit er echt wel water? is het warm 4

genoeg? kunnen we wel zo diep boren?), de beoogde honderd procent CO 2 -besparing en tegen de negentig procent energiebesparing heeft het project niet alleen een groene financiering gekregen, die een procent rentevoordeel oplevert, maar ook een EOS-demonstratiesubsidie. Omdat het een demoproject is moesten we vijftig presentaties geven. Terecht, want als je gebruik maakt van subsidieregelingen mag daar best wat tegenover staan. Openheid is een belangrijke factor. Wat heb je er aan als je subsidie geeft en er is verder geen communicatie over het project? Alleen, die openheid gaat in dit geval wel erg ver. We hadden vorige week de 184ste presentatie voor een groep tuinders. Veertig geïnteresseerden waarvan er tien al bezig waren met onderzoek of vergunningen aanvragen, dus aardwarmte gaat er gewoon komen, zeker met de huidige olieprijzen. Er zijn ook milieugroeperingen en verschillende groepen politici uit Den Haag komen kijken. Da s wel leuk want je krijgt steeds het idee dat die liever een boer op klompen achter zijn kruiwagen zien dan een bedrijf waar 230 mensen werken. Toch zijn het juist de grote bedrijven die dit soort innovaties mogelijk maken. Dus ze komen een beetje huiverig bij zo n grote tomatenkas en vinden het eerst maar niks, want ze zijn voor kleinschaligheid. Nou die gaan allemaal in polonaise naar buiten. Negentig procent energiebesparing en honderd procent CO 2 -besparing, ja, dat wil iedereen wel een keer zien. Strikt genomen is de CO 2 -besparing groter dan 100%, want Van den Bosch moet nu CO 2 inkopen. Normaal komt de CO 2 vrij bij het verbranden van aardgas. De planten hebben het nodig om te groeien, dus je moest ook aardgas verbranden als je geen warmte nodig had. Nu hoeft dat niet meer omdat er in het Westland en in het Oostland, zoals wij het hier noemen, een netwerk ligt waarvan telers CO 2 kunnen afnemen. Die CO 2 komt via een pijpleiding van een waterstoffabriek in Pernis. Daardoor bespaar je natuurlijk wel echt op CO 2 want wij produceren het zelf niet en gebruiken CO 2 die anders gewoon de lucht ingeblazen zou worden. Da s pure winst. Die pijpleiding is overigens ook groen gefinancierd. Aardwarmte staat nog in de kinderschoenen in Nederland, maar iedereen verwacht een flinke groei, vooral in de glastuinbouw, waar volgens de Wageningen Universiteit nu al twintig procent op het totale aardgasverbuik kan worden bespaard met systemen à la Van den Bosch. In theorie zouden we er zelfs onze hele energievraag mee kunnen dekken, want in de watervoerende zandlagen diep onder Nederland ligt meer aardwarmte opgeslagen dan we ooit kunnen opmaken. Maar dat is voor een verre toekomst, voorlopig zullen we het wat de natuurlijke duurzame bronnen betreft eerst moeten hebben van windenergie en, daarna, zonne-energie. 5

6 Windenergie is goed vertegenwoordigd in de groenregeling. Groen beleggers hebben inmiddels ruim anderhalf miljard euro in windenergie gestoken en zo 1677 windturbines gefinancierd. Je zou zeggen dat daarmee inmiddels zoveel routine is opgebouwd dat het financieren en plaatsen van windturbines een fluitje van een cent is geworden. Maar dat valt tegen. Vaak is er weerstand van omwonenden of is de vergunningsprocedure zo ingewikkeld dat het jaren duurt van idee tot realisatie. Dat laatste was het geval bij de windturbines op de Westelijke Landtong Rozenburg. Moet je nagaan, het heeft elf jaar geduurd voordat die turbines er stonden. En al die jaren verschieten de kabinetten van kleur en heb je de ene keer deze regeling, dan weer die regeling. Daar moet je al die tijd maar rek voor hebben. Je moet mensen inhuren, geld op tafel leggen en hopen dat het doorgaat. Al die tijd financier je je eigen onzekerheid. Dat zegt Dorine Putman manager externe relaties van de ASN bank, een van de grote financiers van windenergieprojecten in Nederland. We staan op het meest westelijke punt van de landtong en kijken uit op een rij windturbines van tachtig meter hoog met wieken van meer dan dertig meter. Halverwege de rij, drie kilometer van ons vandaan, ligt het achtste wereldwonder, de Maeslandkering. Als we, zoals minister Cramer wil, binnen een paar jaar een verdubbeling van het aantal windturbines op het land willen en bovendien tot 2020 duizenden windturbines op zee willen plaatsen, dan mogen de regels voor Putman wel wat soepeler. Toch ziet ze het niet somber in. Met een beetje goede wil zijn de mensen die nu nog zeggen not in my backyard te overtuigen. Een mooi voorbeeld is de turbine langs de A9 bij Ouderkerk aan de Amstel. Dat was al gauw wél in my backyard. Daar is vanaf de kansel een actie gestart en zo is een discussie op gang gekomen. Mensen zijn enthousiast geworden, de gemeente heeft enorm meegewerkt en de turbine is er in een recordtijd gekomen. En mensen die zeggen dat die windturbines zo lelijk zijn, moeten maar denken dat ze er niet voor eeuwig staan. Over tien, vijftien jaar is het de beurt aan zonne-energie, want daar moeten we het uiteindelijk van hebben. Als we over vijftien jaar

zo ver zijn dan worden die turbines wel weer afgebroken. En in de tussentijd hebben we al die energie niet uit olie hoeven halen. Met Dorine Putman is het tangoën langs ideeën en verhalen. Langs de zegeningen van microkredieten in Indonesië. Langs de vrouw als motor van de economische ontwikkeling in West-Afrika. Langs La Lutte verte, de film die haar man maakte toen ze in Burkina Faso woonden. Langs gemeenteambtenaren en woningbouwcorporaties die maar niet begrijpen dat je met een groenfinanciering onder de interbancaire rente kunt uitkomen. Langs haar obsessie met stand-by lichtjes ( ik ben natuurlijk een vrek ) en opladers. Langs haar ideeën voor groenprojecten in de dienstverlening. Een van die ideeën is het stimuleren van one stop shopping places voor duurzame verbouwingen. Huiseigenaren zijn vaak wel bereid te investeren in een nieuwe badkamer, maar niet in een hele energierenovatie. Dat heeft een veel te laag aaibaarheidsgehalte. Dus moet er een financiële prikkel zijn en moet je het geheel ontzorgen. Nu is het veel te ingewikkeld. Bovendien ben je volkomen afhankelijk van wat de lokale installateur of aannemer toevallig weet. Maar ja, dat kunnen we ons niet meer permitteren met de klimaatverandering die als een molensteen om onze nek hangt. Heel Nederland moet op de schop en we moeten massaal die verbouwingen gaan doen. Als je nou de groenregeling tijdelijk heel breed inzet om dat dilemma te doorbreken, dan kun je een enorme versnelling op gang brengen. We moeten zorgen dat je eigenaren in een keer kunt doorsluizen naar een smooth process waarin alles geregeld is. Daar hoor je wat wel en niet kan, je krijgt er de garantie dat beloofde besparingen ook werkelijk gemaakt worden, ze zorgen voor een goedkope groene financiering en als het moet zorgen ze ook voor tijdelijke huisvesting. Zulke initiatieven passen prima in de groenregeling, omdat die bedoeld is om gewenste processen op gang te brengen die anders niet of veel langzamer tot stand zouden komen. Die one stop shopping places moeten er zo snel mogelijk komen. De snelle stijging van de energieprijzen zou in de ogen van Putman wel eens het keerpunt kunnen zijn voor een 7

8 massale verduurzaming van de woningvoorraad. Je ziet het al bij steeds meer woningbouwcorporaties. Als je gaat renoveren door het strippen en pimpen van gebouwen, dan ligt het er maar aan hoeveel profijt je uiteindelijk bij de huurder terecht wilt laten komen. Die huurder schiet er echt wat mee op als je de energievraag maximaal terugbrengt en ook nog eens op een duurzame manier energie opwekt. Je hebt gelukkig steeds meer buiten-debox denkende leiders van corporaties die begrijpen dat hun bewoners maar één portemonnaie hebben en naar de totaalsom van hun energierekening en de huurlasten kijken. Die huurders zijn heus wel bereid ja te zeggen tegen een huurverhoging als ze een verlaging van hun voorschotnota krijgen. En dat kun je weer terugvertalen naar een hogere investering. Hetzelfde geldt voor particuliere huiseigenaren. Als je nu zonnepanelen op het dak wilt leggen, dan kost het tien tot vijftien jaar om ze terug te verdienen. Maar je moet het juist uit het perspectief halen van ga ik dat ene apparaatje terugverdienen. Je moet een concept verkopen en daarvoor heb je dan weer die one stop shopping places nodig. Daarom is het zo prachtig dat je nu via de groenregeling goedkoop honderdduizend euro kunt lenen. Als je echt een mooie korting van je bank krijgt, betekent dat feitelijk dat je twaalfduizend euro extra te besteden hebt en dan komen die zonnepanelen er ook wel. Ik zie dus wel wat in het concept van een honderdduizend euro hypotheek voor duurzame verbouwingen, waarbij je huis mooier wordt, gezonder, comfortabeler, schoner en heel veel zuiniger. En dan wek je ook nog eens je eigen elektriciteit op. Daar gaat een geweldige voorbeeldfunctie van uit. Dorine Putman heeft al een paar keer zonne-energie genoemd als natuurlijke energiebron waar we het in de toekomst van moeten hebben. Zonne-energie heeft dan ook een enorm potentieel in Nederland. Als we alle daken zouden benutten, zouden we evenveel zonnestroom kunnen opwekken als ons hele elektriciteitsverbruik. Het belangrijkste probleem is dat zonnestroom twee keer zo duur is als stroom uit het net. Omdat de prijzen van zonnepanelen dalen en die van elektriciteit stijgen wordt het verschil wel steeds kleiner. Inmiddels kun je zonnepa-

nelen op het dak leggen en die dankzij de groenregeling en de SDE-subsidieregeling in tien jaar terugverdienen. Daarna is de zonnestroom gratis. Johan Eek uit Eemnes heeft dat net laten doen. Zijn boerderij ligt buiten het dorp, midden in Nationaal Landschap Arkemheen-Eemland, een vlak veenweidegebied dat, volgens de website van de nationale landschappen, een paradijs is voor weidevogels, waar vogelspotters hun hart kunnen ophalen aan de overwinterende Kleine Zwaan en de vele watervogels langs de randmeren. Toen ik bij Johan Eek langskwam, was de paradijselijke rust ver te zoeken. Het was een drukte van belang. De laatste zonnepanelen werden op het dak gelegd, de elektrische installatie werd aangesloten, een tankwagen kwam melk halen en Johan Eek probeerde iedereen bij elkaar te krijgen voor een kop koffie. Na de koffie iedereen weer aan het werk zegt Eek: Toen we Nationaal Landschap zijn geworden, konden we projecten indienen voor subsidie. Koe in de wei, Beplanten rondom de boerderij, dat soort projecten. Ik zat toen in een werkgroep voor een energieproject en daar zijn we uiteindelijk op zonne-energie uitgekomen. We zaten met z n zessen in die werkgroep en we hadden er allemaal wel oren naar om zelf stroom op te wekken. Toen kwamen we er achter dat het wel twee jaar kon duren voordat alles rond was. Dus ik gooi m n kop in de wind en ga er zelf achteraan. Ik heb met de bank gepraat, ik heb een leverancier gezocht en ik heb een groenverklaring gekregen. Een half jaar geleden ben ik begonnen en nu gaan de panelen het dak op. Met de zonnepanelen verwacht hij bijna dertig MWh per jaar op te wekken, tachtig procent van zijn totale elektriciteitsverbruik. Ik heb een lening voor tien jaar, met een procent rentekorting. Dan wil ik m afgelost hebben ook, want daarna moet ie geld op gaan brengen. Eek heeft geen SDE-subsidie omdat het project daar te groot voor is, maar als bedrijf heeft hij uiteraard wel investeringsaftrek en een vrije afschrijving. 9

Op een Haags terrasje vertel ik Gosse Boxhoorn van Solland Solar, producent van zonnecellen, over het project van Johan Eek. Boxhoorn is blij dat er in Nederland eindelijk weer ruimte is voor fotovoltaïsche zonne-energie, kortweg pv, al vindt hij de doelstellingen van het kabinet nog wat mager. Er wordt nu gemikt op 10 à 20 MW pv per jaar. Nou, dat kunnen we in het buitenland beter niet hardop zeggen. De Duitse markt is al 700 MW per jaar. Het probleem is dat we hier te veel tegen de kosten van zonne-energie opkijken, zo n veertig cent per kilowattuur. De wereldmarkt voor fotovoltaïsche zonne-energie verdubbelt elke twee jaar en met elke verdubbeling dalen de kosten met twintig procent. We verwachten dat de prijs van pv in Zuid Europa over vier jaar grid parity bereikt, zo n twintig cent per kwh en dus goedkoper wordt dan de consumentenprijs voor stroom uit het net. Nederland heeft minder zonlicht, dus hier duurt het wat langer. Maar van alle duurzame energiebronnen is zonne-energie de enige waarmee we hier dertig procent duurzame productie kunnen bereiken in 2050. Dat is al over veertig jaar, dus dat wordt een enorme krachttoer. Nederland mag dan nog niet helemaal klaar staan voor pv, de rest van de wereld wel en Boxhoorn zelf ook. Hij heeft zijn bedrijf in 2003 opgericht en heeft eerst, onder andere met subsidie uit het programma Milieu & Technologie, de markt in kaart gebracht en de financieringsmogelijkheden onderzocht. Een jaar later had het bedrijf de twintig miljoen euro bij elkaar die nodig waren voor het bedrijfsgebouw in Heerlen en de productieapparatuur. Eind 2005 rolden de eerste zonnecellen van de band en 10 daarna is het hard gegaan. In 2008 moet de productie circa 60 MW aan zonnecellen zijn, oplopend tot 500 MW in 2011. Dat is ongeveer evenveel als er wereldwijd geproduceerd werd in 2002, maar in 2011 is het nog maar drie tot vijf procent van de verwachte wereldvraag van tien- tot twintigduizend MW in dat jaar. Zo snel gaat dat. Boxhoorn: Ja, dit is de grootste groeimarkt in de wereld met jaarlijkse groeicijfers van veertig procent en meer, al twaalf jaar lang. Nederland heeft die ontwikkeling laten liggen. In de jaren negentig waren wij nog de kartrekkers op het gebied van zonne-energie. Heel veel pv-producten in de wereld zijn gebaseerd op Nederlandse technologie. Toen in 2003 de subsidie voor zonnepanelen werd afgeschaft zijn veel bedrijven gestopt en die bedrijven zijn we dus kwijt. We hebben gelukkig nog wel ECN, waar een grote onderzoekgroep actief is, maar inmiddels hebben andere landen dat ook. We hebben ook een paar grote bedrijven zoals Solland Solar, Scheuten en Econcern. Dus laten we nou gebruik maken van de kennis die we hebben en zorgen dat er meer bedrijven komen die die kennis kunnen benutten om te voorkomen dat we weer de boot missen in een high-tech groeimarkt. Laten we teruggrijpen naar de convenanten waarin alle partijen lange-termijnafspraken maken. Dat werkte goed in die tijd. Maar je hebt ook flankerend beleid nodig, bijvoorbeeld om te zorgen dat er straks voldoende mensen zijn opgeleid om in de pv-industrie te werken. En, ten slotte, je kunt niet zonder een lange-termijnbeleid om de vraagzijde te ontwikkelen waardoor de zonne-energiebedrijven hier weer vertrouwen krijgen in de toekomst. Zo, en nu wil ik een biertje.

Bart Jan Krouwel, directeur maatschappelijk verantwoord ondernemen van Rabobank Nederland, deelt de zorgen van Gosse Boxhoorn als het om het stimuleren van zonne-energie gaat. Als we niet oppassen gaat het met zonne-energie exact hetzelfde als met windenergie. De bedrijven die windmolens produceerden zijn uit Nederland vertrokken, die zitten in Denemarken, Duitsland of Amerika omdat we hier veel te veel kissebissen. Er wordt veel te veel nagedacht en veel te weinig gedaan. En laat ik nou ook maar de hand in eigen boezem steken: wat heeft het ook in de financiële wereld lang geduurd voordat we windenergie hebben omarmd. Hetzelfde zie je nu gebeuren met zonne-energie. We zijn allemaal bang dat we te vroeg zijn, terwijl we zulke geweldige ondernemers als Gosse Boxhoorn hebben rondlopen. De technologische ontwikkeling gaat zo hard dat als je vandaag ergens in participeert je de kans loopt dat het morgen achterhaald is. Ook de financiële wereld moet nog over tuigd worden dat het verantwoord is er in te participeren. Bart Jan Krouwel en ik lopen door het landgoed Anderstein in Maarsbergen, een gebied met bos, nieuwe natuur, landbouwgrond en zelfs een golfbaan. Krouwel is geen golfspeler, maar kent het landgoed van groenprojecten om er natuurschoon te behouden en te ontwikkelen. We praten over de hobbels die er zijn om milieutechnologische vernieuwingen van de grond te krijgen en de rol die groen beleggen daarin kan spelen. Het gaat Krouwel daarbij zeker niet alleen om technische innovaties. Waar het volgens hem aan schort is juist de toepassing van milieuvriendelijke technologie. Laten we een sector nemen, bijvoorbeeld de gezondheidszorg. Het verbaast mij dat er daar zo weinig gebruik gemaakt wordt van de groenregeling. Je hebt ziekenhuizen die aan de rand van de stad zitten met een keurig parkeerterrein. Daar kun je prachtig een windmolen op zetten voor de energievoorziening, je kunt wat met warmte- en koudeopslag, zonne- 11

panelen op de platte daken, gescheiden watersystemen verzin maar. Als ik met directies van grote ziekenhuizen praat en zeg dat ze een flinke bijdrage aan duurzaamheid kunnen leveren door een paar dingen anders te doen en dat ze dat dan ook nog goedkoper kunnen financieren, dan is het allemaal ja, ja, ja en goh, wat interessant, maar daar houdt het op. Ik heb het er met Jacqueline Cramer over gehad en gezegd: Zeg Jacqueline, jij moet met je collega Ab Klink zorgen dat er in de gezondheidszorg meer op duurzaamheid gestuurd wordt en dat dat dan groen gefinancierd wordt. In de groenregeling is die ruimte er. Blijkbaar is de bestaande financieringsstructuur te gemakkelijk, dus waarom zouden die ziekenhuizen de weg van de meeste weerstand kiezen? Misschien moeten we voor de gezondheidszorg een nieuwe categorie bedenken in de groenregeling. Net als Dorine Putman van de ASN Bank is Krouwel nauwelijks te stuiten. Geef hem een vinger en hij komt met ideeën voor de hele hand. Ik ben er ook zeer voor dat duurzame veehouderij in de regeling komt. Nu kunnen alleen biologische boeren een groenverklaring krijgen. Maar ik durf te beweren dat er ook in de gangbare veehouderij boeren zijn die buitengewoon duurzaam bezig willen zijn zonder biologisch te worden. Terwijl er ook biologische boeren op tractoren rijden die helemaal niet milieuvriendelijk zijn maar die zij wel groen kunnen financieren. Een gangbare boer die juist wel milieuvriendelijke tractoren wil en andere duurzame maatregelen wil nemen, kan dat niet. Dan zou ik zeggen: stimuleer die koplopers zonder dat ze nou per se biologisch moeten worden. Op die manier kun je een hele sector verder helpen. Krouwel steekt zijn enthousiasme voor de groenregeling niet onder stoelen of banken. Geen wonder, want hij is jarenlang directeur van Rabo Groen Bank geweest. Ik vind nog steeds dat groen beleggen een van de allermooiste en succesvolste en beste instrumenten is die ooit door de overheid zijn opgezet. Als je het in zakelijke termen vertaalt is het een absolute win-winwin-regeling die nu al meer dan twaalf jaar alle politieke stormen heeft overleefd. Bij ons is groen beleggen zeer geliefd. De particuliere belegger vaart er wel bij waar vind je in deze roerige beurstijden zo n product? Je krijgt een prima rendement, misschien niet het hoogste maar 12

je hoeft niet te gokken, en je levert een bijdrage aan de duurzaamheid van de samenleving. Daarom konden we als banken samen met natuur- en milieuorganisaties, kamerleden en ambtenaren de regeling overeind houden als weer eens geprobeerd werd haar om zeep te helpen. Ik denk dat er zelden een regeling door zo n brede groep van stakeholders zo enthousiast omarmd is. Afgelopen zaterdag moest ik in Leeuwarden een prijs uitreiken en toen heb ik met Ferd Crone, die daar nu burgemeester is, herinneringen opgehaald. We hebben heel wat stormen meegemaakt. Het hoort bij het vak van politici om van mening te veranderen, maar Ferd is altijd voorstander van de regeling geweest en was als kamerlid een van de mensen die in 2002 de regeling gered heeft. Een week later zit ik zelf met Ferd Crone herinneringen op te halen. Aan de tijd, begin jaren zeventig, dat we allebei in Amsterdam economie studeerden en het om een of andere reden nodig vonden om het faculteitsgebouw te bezetten. Ferd had de touwtjes in handen, ik mocht een pamflet schrijven en een deur bewaken waar de hele dag niemand door naar binnen of buiten wou. Er is weinig veranderd. We hebben afgesproken bij een boerderij even ten zuiden van Leeuwarden en zouden het daar vooral hebben over zijn bemoeienis met de groenregeling. Het is weer Ferd Crone die de touwtjes in handen neemt; ik mag het stukje schrijven maar hij stelt de vragen. Onze gastheer is Sybrand Bouma, biologisch melkveehouder te Grou. Oorspronkelijk was de boerderij van zijn vader, maar nu werken ze samen. Ik ben 38 en mijn vader is 64, dus we zullen nog wel een hele poos samenwerken. We zijn biologisch geworden toen ik nog op de middelbare landbouwschool zat. Van de ene dag op de andere. We hebben in die tijd vrij veel experimenten gedaan om te kijken hoe we de koeien dusdanig goed konden voeren dat we een optimale productie zouden krijgen op biologische grondslag. Daar hebben we nogal wat aan gespijkerd en vervolgens hebben we hier tien jaar geleden alles nieuw neergezet, toen ook al met groenfinanciering. Afgelopen winter hebben we er een potstal bijgebouwd omdat we te weinig ruimte voor de koeien hadden. De Europese normen zijn een beetje veranderd en daardoor moesten wij of koeien verkopen of uitbreiden. We hebben gekozen voor uitbreiding omdat we daar als bedrijf ook wel aan toe waren. Een potstal 13

14 is een ligstal met een laag stro waarin de koeien vrij kunnen rondlopen. Er wordt regelmatig stro toegevoegd. De bodem van stro en uitwerpselen levert waardevolle mest op die een of twee keer per jaar over het land wordt uitgereden. De stal is net opgeleverd. Bouma: We kunnen straks uitbreiden naar 190 koeien. Nu hebben we er 130, 140, die samen 750 duizend liter melk produceren. Dat gaat allemaal de Afsluitdijk over. Hij vertelt over de cycli in zijn bedrijf: een intensieve cyclus op biologische grondslag op en rond de boerderij en een extensieve cyclus op het vaarland waar hij alleen maar hooi vandaan haalt. Het vaarland ligt iets verderop, een door water omsloten land waar Bouma binnenkort ook een stuk grond in agrarisch natuurbeheer krijgt. Is dat het idee achter biologische landbouw, vraagt Ferd Crone, dat je iedere keer die cirkels moet sluiten? Dat is wel het principe, alleen het is bijna niet sluitend te krijgen. Er zijn gewoon grenzen. In de biologische pluimveehouderij is een enorm gebrek aan biologisch voer. Die kippen eten alleen maar graan het is echt gigantisch wat daar in gaat. Daar gaat zo veel graan in dat het zelfs uit China moet komen. Dat transport kun je toch niet meer biologisch noemen. Dan gaan Ferd Crone en Sybrand Bouma in discussie over het verschil tussen subsidies en de groenregeling. Bouma is zeer uitgesproken: Bij subsidies geef je iemand geld om iets te doen dat een paar jaar daarvoor goed was en vervolgens help je de markt naar de kloten. Dat hebben we in de biologische landbouw gehad met de

omschakelingssubsidies. Heel veel bedrijven die anders gestopt waren, zijn zogenaamd omgeschakeld. Daardoor is de hele markt in de war geraakt, ook voor de goede bedrijven. Als je het zonder subsidie niet kunt, dan kun je het ook niet met subsidie. Daarom is de groenregeling beter, want die begint met investeren en daar moet je ondernemer voor zijn. Nu wil Bouma weten hoe Crone daar tegenaan kijkt. Crone: Groen beleggen is altijd een goed instrument om correcties in de markt te creëren en daarvan te leren. Voor sommige dingen moet je jaren, zoniet tientallen jaren uittrekken voordat je weet wat het beste is. Daarom was ik ook zo verdrietig toen het eerste kabinet Balkenende in 2002 de groenregeling en allemaal zinvolle duurzame-energiesubsidies wilde afschaffen. Verdrietig, maar strijdbaar. Groen beleggen is maar een kleine niche in die enorme kapitaalmarkt, maar wel een belangrijke. Iedereen snapt dat je een regeling mag stoppen als zij te duur wordt, maar niet als zij goed werkt en er geen beter alternatief is. Juist op de kapitaalmarkt moet je heel voorzichtig zijn met plotselinge veranderingen. Terwijl we naar buiten lopen en een beetje over koetjes en kalfjes praten, herinnert Ferd Crone zich ineens hoe hij ook wel eens op het verkeerde been is gezet. Zo n tien jaar geleden dacht ik nog: wat moeten die kassen nou in de groenregeling? Die hele sector gaat hier uiteindelijk verdwijnen want die draait op gesubsidieerd aardgas en dat kost ons als burger eigenlijk heel veel geld. Moet je zien, nu gaat de glastuinbouw zich langzamerhand ontwikkelen tot netto energieleverancier. Dan zie je hoe innovatie dingen kan veranderen. Vroeger gebruikten die kassen chemische bestrijdingsmiddelen en een enorme hoeveelheid energie. Nu produceren ze zonder bestrijdingsmiddelen, ze kosten geen energie meer en we krijgen nog lekkere tomaten ook. 15

Meer informatie regeling Groen Beleggen is een gezamenlijke activiteit van het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, het ministerie van Financiën en het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Voor meer informatie over de inhoud en de werking van Groen Beleggen en de rol van de overheid, kunt u een kijkje nemen op de volgende websites: www.senternovem.nl/groenbeleggen, www.vrom.nl (Groen Beleggen) of www.hetlnvloket.nl (Groenprojecten). Ook kunt u informatie inwinnen via Postbus 51, telefoon 0800 8051, www.postbus51.nl. groenbanken en groenfondsen Wilt u groen sparen of beleggen, of wilt u weten of dat voor u interessant is, dan kunt u terecht bij de banken die groenfondsen en groene spaarproducten aanbieden. De adressen staan op de achterzijde van deze flap. Zoek op de websites voor meer informatie of neem contact op met een medewerker van uw bank. algemene en onafhankelijke informatie Meer over groen en duurzaam sparen of beleggen is te vinden in De Duurzaam Geld Gids. Deze gids is te downloaden op de volgende websites: Consumentenbond: www.consumentenbond.nl (selecteer eerst Geld en verzekeringen en daarna Duurzaam beleggen en sparen); Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling: www.vbdo.nl. Portaal voor duurzaam, ethisch en groen beleggen: www.duurzaam-beleggen.nl. www.senternovem.nl/groenbeleggen Op de website www.senternovem.nl/groenbeleggen is veel informatie te vinden over Groen Beleggen en groene financiering. Via deze site zijn alle relevante publicaties te downloaden, zoals wetteksten, handleidingen voor verschillende projectplannen en de jaarverslagen van de regeling. contact Dienst Regelingen, Postbus 1191, 3300 BD Dordrecht telefoon (078) 639 53 69, e-mail groenprojecten@minlnv.nl SenterNovem, Groen Beleggen, Postbus 8242, 3503 RE Utrecht telefoon (030) 239 34 16, e-mail groenbeleggen@senternovem.nl

Groen Beleggen Aan deze publicatie kunnen geen rechten worden ontleend. De officiële tekst van de Regeling groenprojecten is gepubliceerd in de Staatscourant. SenterNovem publicatienummer: 3GB0801 productie en coördinatie: senternovem, utrecht realisatie: de boer & van teylingen, den haag