Inventarisatie beeldbepalende objecten met cultuurhistorische waarde Gemeente Vlaardingen Selectie beeldbepalende objecten januari 2010
Inventarisatie beeldbepalende objecten gemeente Vlaardingen Colofon In opdracht van : Gemeente Vlaardingen Uitgave : Dorp, Stad & Land, Rotterdam Veldwerk en foto's; waardering en selectie : ing LW van Pelt, ing CA de Visser en ing PT den Hertog 2
Inhoud Deel I Selectie 1 Inleiding 11 Samenvatting 12 Werkwijze 121 Inventarisatie 122 Waardering 123 Selectie 13 Conclusies 14 Aanbevelingen 2 Beeldbepalende objecten met cultuurhistorische waarde 21 Catalogus gesorteerd op adres 22 Catalogus gesorteerd op functie Inhoud Deel II (overig) 3 Beeldondersteunende objecten met cultuurhistorische waarde 21 Catalogus gesorteerd op adres 22 Catalogus gesorteerd op functie 23 Matrix, alle objecten 3
Inventarisatie beeldbepalende objecten gemeente Vlaardingen 1 1 Inleiding 11 Samenvatting In de gemeente Vlaardingen bevinden zich thans 58 rijksmonumenten en 17 gemeentelijke monumenten Een groot deel van het historische stadshart zal worden aangewezen als Rijksbeschermd stadsgezicht Er zijn echter veel meer objecten die vanuit cultuurhistorisch oogpunt waardevol zijn, en waard zijn om voor de toekomst te behouden De recente ontwikkelingen in de ruimtelijke ordening en in de monumentenzorg pleiten ervoor om cultuurhistorische waarden in een vroeg stadium van het RO-proces in kaart te brengen Vervolgens dienen de cultuurhistorische waarden te worden meegewogen in de verdere planvorming Het gaat dan met name om structuurvisies en bestemmingsplannen De gemeente Vlaardingen heeft in 2009 aan Dorp, Stad & Land (DSL) opdracht gegeven om een inventarisatie op te stellen van alle beeldbepalende objecten met cultuurhistorische waarde Hierbij is benadrukt dat de lijst tot stand dient te komen in nauwe samenwerking met de Historische Vereniging Vlaardingen Beoogd wordt de lijst te benutten bij het ontwikkelen van gemeentelijk beleid op het gebied van de Ruimtelijke Ordening en Cultuurhistorie Deze inventarisatie wordt gevolgd door een waardering en een selectie, waaruit de meest waardevolle objecten blijken Het resultaat van deze inventarisatie is in eerste instantie een lijst met objecten en complexen die bestaat uit twee categorieën objecten: Een lijst met bijna 580 gewaardeerde objecten en complexen; de hoogst gewaardeerde objecten en complexen komen in aanmerking om als beeldbepalend en cultuurhistorisch waardevol te worden aangewezen Een lijst met bijna 300 overige objecten en complexen die opvallen door uiterlijk of ouderdom Echter, door verbouwingen en aanpassingen hebben zij hun beeldbepalende kenmerken of cultuurhistorische belevingswaarde verloren Deze objecten zijn vaak wel degelijk waardevol, bv door de beeldondersteunende rol in het straatbeeld en de omgeving Het overzicht van hoogst gewaardeerde objecten volgt in hoofdstuk 2 Tot slot is in Deel II een groslijst opgenomen van alle bezochte adressen: alle uit de bronnen bekende objecten en adressen, aangevuld door de suggesties van de historische vereniging en de reeds aangewezen rijks- en gemeentelijke monumenten 12 Werkwijze 121 Inventarisatie Tijdens deze inventarisatie is uitgegaan van een lijst die is opgesteld door de gemeente en de historische vereniging samen Deze lijst is gebaseerd op een aantal documenten en publicaties De basis is gevormd door het MIP Vlaardingen (MIP: Monumenten Inventarisatie Project, Provincie Zuid-Holland, 1995) Deze inventarisatie is uitgevoerd in 1993 en bevat waardevolle objecten uit het tijdvak 1800-1945 Een andere belangrijke en zeer complete inventarisatie is de Karakteristieke Objecten Documentatie uit 1981 Naast deze objecten, zijn ook objecten voorgedragen door de Historische Vereniging Vlaardingen Daarnaast zijn tijdens het veldwerk objecten voor de selectie aangereikt door DSL Al deze genomineerde objecten (bijna 700) zijn bekeken, foto s zijn gemaakt en tijdens het veldwerk zijn kenmerken genoteerd Ruim 50 objecten waren inmiddels gesloopt of zó ingrijpend verbouwd dat een nadere waardering niet zinvol was Onder objecten moet worden verstaan: objecten en complexen 4
122 Waardering De inventarisatie is opgesteld om tot een goed inzicht te komen in het onderscheid tussen objecten met een groot en objecten met een minder groot cultuurhistorisch belang Daarbij is gebruik gemaakt van een zogenaamde waarderingsmatrix De matrix maakt een objectieve afweging mogelijk Het is een nuttig instrument om in één oogopslag een totaaloverzicht te kunnen geven van de beoogde lijst met de daarin aanwezige differentiatie ten aanzien van verschillende (en soms moeilijk vergelijkbare) deelaspecten en kwaliteiten Zeker wanneer in een later stadium heroverwegingen ten aanzien van omvang en samenstelling van de lijst moeten plaatsvinden, blijkt de matrix in de praktijk een bijzonder waardevol (bij dergelijke grotere aantallen objecten zelfs onmisbaar) en tijdbesparend hulpmiddel te zijn In de matrix zijn achtereenvolgens aangegeven het adres en het huisnummer, eventueel gevolgd door de naam van het object Dit laatste met het oog op de herkenbaarheid van de objecten Vervolgens is aangegeven de wijk waarin het object is gelegen Deze wijkindeling is gebaseerd op de door de gemeente gehanteerde indeling in 8 wijken: Centrum, Westwijk, Vettenoordsepolder, Oostwijk, Vlaardinger Ambacht, Holy Zuid, Holy Noord en Broekpolder Deze is oa te vinden op de Stadsplattegrond Vlaardingen Daarna is aangegeven in welke categorie het object valt De meest voorkomende categorie is wonen, gevolgd door winkel Ook de winkels en cafés die zijn gecombineerd met een woonfunctie zijn onder de categorie winkel geschaard De opname van wijken en categorieën maakt het mogelijk om te analyseren hoe de gewaardeerde objecten zijn verdeeld, en zo is het mogelijk om analyses te maken Daarna staat bij alle adressen aangegeven waarom het pand verder niet is gewaardeerd Dat kan zijn omdat het een rijks- of gemeentelijk monument is, waarmee de cultuurhistorische waarde duidelijk is Het kan zijn dat het pand gesloopt, dermate aangetast of zo jong is, dat van verdere waardering wordt afgezien Hierbij wordt het leeftijdscriterium gehanteerd dat alleen objecten van voor 1965 worden opgenomen Een uitzondering hierop zijn enkele naar oud model herbouwde objecten Als replica vervullen zij doorgaans wel degelijk een beeldbepalende rol in het straatbeeld en houden de herinnering aan de oorspronkelijke situatie in stand De rest van de matrix wordt gevuld met de feitelijke waardering van de objecten De werkwijze met deze matrix is gebaseerd op een algemeen aanvaarde waarderingssystematiek Daarbij is uitgegaan van vier hoofdcategorieën en enkele subcategorieën: 1 cultuurhistorische aspecten 1a Ontstaansgeschiedenis en lokaal belang; 2 architectonische 2a Bouwstijl; aspecten 2b Uniciteit / zeldzaamheid; 2c Verstoring (Verminking) 3 ligging 3a Beeldbepalende situering; 3b Verstoring ensemble; 4 technische staat 4a Kwaliteit; Ad 1a Ontstaansgeschiedenis en lokaal belang: de mate waarin het ontstaan of het gebruik van het object van historisch belang is en de mate waarin het sociale en lokale aspect een rol speelt Hierbij is dankbaar gebruik gemaakt van de inbreng en bronnen die beschikbaar zijn gesteld door de Historische Vereniging Vlaardingen, dhr Van Bommel en dhr Ter Brugge Ad 2a Bouwstijl: de mate waarin de architectonische stijl van een object herleidbaar is tot, of een goed voorbeeld is van, lokaal of regionaal bekende architectuur of een architectuurstroming Bovendien wordt hierbij in aanmerking genomen of er bij het object sprake is Met enige aanpassingen gebaseerd op: Handleiding selectie en registratie Jongere stedebouw en Bouwkunst, (uitgave Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 1991) 5
Inventarisatie beeldbepalende objecten gemeente Vlaardingen van een complex ontwerp en/of versierende details Ad 2b Uniciteit: de mate waarin het object zeldzaam is, lokaal gezien Die zeldzaamheid kan betrekking hebben op de functie, de typologische verschijningsvorm of de ouderdom Ad 2c Verstoring object: de mate waarin de authenticiteit is verstoord, of de monumentale waarde is aangetast Het betreft hier aantastingen door niet-harmonieuze wijzigingen van de onder 2a vermelde architectuur Hierbij ligt het accent op de verstoring van de beeldbepalende hoofdvorm en niet zozeer op de verstoring van eventuele details zoals die bij potentiële monumenten een rol spelen Ad 3a Ligging: de mate van waardering van de stedenbouwkundige of landschappelijke situering, met name van de beeldbepalende rol die het betreffende object daarin vervult Ad 3b Verstoring ensemble: de mate waarin de oorspronkelijke directe omgeving is aangepast of aangetast Ad 4a Kwaliteit: de mate waarin een pand in goede technische staat is in relatie tot de ouderdom van het pand Ieder object is op deze categorieën gewaardeerd Dit is gedaan aan de hand van een cijfermatige schaal, variërend tussen 1 en 3 of tussen 0 en 3 (0, 1, 2, 3) De behaalde scores per categorie zijn vervolgens vermenigvuldigd met een weegfactor Deze weegfactor geeft het relatieve belang weer dat de categorie heeft in de totale waardering De categorieën 2c (verstoring object) en 3b (verstoring ensemble) hebben een negatieve weegfactor, zodat een object waarvan de karakteristieke hoofdvorm sterk is aangetast of waarvan de directe omgeving negatief werkt op het object, een lagere eindscore krijgt In de laatste kolom zijn de alle scores opgeteld Op deze wijze kan, in theorie, per object een maximale score van +24 of een minimale score van 14 behaald worden Met deze cijfermatige waarderingsmethode is beoogd om enerzijds alle belangrijke aspecten zo objectief mogelijk te benoemen en anderzijds ook een weging mogelijk te maken tussen soms zeer uiteenlopende waardevolle objecten Deze rekenmethode heeft als gevolg dat unieke eigenschappen van objecten geen extra waardering kunnen krijgen en geen hogere score oplevert Dit kan gecompenseerd worden door extra zwaarte toe te kennen aan bepaalde categorieën Bij de beoordeling is extra aandacht geschonken aan het uiterlijk van de objecten Dit omdat de gemeente Vlaardingen veel waarde hecht aan de beleving en waardering van de objecten door omwonenden en voorbijgangers De eigenlijke historische waarde heeft een lichtere weegfactor gekregen omdat deze vaak moeilijk herkenbaar is voor mensen zonder voorkennis of niet zichtbaar is vanaf de straat De huidige uitstraling van de objecten weegt daardoor zwaarder in de beoordeling dan de historische betekenis 123 Selectie De selectie werd voorbereid door het team wat ook de inventarisatie (het veldwerk) heeft uitgevoerd, onder verantwoordelijkheid van PT den Hertog, die in opdracht van DSL het project begeleidde Voor het meedenken over de waardering en de selectie is overlegd met de Historische Vereniging Vlaardingen en de Monumentencommissie van de gemeente Vlaardingen Tevens is advies gevraagd aan enkele monumentendeskundigen met specifieke kennis van Vlaardingen Om te komen tot een concreet en hanteerbaar voorstel dient voor de selectie een grenswaarde te worden bepaald Deze is op basis van ervaring en onderlinge vergelijking in overleg met de gemeente vastgesteld op 10 punten Objecten met 10 punten en hoger worden dus gekwalificeerd als beeldbepalend met cultuurhistorische waarde De beeldbepalende of karakteristieke panden zijn in dit document opgenomen met een foto, een korte vermelding van de oorspronkelijke en de huidige functie, de gebruikte literatuur en de aard van de verstoring, en de eindscore 6
De genoemde literatuur is vaak ook de bron van de inventarisatie Hiermee wordt bedoeld dat de bron de aanleiding is geweest om dit object te beoordelen op cultuurhistorische waarde Vaak komt een object in meerdere bronnen voor Dit is in veel gevallen het hiervoor genoemde Monumenten Inventarisatie Project (MIP) of een andere publicatie Objecten met evenveel of meer punten dan de grenswaarde (10 en hoger) behoren tot de officiële selectie Objecten met minder punten (4 t/m 9 punten) behoren tot de categorie overige waardevolle objecten en zijn als beeldondersteunend te bepalen Overigens zijn objecten die gewaardeerd zijn onder de grenswaarde doorgaans nog steeds waardevol en beeldondersteunend Het gaat vaak om panden die in het verleden op een reversibele wijze zijn aangepast Wellicht dat door het nemen van bepaalde maatregelen, zoals het aanpassen van gevels en vensters, het verwijderen van modern plaatmateriaal, verbeteren van de kleurstelling, aanpassen van de omgeving, deze objecten een betere uitstraling krijgen Objecten met minder dan 4 punten zijn doorgaans niet waardevol genoeg om op te nemen Deze objecten staan wel in het overzicht (groslijst) maar maken geen deel uit van de lijst overige waardevolle objecten 13 Conclusies De inventarisatie van beeldbepalende objecten met cultuurhistorische waarde in Vlaardingen is een substantiële stap in de richting van het structureel waarderen van cultuurhistorie in de ruimtelijke planvorming De omvangrijke MIP-inventarisatie, diverse publicaties en eerdere inventarisaties en de gegevens van de Historische Vereniging Vlaardingen zijn hierbij de logische uitgangspunten geweest Daarnaast is er ook een aantal bijzondere objecten die niet goed op deze wijze kan worden beoordeeld Deze zijn geschaard onder de categorie bijzondere vermelding Het kan bv gaan om objecten met architectonische kwaliteit die in de laatste decennia zijn voorzien van een moderne gevel Wanneer deze gevel wordt verwijderd is de historische kwaliteit weer zichtbaar Zo zijn er ook panden met cultuurhistorische waarde die zodanig zijn verstopt achter andere panden dat ze niet beeldbepalend zijn Deze objecten zijn echter wel degelijk van belang voor het verhaal van de Vlaardingse geschiedenis Er zijn ook enkele panden die de replica s zijn van oude panden op die plek Zij hebben strikt genomen geen materiele historische waarde omdat ze vernieuwd zijn Ze hebben echter wel immateriële historische waarde omdat ze door hun kwaliteit de historische beleving mogelijk maken 7
Inventarisatie beeldbepalende objecten gemeente Vlaardingen 14 Aanbevelingen DSL doet hierbij de volgende aanbevelingen aan het bestuur van de gemeente Vlaardingen: 1 De selectie objecten met een score van 10 punten of hoger, vast te leggen met de aanduiding beeldbepalend en cultuurhistorisch waardevol bij een eerstvolgende wijziging van het bestemmingsplan (Bijvoorbeeld in het kader van de eisen die voortvloeien uit de verwachte aanwijzing als rijksbeschermd stadsgezicht) Deze objecten kunnen tevens worden opgenomen in de welstandsnota met betrekking tot gebieds- en objectgerichte criteria of in beeldkwaliteitplannen met het kenmerk waard om te behouden 2 De lijst overige waardevolle objecten, (tussen 4 en 10 punten) op te nemen in de gemeentelijke welstandsnota (met bovenstaande toevoeging) en eventueel in het beeldkwaliteitplan met het kenmerk te verbeteren In een later stadium kan het volgende worden overwogen: 3 Te onderzoeken of de objecten met de hoogste score mogelijk in aanmerking komen om voor te dragen als beschermd gemeentelijk monument Wanneer dat een mogelijkheid is, dan zullen deze objecten moeten worden beschreven, en dan zal daartoe een zogenaamde aanwijzingsprocedure moeten worden gestart 4 Een kaart uit te brengen met een totaalbeeld van alle besproken objecten zodat de situering in de omgeving inzichtelijker wordt Wanneer hierin ook stedenbouwkundige en landschappelijke waarden worden opgenomen kan dit uitgroeien tot een erfgoedwaardenkaart 5 Een publieksgerichte versie van bovenstaande uit te brengen 8
Literatuur en bronnen Bij de voorbereiding van de inventarisatie en bij de datering en waardering is gebruik gemaakt van de volgende literatuur Mbv afkortingen wordt bij de beschrijvingen hiernaar verwezen AH Arnold Hoogvlietstraat, WC den Breems, Vlaardingen, 1990 AM BSOV DBV IRWB IWV KIV KOD Americanism, Hans Ibelings, Nai Uitgevers, Rotterdam Binnenstadsonderzoek Vlaardingen, Bert van Bommel, iov Historische Vereniging Vlaardingen (150 jaar) Dragen en begraven in Vlaardingen, Wouter C den Breems en Anthon Bel, Begrafenisverzorging Den Hollander BV en Historische Vereniging Vlaardingen (Samenvoeging) Inventarisatie vooroorlogse en naoorlogse bouwkunst Rivierzone / Koningin Wilhelminahaven en Buitenhaven te Vlaardingen, Drs K Zita Messchaert, Amsterdam, juli 2001 Inventarisatie Wederopbouw Vlaardingen, AJ van Bommel en RR Wijk, Vlaardingen Februari 2002 Kerkgebouwen in Vlaardingen, Wouter C den Breems, In eigen beheer, Vlaardingen, 1992 Karakteristieke Objecten Documentatie, Auteur onbekend, Vlaardingen 1981 MIP OMBD Monumenten Inventarisatie Project (Zuid-Holland), Uitgave Provinciaal bestuur van Zuid-Holland, s-gravenhage december 1995 Ontwikkeling van de Middendelflandse boerderij, CSTJ Huijts, Bureau van Uitvoering Midden-Delfland, Maasland, mei 1984 Overige afkortingen Afkorting RM GM GEM HVV DSL Vg Bg Ca ongnr Nnb Betekenis Rijksmonument (met bijbehorend Rijksmonumentennummer) Gemeentelijk monument (met bijbehorend Gemeentelijk monumentnummer) Object aangedragen door de Gemeente Vlaardingen Object aangedragen door de Historische Vereniging Vlaardingen Object aangedragen door Dorp, Stad en Land Voorgevel Begane grond Circa Ongenummerd Nog niet bekend MGW Molens, gemalen en andere waterstaatkundige elementen in Midden- Delfland, G Ottevanger, Provinciale waterstaat Zuid- Holland, Den Haag oktober 1985 9
Inventarisatie beeldbepalende objecten gemeente Vlaardingen 2 Waardevolle objecten 21 Catalogus gesorteerd op adres (met een waarde van 10 punten of meer) 10