Kind en Rouw Bewustwordingsbijeenkomst, 12 januari 2017
Wist u dat Er in Nederland iedere dag gemiddeld ruim zes vaders en moeders met minderjarige kinderen hun partner verliezen? Per jaar ruim 6000 kinderen en jongeren in Nederland een of beide ouders verliezen? Kinderen vanaf het moment dat ze zich kunnen hechten een verlies kunnen voelen en dat dat dus in feite is vanaf het moment dat ze geboren zijn? Kinderen eigenlijk niet zo heel veel anders rouwen dan volwassenen? Rouw nooit overgaat?
Effecten van rouw Concentratieverlies Terugtrekgedrag Ongeïnteresseerdheid Onverschilligheid Nadenken (zingeving) Stemmingswisselingen Onzekerheid Angst Boosheid/woede Depressie Somber Hoofdpijn/buikklachten Hyperventilatie Slapeloosheid Overactief gedrag.
Duale procesmodel (Stroebe en Schut)
Verliesbegrip bij kinderen Een kind tot ongeveer 2 jaar kan niet begrijpen dat een voorwerp of persoon los van zijn eigen zintuiglijke waarneming en manipulatie bestaat. Dood/verlies is voor hem niet te bevatten. Kleine kinderen zullen vooral reageren op de emoties van de volwassenen om hen heen en zullen, als het verlies een vaste verzorger betreft, onrust en angst vertonen; huilen; voeding teruggeven en op zoek gaan om het verlies ongedaan proberen te maken. Het is wel van belang te beseffen dat zulke jonge kinderen nog geen woorden hebben, maar wél voelen. Deze gevoelens nemen zij hun hele leven mee.
Verliesbegrip bij kinderen (2) Tussen 2 en 5 jaar wordt het stadium van objectpermanentie bereikt en krijgt het kind enig maar nog onvolledig besef van de dood / het verlies. Het kind begrijpt de opeenvolging en de duur van de tijd nog niet en denkt dat de dood/ het verlies tijdelijk en omkeerbaar is. Magisch denken is bij kleuters sterk aanwezig en sprookjes als Doornroosje en Sneeuwwitje ondersteunen dit idee. Kinderen op deze leeftijd zijn meestal niet angstig maar reageren meer op de gevoelens die volwassenen hebben en laten nogal eens acting out gedrag zien. Het risico bestaat dat ze het verlies opvatten als hun eigen verantwoordelijkheid of hun eigen gevoel van slecht zijn. Jonge kinderen hebben soms de neiging de overledene te idealiseren. Kinderen die op deze leeftijd een dierbaar iemand verliezen, krijgen vaak in de puberteit pas echt last van het gemis.
Verliesbegrip bij kinderen (3) Tussen 5 en 7 jaar kan het kind omdat hij cognitief verder is ontwikkeld de dood / het verlies beter begrijpen, maar hij kan niet goed omgaan met de intensieve gevoelens. Dat vergt vaardigheden, die nog in ontwikkeling zijn. We zien bij kinderen van deze leeftijd angsten en fantasieën ontstaan, maar ook interesse in alles wat met het dode lichaam / het verlies te maken heeft. Zij tonen in die leeftijd een fascinatie ten aanzien van de biologische details. Ze willen precies weten hoe het gaat met lichaamsfuncties die niet meer werken of het lichaam als het begraven of gecremeerd wordt. Lopen er nu wormen door opa? is een veel gehoorde vraag bij kinderen in deze leeftijd. Op speelse wijze en met gedachten over concreet tastbare elementen proberen zij de werkelijkheid van het verlies te bevatten. Het kind gaat beseffen dat andere mensen ook dood kunnen gaan of een ongeluk of ziekte kunnen meemaken. Vaak wil het schoolkind precies weten wat er is gebeurd en zal het concrete, soms zeer plastische vragen stellen.
Verliesbegrip bij kinderen (4) Vanaf ongeveer 8 jaar (schakelleeftijd) neemt de vaardigheid toe om met verlies om te gaan. Door de ontwikkeling van het concreet denken begrijpt het kind dat de dood onomkeerbaar en definitief is. Het kan daardoor zeer angstig worden andere dierbaren te verliezen. Wanneer het kind (of iemand in de omgeving) verlies van lichaamsfuncties heeft meegemaakt, beseft hij ineens dat dit hemzelf of anderen in zijn omgeving ook kan gebeuren. Kinderen van die leeftijd worden steeds zelfstandiger en denken vaak dat ze hun problemen zelf moeten oplossen. Dat maakt dat ze minder vertellen en zich erg schuldig kunnen voelen of schuldfantasieën hebben zonder dat iemand dat weet.
Verliesbegrip bij kinderen (5) Voor kinderen vanaf ongeveer 12 jaar is het verliesbegrip net als van een volwassene. Steeds sterker zal een puber zijn eigen sterfelijkheid beseffen. Het doodsbegrip wordt gekoppeld aan levensangst. Dit is de fase van vragen rond zingeving. Adolescenten weten dat een verlies onomkeerbaar is en hebben de verstandelijke vermogens om abstract te denken over leven of geen leven na de dood, God en de hemel en ook wat het betekent om bv. niet meer te kunnen lopen. Maar ook zijn ze in staat te denken over de zin van het leven, waarom en waarvoor we op aarde zijn. Voor hen is het verwerken van een verlies gecompliceerd. De verwarring rondom leven en dood kan toenemen. Zij hebben in hun leeftijdsfase de taak om zelfstandig te worden en sluiten zich aan bij hun leeftijdsgenoten. Zij willen niet anders zijn dan die leeftijdsgenoten, maar voelen zich wel heel anders na het meemaken van een ingrijpende gebeurtenis. Schuldgevoelens kunnen ontstaan naar aanleiding van conflicten die er met de overledene zijn geweest of ten aanzien van boze gedachten over of zelfs het doodwensen van de overledene.
Roeien in het bootje Omgaan met verlies (ontleend aan de theorie van het duaal rouwproces van Stroebe-Schut) Iedereen heeft een eigen bootje met 2 peddels. Met de rechterpeddel vaar je naar de toekomst, de afleiding, maar ook de vermijding. Deze kant is ook de kant die men doorgaan met je leven noemt. Met de linkerpeddel vaar je naar het verleden, het verlies, de emoties. Hoe iemand zijn/haar peddels gebruikt is voor iedereen anders. Er is hierin geen goed of fout. De meeste bootjes liggen niet stil, maar zijn in beweging tussen rechts en links.
Roeien in het bootje (2) Wanneer je echter alleen maar naar rechts peddelt, alleen maar doorgaat, vaar je in cirkeltjes en komt je bootje niet vooruit. Wanneer je alleen maar de linkerpeddel gebruikt, wegzinkt in het verlies, kom je ook niet vooruit. Van belang is dat je bootje in beweging blijft. Ieder is kapitein op zijn eigen bootje. Ieder bepaalt zelf de richting en het tempo. Wanneer je last krijgt, omdat je misschien teveel naar 1 kant vaart, is het zaak dit te beseffen en te bedenken of je misschien toch eens de andere peddel zou moeten gebruiken. Wanneer er conflicten zijn in relatie met anderen, is het ook goed om samen te kijken waar ieders bootje vaart. Respect voor ieders keuze is van belang. Soms heeft iemand het nodig om langere tijd door te gaan, om daarna pas het verdriet toe te kunnen laten. Anderen willen meteen in het begin het verlies aangaan, om later erger te voorkomen.
Roeien in het bootje (3) Maar soms kan de wind het bootje ineens naar links blazen. Door een herinnering, een geur, een liedje of zomaar. Vaak willen mensen hun verdriet niet laten zien en peddelen ze met alle macht terug naar de rechterkant. Dit kost enorm veel energie. Het gevoel geeft aan dat het bootje naar links wil, het verstand wil (terug) naar de rechterkant. Er ontstaat een storm recht voor het bootje, dat mensen ervaren als een innerlijke onbalans. Wanneer men alleen maar naar rechts vaart, en het verlies/ de pijn vermijdt, kan iemand op den duur last krijgen van gestolde rouw. Veel mensen die de stempel burnout krijgen, hebben eigenlijk last van gestolde rouw, wat absoluut niet hetzelfde is en een andere aanpak vraagt. Wanneer men alleen maar naar links vaart, wegzinkt in het verdriet en zich alleen maar slachtoffer voelt, kan er sprake zijn van gecompliceerde rouw. In veel gevallen bestempeld als depressief, wat ook niet hetzelfde is en om een andere aanpak vraagt. Depressiviteit is een ziekte, rouw is dat absoluut niet! Zaak is om in beide gevallen goed na te vragen of er in het verleden een verlies is geweest, en hoe het bootje lange tijd heeft gevaren
Gevoelslijn Je kunt niet voorkomen dat het stormt op zee, maar de koers wordt bepaald door hoe je zelf de peddels gebruikt
Gevoelslijn (2) Angst----------Boosheid----------Verdriet------------Blij Uiterst rechts op de lijn staat blij. Vraag wat iemand nog blij maakt, ook al is dit maar heel klein. De blijmakers zijn de dingen die de batterij weer kunnen opladen. Naast blij staat verdriet op de lijn. Met daartussen een heel dun scheidingswandje. Mensen in rouw ervaren ze soms zelfs tegelijkertijd en dat kan heel verwarrend zijn. Verdriet heb je bij alles wat gemist wordt. Naast verdriet bevindt zich boosheid, met ook hiertussen een dunne wand. Iemand met een groot verdriet heeft vaak een korter lontje. En bij iemand die moeite heeft bij zijn verdriet te komen, lukt dat soms wel wanneer hij heel erg boos wordt. Naast boosheid, uiterst links op de gevoelslijn ligt angst.
Gevoelslijn (3) Angst----------Boosheid----------Verdriet------------Blij Wanneer je bang bent, kun je 3 dingen doen: vechten (terug naar de boosheid op de lijn), bevriezen (ik weet niet wat ik moet doen, dus doe maar niks) en vluchten (o.a. in afleiding, sporten, werk, school, maar ook gamen, alcohol en drugs). Vluchten is een vorm van vermijden, de rechterpeddel dus. Wanneer iemand boos is, zit er vaak verdriet of angst onder. Soms durven mensen het verdriet niet toe te laten uit angst dat het te groot is. Ze peddelen dan ver van de linkerkant af, en willen het liefst dat hun nare gevoel wordt afgeleid. Soms waait het bootje ineens naar links, maar wil je het gevoel niet toelaten en peddelt het ratio het bootje uit alle macht (terug) naar rechts. Soms waait het zo hard naar links, dat het heel veel energie kost om het bootje tegen de stroom in naar rechts te krijgen. Dit voelt als een draaikolk in een storm, een innerlijke onrust. Wanneer mensen beseffen dat het verdriet nooit te groot kan zijn (je vaart nooit links van de wereld af), maar dat het de angst is om het verdriet toe te laten, kan er weer beweging ontstaan. Triggers die het gemis laten voelen, zorgen ervoor dat het verdriet weer wordt toegelaten. Boosheid is een prachtige emotie, die vaak als negatief wordt bestempeld. Laat ook boosheid toe maak wel afspraken hoe.
Gevoelslijn (4) Angst----------Boosheid----------Verdriet------------Blij Angst is een emotie die vooral bepaald wordt door gedachten. Waarom is de ene persoon bang van spinnen en de andere niet? Omdat de ene persoon denkt dat de spin eng is en de ander denkt dat het maar gewoon een beestje is. Zo werkt het ook met angst voor een te groot verdriet. Wanneer iemand denkt dat het verdriet te groot is, heeft het niks met het verdriet te maken, maar met de angst dat het verdriet te groot is. Dit besef is nodig om (al dan niet laagje voor laagje) het verdriet toe te kunnen laten, zodat er weer beweging komt in de vaargeul van het bootje. In dezelfde pot van angst zitten ook de emoties schuld, schaamte en spijt. Vaak wordt gezegd dat iemand zich niet schuldig hoeft te voelen. Dat geeft geen recht aan iemands schuldgevoel. Schuldig voelen is een gevoel dat ook aandacht behoeft. Schuldig voelen is wel iets anders dan schuldig zijn.
Het bootje & de Gevoelslijn Het is belangrijk om emoties te benoemen en te proberen deze uit elkaar te halen. Als alle emoties er mogen zijn, leert men ze te (h)erkennen en ermee om te gaan. Wanneer iemands bootje zowel naar rechts als naar links vaart, is gevoel en ratio weer in balans, en vaart het bootje weer vooruit.
Nooit vergeten Er is geen goed en geen slecht in rouw Rouwen doe je een leven lang (Blijven) communiceren is cruciaal Rouw is niet een probleem dat kan worden opgelost, maar een proces waarbij je support, liefde en genegenheid nodig hebt.
Klein verdriet in de klas 1. Praat in de klas vaak over gevoelens. Leraren die een sfeer scheppen waar leerlingen terechtkunnen met al hun gevoelens, zorgen ervoor dat ze ook groot verdriet makkelijker kunnen verwerken. 2. Durf te vertellen over de dood. Een dode vogel in het park, bloemen die verwelken. Er zijn veel aanleidingen om te tonen dat de dood bij het leven hoort. 3. Toon je eigen gevoelens (verdriet, boosheid, angst). Wat je doet, is normaal, je geeft het goede voorbeeld. 4. Antwoord op alle vragen. Schrik niet van vreemde vragen ( Moet mijn opa nu aarde eten, Heeft mama het nu koud? ). Vertel geen leugens. Geef toe dat je niet op alle vragen een antwoord weet
Klein verdriet in de klas (2) 5. Luister naar de gevoelens achter de vragen. Voelt de leerling zich schuldig? Is hij boos? Luister ik naar zijn gevoelens of zeg ik dat het wel overgaat? 6. Zeg dat verdriet lang kan duren en nooit helemaal verdwijnt. Als je een leerling voorhoudt dat hij gauw niet meer verdrietig zal zijn, zal hij na een tijdje zijn gevoelens niet meer durven tonen. 7. Maak een stilte hoek in de klas of een stilte ruimte in de school. Leerlingen kunnen daar naartoe als ze dat wensen. Daar worden wel dwingende afspraken over gemaakt.
Groot Verdriet in de klas Een onverwacht overlijden, een dodelijk ongeval op school of in de buurt. Lesgeven alsof er niets aan de hand is, is geen optie. Leerlingen worstelen op twee niveaus met de dood: ze proberen te begrijpen wat de dood precies betekent én ze proberen om te gaan met hun gevoelens. Hoe kan je ze als leerkracht steunen? 1. Laat leerlingen voelen dat ze welkom zijn met hun verdriet. Dat je dat verdriet erkent. Laat hen er in de klas over praten als ze dat willen. Toon dat je bezorgd bent. Trek de aandacht open naar alle leerlingen. 2. Lok vragen uit en beantwoord ze eerlijk. Een antwoord op moeilijke vragen kan ook zijn Ik weet het niet. 3. Zoek samen met de leerlingen naar manieren om verdriet te verwerken: schilderen, poëzie, muziek, een wandeling, schrijven. Of misschien is er een ritueel op school? Bijvoorbeeld een kring vormen en even stil zijn. Zo voelen leerlingen zich in de groep opgenomen en gesteund, ook op moeilijke momenten. Als je anders nooit over religie praat, moet je dat nu ook niet doen.
Groot Verdriet in de klas (2) 4. Zoek uit wat leerlingen kunnen doen bij de begrafenis/uitvaartdienst/crematie. Geef ze de kans om als groep eventueel met de hele school de begrafenis/crematie bij te wonen. Dat is voor iedereen een belangrijke stap in het rouwproces. 5. Bekijk even of je de leerlingen thuis kan helpen. Vaak is er zoveel verdriet dat ouders niet openstaan voor het verdriet van hun kinderen. 6. Houd in het oog hoe leerlingen verdriet verwerken. Verminderde leerprestaties, onhebbelijk gedrag, ongewone reacties kunnen een uiting zijn van het verwerkingsproces. Verwijs tijdig door als de rouw problemen dreigt te geven. 7. Als een leerling uit de klas overlijdt, doe dan niet alles weg wat aan die leerling herinnert. Een foto in de klas is een gelegenheid om te praten. Het is ook een teken dat wie weg is, niet vergeten is. Verdriet kan lang duren en verdwijnt nooit helemaal.
Lezen www.in-de-wolken.nl (per leeftijdsgroep) Ik zet mijn masker af, Gertie Mooren Een bijzonder tweeluik over verlies Meester Bart, Verdriet de Baas Meester Bart, Rust Laat die lege stoel nog maar even staan, NRC.nl Jong Verlies, Riet Fiddelaers Jaspers Achter de regenboog, Jedidjah Formenoy Twinkel en de Wemelwolk, Miranda van der Vegt De mooiste begrafenis van de wereld, Eva Eriksson
Kijken. Filmpje Jasper Filmpje Jasper 2 Filmpje Michelle Wat konijnen mogen weten Breingeheimen, Rouwen hoe gaat dat? Manu Keirse kinderen en rouw Kijk-, lees- en luistertips De Jonge Weduwe
Waar kan ik meer informatie vinden? www.mijnmaskeraf.com www. www.achterderegenboog.nl www.kindenrouw.nl www.jongehelden.nl
Met dank aan Gertie Mooren, Rouw- verlies- en traumatherapie, info@gertiemooren.nl Jongerengroep Mijn masker af, info@mijnmaskeraf.nl