Rapport Cliënt empowerment Medicatie, Kauwen en Bewegen
Colofon Auteur Hans de Vos Burchart mei 2012 Wij hebben de grootst mogelijke zorg besteed aan deze uitgave. Aan de inhoud hiervan kunnen echter geen rechten worden ontleend. Het Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik is niet aansprakelijk voor directe of indirecte schade die het gevolg is van het gebruik van de informatie die door middel van deze uitgave is verkregen. Niets uit deze uitgave mag worden gebruikt zonder vooraf verkregen toestemming. Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik Postbus 3089, 3502 GB Utrecht Churchilllaan 11, 3527 GV Utrecht tel 0888 800 400 fax 030 296 29 12 info@medicijngebruik.nl www.medicijngebruik.nl
Inhoud Cliënt empowerment Medicatie, Kauwen en Bewegen 4 5 6 10 11 Inleiding 1 Doelstelling 2 Projectuitvoering en resultaten 3 Resultaten in samenvatting Bijlagen Cliënt empowerment Medicatie, Kauwen en Bewegen 3
Inleiding Projectnr 0904-064 Opdrachtgever Fonds NutsOhra Opdrachtnemer Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik (IVM) i.s.m. Landelijke Organisatie Cliëntenraden Zeggenschap in zorg (LOC) Looptijd project september 2010 - maart 2012 i.o.m. Fonds NutsOhra is later afgesproken de financiële en inhoudelijke eindrapportage uiterlijk eind mei 2012 aan te leveren Vanuit haar werkzaamheden en een in 2008 uitgevoerde verkenning in de V&V sector, stelde het IVM vast dat cliëntenraden (CR) een steeds prominentere rol bij het beleid van zorginstellingen vertolkten. Het IVM stelde daarnaast vast dat hun betrokkenheid en kennis van het farmaceutisch beleid beperkt was. Na in contact te zijn getreden met LOC werd al snel duidelijk dat vanuit deze organisatie een sterke behoefte bestond om die kennis bij hun 'leden' te verhogen. De door LOC in 2004 ontwikkelde Handreiking Medicijngebruik was sterk gedateerd. Daarom werd het idee opgevat om een nieuwe handreiking te maken en daarin naast specifieke aspecten van medicijngebruik ook de relatie tussen medicatie en bepaalde dagelijkse zaken (activiteiten) op te nemen. Onder andere valt te denken aan mondhygiëne, eetlust en bewegen. Dit heeft geleid tot een projectaanvraag bij opdrachtgever Fonds NutsOhra in 2009. In de eerste versie van de projectaanvraag was een deel voor een onderzoek opgenomen maar deze werd in overleg met de opdrachtgever vervangen door een expertraadpleging. De bijgestelde projectaanvraag werd in augustus 2010 gehonoreerd. De aangepaste inhoud van de gehonoreerde projectaanvraag werd verwoord in een actieplan (plan van aanpak; versie 22-11-2010 met aanvulling maart 2011) welke de basis vormt van het uitgevoerde project. 4 Cliënt empowerment Medicatie, Kauwen en Bewegen
1 Doelstelling Het doel van het project is de empowerment van CR op het gebied van medicijngebruik versterken. Hierdoor kunnen zij met kennis van zaken adviseren over het goed, veilig en doelmatig gebruiken van medicijnen. Onnodig medicijngebruik wordt hierdoor verminderd en goed en veilig medicijngebruik wordt bevorderd. Doelen 1. Inzicht in de effecten van medicijngebruik op bepaalde, benoemde dagelijkse activiteiten van de cliënt. Thema s worden benoemd naar aanleiding van een CR- en expertraadpleging. Een en ander dient aan te sluiten bij de dagelijkse zorgpraktijk en beleving van de CR (en dus de cliënten). 2. Ontwikkelen Handboek Medicijnen en Gezondheid, Bewaarkaart voor 1300 CR in de VV&T. 3. Verspreiding van het Handboek en Bewaarkaart, implementatie en overbrengen van kennis ten aanzien van medicatieveiligheid bij LOC regioadviseurs en (indirect) bij CR. Cliënt empowerment Medicatie, Kauwen en Bewegen 5
2 Projectuitvoering en resultaten Het project werd uitgevoerd conform de fases genoemd in het actieplan: 1. Voorbereiding Deskresearch, vraaggesprekken met CR, expertraadpleging en opstellen inzichtdocument. 2. Ontwikkeling Opstellen hernieuwde Handreiking Medicijngebruik, Bewaarkaart en training voor regioadviseurs LOC en CR. 3. Implementatie De ontwikkelde materialen onder de aandacht van de doelgroep brengen. 4. PR en communicatie Gedurende alle genoemde fases ruchtbaarheid aan het project geven. De verschillende fases met de daartoe behorende activiteiten zijn in een tijdsplanning overzicht opgenomen. Hieronder beschrijven we de verschillende fases en het behaalde resultaat daar waar mogelijk afgezet tegen de beoogde doelen van het project. Voorbereidingsfase Deze fase is ingezet in het laatste kwartaal van 2010 en het eerste kwartaal van 2011. Naast het verzamelen en doorlezen van informatie lag het zwaartepunt in deze fase bij de raadpleging van CR en experts. Met behulp van een opgestelde vragenlijst werden 13 CR geïnterviewd. De CR waren verbonden aan 5 verzorgingshuizen, 6 verpleeghuizen en 2 thuiszorginstellingen. Daarnaast werden verschillende experts geraadpleegd, waaronder specialisten ouderengeneeskunde, de directeur van LOC (mw. Van Gilse), het hoofd vakgroep Klinische Neuropsychologie aan de VU (prof. Scherder) en experts van de Landbouw Universiteit Wageningen (prof. Renger Witkamp, hoogleraar Farmacie en Voeding en prof. Peppelenbos, Platform Voeding en Ouderenzorg). Deze raadplegingen hebben geleid tot inzicht in de wensen en beleving van CR mbt farmaceutisch beleid. Daarmee kon meer duidelijkheid verkregen worden in de keuze van thema s voor de verdere richting van het project en de te ontwikkelen materialen. Bovendien werd duidelijk dat een bondige, eenvoudige uitvoering van de materialen en hulpmiddelen werd verlangd die aansloten bij de dagelijkse praktijk van de cliënten en de CR. De experts gaven inzicht in de belangrijkste dagelijkse (belevingsgerichte) activiteiten en de invloed van medicatie hier op. Zij gaven advies over de inhoud van bepaalde thema s. 6 Cliënt empowerment Medicatie, Kauwen en Bewegen
Uiteindelijk is gekozen voor vijf thema s: 1. Medicijngebruik 2. Actueel medicatieoverzicht (medicatieoverdracht) 3. Mondzorg 4. Voeding 5. Bewegen De eerste twee thema s zijn thema's met betrekking tot medicatie waarin de cliënt centraal staat en waar de CR een rol kan spelen. De raad kan helpen bij het bepalen van het beleid in een organisatie én cliënten zelf van advies voorzien voor de dagelijkse praktijk. Gezien de actualiteit is besloten om het thema medicatieoverdracht/medicatieoverzicht als een 'aanjaagthema' te gebruiken. De overige drie thema s zijn belevingsgerichte thema s. Het is de bedoeling in de materialen zoveel mogelijk de relatie met medicatie(gebruik) aan de orde te stellen. De mondzorg is een thema dat zowel door CR als experts als nogal problematisch naar voren werd geschoven. Bij dit thema was grote behoefte aan goede tips en adviezen in de te ontwikkelen materialen zodat CR de mogelijkheid zouden hebben om op beleidsvlak mede richting te kunnen geven. Op basis van alle bevindingen is het inzichtdocument opgesteld. Dit document vormde de basis voor de ontwikkeling van materialen (fase 2). Ontwikkelingsfase Vanuit de CR kwam een duidelijk signaal dat zij meer handvatten wilden om actiever bij het beleid rondom farmaceutische zorg in de organisatie betrokken te zijn. Tot op heden is men zich niet zo bewust geweest van dit onderwerp als beleidsthema waarop men als CR ook invloed zou kunnen uitoefenen. Een genoemde voorwaarde is wel dat het ondersteunend materiaal bondig en praktijkgericht moet zijn. De 'oude' Handreiking Medicijngebruik is in het algemeen wel bekend maar wordt niet gebruikt omdat het te 'lijvig' is. Vandaar dat er bij de materiaalontwikkeling het volgende besloten is: w In plaats van een poster (oorspronkelijk plan) wordt er een bewaarkaart met aandachtspunten, highlights etc. ontwikkeld. Deze bewaarkaart moet CR triggeren om aan het farmaceutisch beleid te denken en helpen bij het beïnvloeden van dit beleid. Dit materiaal is fysiek en wordt aan alle 1300 CR beschikbaar gesteld. Het sluit goed aan bij eerdere bewaarkaarten van LOC die goed worden gewaardeerd. Zo wordt aangesloten op een door de CR geaccepteerde vorm en methode. w De nieuwe Handreiking Medicijngebruik sluit aan bij de bewaarkaart en is bedoeld om meer achtergrond te geven bij de gekozen thema s. Het document wordt dus ter hand genomen als het thema/onderwerp op de beleidsagenda gebracht moet of gaat worden of staat. Dit materiaal wordt elektronisch aangeboden en is dus te downloaden van de website van LOC. De website van het IVM vermeldt de link naar LOC. Deze keuze heeft te maken met het voordeel van één plek waar het materiaal beschikbaar is. De LOC-omgeving is de logische plek. Tevens is gekozen om niet meer van een handreiking te spreken maar het Handboek Medicijnen en Gezondheid. Cliënt empowerment Medicatie, Kauwen en Bewegen 7
De conceptmaterialen zijn voorgelegd, meegelezen en van commentaar voorzien door vertegenwoordigers van drie verschillende CR en een drietal regioadviseurs van LOC. Deze spelen een belangrijke rol bij de promotie van de materialen die zijn voortgekomen uit het project. Zij geven ondersteuning aan acties die de CR op dit vlak richting beleidsvorming gaan ondernemen. De bewaarkaart is in een oplage van 2000 stuks gemaakt en ook te downloaden. Het handboek is beschikbaar als een professioneel opgemaakte downloadversie in kleur. De ontwikkelde presentatie/training dient als introductie van het handboek en de bewaarkaart bij de regioadviseurs van LOC. De presentatie/training geeft een toelichting op de inhoud maar is vooral, door gebruik van casuïstiek, toegespitst op herkenning door de praktijk. De regioadviseurs gebruiken op hun beurt weer de presentatie/ training bij bijeenkomsten met CR. Ook vanuit dit project is actief met de presentatie/training geparticipeerd bij regiobijeenkomsten (zie PR en communicatie). Implementatiefase Op 20 oktober 2011 startte de implementatie met een geslaagde training van ruim 25 regioadviseurs van LOC. De thema's werden door hen onderschreven als actueel en men oordeelde erg positief over de links tussen medicatiegebruik en de belevingsgerichte thema's. De presentatie werd als helder en bruikbaar gezien. Alle deelnemers kregen deze middels een USBstick tot hun beschikking. De materialen werden praktisch (tips en adviezen) en overzichtelijk gevonden. Het aansluiten bij andere bewaarkaarten van LOC werd beschouwd als een voordeel en daardoor ook voor de CR een logische reminder. De bewaarkaarten kunnen bij LOC opgevraagd worden. Naast het downloaden van het handboek is het mogelijk dat CR bij LOC een geprinte versie opvragen, als printen in eigen omgeving bezwaarlijk is. Zoals eerder vermeld, spelen de regioadviseurs een belangrijke rol om het thema medicatieveiligheid onder de aandacht van de leden van CR te brengen. Op hun beurt gaan zij er in de praktijk mee aan de slag. Dat is het ideaal plaatje. Er is gefocussed op de zogenaamde carrousels en themabijeenkomsten in de regio's, zodat makkelijker aan de CR wordt overgebracht hoe zij het handboek en de bewaarkaart kunnen gebruiken. Met behulp van de ontwikkelde training werd in deze bijeenkomsten een workshop verzorgd. Deelnemers aan deze bijeenkomsten waren (veel) leden van CR maar ook verzorgenden/verpleegkundigen en mensen van de afdeling kwaliteit van zorginstellingen. Gemiddeld waren 60 tot 75 personen bij dergelijke bijeenkomsten aanwezig. In de periode van december 2011 tot juli 2012 zijn en worden 13 van deze bijeenkomsten gehouden. Standaard krijgen alle deelnemers een bewaarkaart, een zwart-wit kopie van het Handboek Medicijnen en Gezondheid en informatie over waar de materialen te downloaden zijn. Het is de bedoeling dat ook na de zomer 2012 in meerdere regio's dergelijke carrousels worden georganiseerd. 8 Cliënt empowerment Medicatie, Kauwen en Bewegen
Al met al is dus op deze wijze een redelijk goede verspreiding in gang gezet. Naast deze wijze van verspreiding kunnen de materialen ook gedownload en aangevraagd worden. Wat betreft de bewaarkaart hebben we geen zicht in welke mate dat gebeurt. De aanvragen t/m april 2012 bedragen: w Bewaarkaart 250 stuks w Handboek 50 stuks PR en communicatiefase Al tijdens de ontwikkelingsfase is via de websites en nieuwsbrieven van LOC en het IVM het project bij de doelgroep onder de aandacht gebracht. Een soort aankondiging van wat komen ging. De intensiteit van de communicatie nam vanaf het moment dat het handboek en de bewaarkaart beschikbaar kwamen fors toe. Daarbij was de training van de regioadviseurs het startmoment (20 oktober 2011). Voor de PR en communicatieactiviteiten verwijzen we naar de communicatiekalender. Onder implementatie is al beschreven dat de bijeenkomsten in de regio's succesvol zijn. Ook intern bij organisaties gaan CR aan de slag. Een voorbeeld hiervan is Beweging 3.0. Onderstaande is opgetekend naar aanleiding van een interview wat ook gebruikt wordt in de publicatie die nog zal verschijnen. Het geeft een goed beeld waar aandacht voor het onderwerp medicatieveiligheid en ondersteuning met de in dit project ontwikkelde producten toe kan leiden. De Centrale Cliëntenraad van Beweging 3.0 had voor het intramurale deel van de organisatie een sessie met de specialist ouderengeneeskunde. Vragen waren 'Wat dienen jullie toe?' en 'Is er altijd een toedienlijst waarop alle informatie staat en waarop men af kan tekenen?' Ook had de Centrale Cliëntenraad net het thema 'maaltijden' afgerond. Naar aanleiding van het handboek gaat men nu letten op de invloed van medicijnen op voeding en mondzorg. Heuijerjans, ambtelijk secretaris cliëntenraden van Beweging 3.0: 'Dat sluit prima aan. Er wordt een nieuwe werkgroep geformeerd die alle locaties afgaat. Men kijkt rond en praat met cliënten over hun ervaringen. Voordeel van een cliëntenraad is dat ze vaak in een vroeg stadium signalen oppikken als er zaken niet helemaal goed gaan. ( ) De Bewaarkaart Medicijnen en Gezondheid is heel prettig en handzaam. Je pakt hem er makkelijk even bij. Het handboek is heel compleet en geeft ons meer tools om het gesprek met het management te sturen. Cliënt empowerment Medicatie, Kauwen en Bewegen 9
3 Resultaten in samenvatting Er is via CR- en expertraadpleging inzicht gekregen in behoeftes, achtergronden en thema's met betrekking tot medicatie en bepaalde dagelijkse activiteiten. Dit heeft geleid tot een inzichtdocument wat de basis is voor productontwikkeling. De volgende materialen zijn ontwikkeld: 1. Handboek Medicijnen en Gezondheid Het handboek is te downloaden in opgemaakte kleurenversie van de site van LOC. Op verzoek kan een geprinte versie worden toegestuurd. De cliëntenraad kan gevraagd en ongevraagd (verzwaard) advies uitbrengen over een verantwoord medicijngebruik in de zorgorganisatie. Ook de invloed van medicijnen op eten en drinken en op voldoende bewegen hoort daarbij. Deze bewaarkaart bevat tips en adviezen die u kunnen helpen bij het uitbrengen van advies. De kaart kan ook dienen als herinnering om verantwoord medicijngebruik op de agenda van de zorgorganisatie te zetten. De bewaarkaart hoort bij het handboek Medicijnen en gezondheid. Dit handboek geeft uitgebreide informatie over alle tips en aandachtspunten. Het is gratis beschikbaar op www.loc.nl of www.medicijngebruik.nl. 2. Bewaarkaart Medicijnen en Gezondheid Er is een fysieke (n = 2000) en downloadversie. Via de regioadviseurs wordt deze bewaarkaart naar alle CR verspreid. Tevens is de bewaarkaart te downloaden van de LOC site en kan worden aangevraagd bij LOC. 3. Presentatie (training) 'Medicijnen en Gezondheid' Deze is gepresenteerd aan regiomanagers (25) LOC en op USB stick aan hen verstrekt. Voor de niet-aanwezige regioadviseurs en de CR is de presentatie op te vragen. 4. De presentatie is gebruikt in carrousels en themabijeenkomsten Tot en met juli 2012 zijn/worden 13 carrousels en themabijeenkomsten verzorgd. Zeer waarschijnlijk wordt dit vervolgd in najaar 2012. De gemiddelde opkomst bij deze bijeenkomsten betrof 60-75 personen. Tijdens deze bijeenkomsten werden de bewaarkaart en een zwart/wit print van het handboek verstrekt. 5. Communicatie Zie communicatiekalender Tot en met april 2012 werden 250 bewaarkaarten en 50 handboeken aangevraagd. Daarnaast de downloads van deze materialen (geen aantallen bekend). 10 Cliënt empowerment Medicatie, Kauwen en Bewegen
Bijlagen In een eerder stadium (tussenrapportages) zijn al de nodige documenten gestuurd. Hieronder een opsomming aangevuld met nieuwe documenten of aangepaste versies van documenten die al ontvangen zijn. 1. Actieplan (versie definitief maart 2012) vervangt versie maart 2011 2. Tijdsplanning overzicht vervangt versie april 2011 3. Communicatiekalender (definitieve versie) vervangt versie december 2011 4. Handboek Medicijnen en Gezondheid is al ontvangen december 2011 5. Bewaarkaart Medicijnen en Gezondheid is al ontvangen december 2011 6. Presentatie/training al ontvangen december 2011 Cliënt empowerment Medicatie, Kauwen en Bewegen 11