221 Samenvatting Recente ontwikkelingen in de generatieve taalkunde hebben niet geleid niet tot nieuwe inzichten omtrent de factoren die de positie van het finiete werkwoord in een bevestigende zin bepalen. Alhoewel de crosslinguïstische variatie op dit terrein goed gedocumenteerd is, zijn de theoretische voorstellen voor concrete parameters over het algemeen descriptief van aard. Het is het doel van deze dissertatie om de theorie op dit punt te verbeteren. In de standaardopvatting over werkwoordsverplaatsing wordt aangenomen dat een VP gedomineerd wordt door een rij functionele projecties en dat het werkwoord kan verplaatsen naar de hoofden van deze projecties. In hoofdstuk 1 wordt betoogd dat er twee verplaatsingsoperaties zijn voor finiete werkwoorden die duidelijk zijn geparametriseerd. De eerste verplaatst het werkwoord ruwweg gezegd naar een positie die hoger ligt dan adverbialen die VP modificeren maar lager dan het zinssubject. De andere verplaatst het werkwoord naar een positie hoger dan het subject. Een standaardboom die beide verplaatsingen laat zien ziet er als volgt uit. CP spec C C IP subject I I VP adv VP V
222 Samenvatting Talen verschillen in twee opzichten. Aangenomen dat er twee onderscheidbare werkwoordsverplaatsingen zijn, verwacht men op de eerste plaats vier mogelijke patronen. Afgaande op de literatuur lijken deze inderdaad alle vier te bestaan. Sommige talen (zoals het Frans) hebben in bevestigende zinnen alleen de operatie V naar I maar geen V naar C. Andere (zoals het Zweeds) hebben juist alleen V naar C en geen V naar I. Daarnaast zijn er talen (zoals het IJslands en het Jiddisch) die evidentie geven voor de aanwezigheid van beide operaties. Tenslotte zijn er talen, zoals het Engels, die beide verplaatsingen kunnen missen (alhoewel een restrictieve klasse van werkwoorden in de positie van I kan verschijnen). Op de tweede plaats is V naar C onderhevig aan verdere parametrisatie. In sommige talen (zoals het Zweeds, het Nederlands en het Duits) vindt deze operatie alleen in hoofdzinnen plaats terwijl hij in talen als het Ijslands en het Jiddisch in zowel hoofd- als bijzinnen optreedt. Een complicerende factor is dat in het Nederlands en het Duits het werkwoord achter zijn argumenten staat wanneer geen V naar C optreedt, namelijk in bijzinnen. Als men de mogelijkheid openhoudt dat V naar I een verplaatsing naar rechts kan zijn, wordt het moeilijk vast te stellen of V naar I plaatsvindt in deze talen omdat de verplaatsing niet leidt tot een woordvolgordeverschil. In de traditionele benadering worden parametrische verschillen opgehangen aan eigenschappen van de lege hoofden I en C. Zo kan men veronderstellen dat in een taal waarin het werkwoord in de C-positie verschijnt C sterke eigenschappen heeft die werkwoorden aantrekken (Chomsky 1995). Aan de hand van een uitgebreide literatuurbespreking laat hoofdstuk 1 echter zien dat zo n benadering, alhoewel het een juiste beschrijving van de feiten kan geven, niet afdoende is als verklaring voor verschillen in werkwoordspositionering. Het geeft geen bevredigend antwoord op de vraag waarom de parameterwaardes voor de afzonderlijke talen zijn zoals ze zijn. In deze dissertatie wordt het standaard model voor overte werkwoordsverplaatsing vervangen door een alternatief. De centrale hypothese is dat er condities bestaan die vereisen dat bepaalde kenmerken van het finiete werkwoord zichtbaar worden gemaakt in specifieke structurele posities die hoger liggen dan de basispositie van het werkwoord. Het gevolg is dat verplaatsing van dat werkwoord met zulke kenmerken afgedwongen wordt. Wat er gebeurt is dat het werkwoord eerst in het lexicon gecombineerd wordt met finiete kenmerken (in de regel corresponderend met morfologische affixen) en vervolgens in de structuur wordt geïnserteerd. Alhoewel het lexicon onbepaald laat welk kenmerk in de syntaxis het hoofd van de projectie wordt (zie i), zal eerst V projecteren (zie ii), zodat de thetarollen kunnen worden uitgedeeld. Bestaat er echter een conditie op één van de andere kenmerken, bijvoorbeeld F, dan zal het werkwoord verplaatsen, met zijn eigen projectie de operatie 'merge' ondergaan en vervolgens het betreffende kenmerk projecteren (zie iii). Het resultaat is een VP gedomineerd door een functionele projectie:
Samenvatting 223 (i)? (ii) V (iii) F V F V F F VP V... Taalvariatie ontstaat nu als volgt. Er is een algemene economieconditie van het type verplaats niet als het niet hoeft. Allerlei taalspecifieke, en onafhankelijk gemotiveerde, eigenschappen van een taal kunnen ervoor zorgen dat de condities op kenmerken van het werkwoord bevredigd worden zonder dat het werkwoord zelf verplaatst. Het zal daarom alleen verplaatsen als de betreffende taal deze eigenschappen niet heeft. Gegeven deze hypothese is de taak dus het vinden van de condities die werkwoordsverplaatsing afdwingen alsmede het vinden van de taalspecifieke eigenschappen die verplaatsing overbodig maken. In hoofdstuk 2 wordt een trigger gepostuleerd voor V naar I. Het is opvallend dat deze operatie zichtbaar is in talen die rijk geïnflecteerd zijn voor subjectscongruentie ( Agreement ). De verklaring die hiervoor geboden wordt is dat de congruentieaffixen in deze talen voldoende kenmerken hebben om als argument geïnterpreteerd te worden. Het gevolg is dat zij voor het computationele systeem zullen gelden als subject. Onder de assumptie dat subjecten een externe thetarol ontvangen van VP, zoals wordt aangenomen in predikatietheorie (Williams 1980, etc.), zal een werkwoord met rijke congruentie moeten verplaatsen om het congruentieaffix in het predikatiedomein (gedefinieerd als m-command domein) van VP te brengen. Na deze verplaatsing zal het werkwoord Agreement projecteren en kan thetaroltoekenning zonder problemen plaatsvinden. Parametrisatie volgt nu logisch: In een taal zonder rijke flexie zal de noodzaak congruentieaffixen als subject te interpreteren niet bestaan en is de werkwoordsverplaatsing onnodig. Het idee dat congruentieaffixen kunnen gelden als subject biedt een natuurlijke verklaring voor het bestaan van het fenomeen nulsubjecten, het kunnen wegblijven van DP-subjecten in de Romaanse talen. Vanuit het huidige perspectief betekent dit dat de congruentie op het werkwoord zelfstandig als subject kan opereren. In talen waarin congruentie subjectsstatus heeft worden DP's daarom niet meer opgevat als subjecten maar als specificeerders van subjecten. Omdat deze specificeerders niet weg kunnen blijven in de Germaanse talen, wordt in dit hoofdstuk een definitie van rijke congruentie gegeven die (i) werkwoordsverplaatsing afdwingt en (ii) het mogelijk maakt het verschil tussen wel of geen nulsubjecten te beschrijven. De onderliggende gedachte is dat paradigma's bestaan uit binaire kenmerken. Congruentie laat zich dan beschrijven als bestaande uit [± enkelvoud], [± spreker] en [±geadresseerde]. Door aan te nemen dat een kind alleen die kenmerken zal postuleren waarvoor overte evidentie bestaat in haar/zijn paradigma, zal het aantal kenmerken waaruit congruentie bestaat
224 Samenvatting per taal verschillen. We kunnen 'rijk' dan definiëren als congruentie die drie kenmerken uitdrukt. In die gevallen zal congruentie argumentstatus hebben en wordt werkwoordsverplaatsing afgedwongen. Door een onderscheid te maken tussen kenmerken en waardes van kenmerken kunnen we congruentie in het Romaans omschrijven als pronominaal (alle kenmerken hebben een waard) en die in het Germaans als anaforisch (niet alle kenmerken hebben een waarde). In het laatste geval zal aanwezigheid van een DP-subject vereist zijn voor het invullen van ontbrekende waardes. In hoofdstuk 3 wordt een trigger voor V naar C gepostuleerd. Betoogd wordt dat deze operatie een manier is om te voldoen aan een conditie op tijdskenmerken ( Tense ). Hoewel tijdskenmerken als morfologische markering op het werkwoord zitten, vormen ze geen semantische eenheid met V. Tijd is een eigenschap van een propositie en maakt geen deel uit van de denotatie van het werkwoord. Wat in dit hoofdstuk wordt voorgesteld is dat deze semantische discontinuïteit van V en Tense syntactisch geëncodeerd is: Tense moet bereik hebben over het subject en het predikaat. V naar C is een manier om aan deze conditie te voldoen. Omdat de conditie op Tense universeel is en alle besproken talen tijdskenmerken op V uitdrukken, is de taak vervolgens om een verklaring te bieden voor die contexten waar V naar C niet plaatsvindt. De stelling is dat het in principe mogelijk is om de tijdskenmerken van het werkwoord zichtbaar te maken op hogere hoofdposities die de de specificatie [± Tense] bevatten. De aanwezigheid van zulke voor [± Tense] gemarkeerde hoofden zal dan onafhankelijk gemotiveerd moeten worden, zodat afwezigheid van V naar C gerelateerd kan worden aan taalspecifieke factoren. Zo heeft het Engels geen V naar C in declaratieve zinnen omdat deze taal een leeg hoofd in haar lexicon heeft dat gemarkeerd is voor Tense. Dit hoofd is onafhankelijk gemotiveerd door het Engelse do-support paradigma. Aanwezigheid van de negatiemarkeerder not heeft als gevolg dat er een finiet hoofd in een hogere positie gerealiseerd moet worden. De standaardverklaring hiervoor is dat negatie een relatie blokkeert tussen V en een functioneel hoofd buiten de VP. Omdat in de afwezigheid van negatie zo'n relatie kennelijk wel tot stand gebracht kan worden, moeten we concluderen dat dit VP-externe hoofd zonder PF-realisatie kan blijven. De hypothese die wordt voorgesteld is dat het lege element een semantisch vacueuze modaal is. Afgaande op die elementen die met deze modaal in complementaire distributie zijn is de minimale specificatie [±Tense]. Door dit hoofd in een positie te inserteren die overeenkomt met I in de boom hierboven kan aan de conditie op Tense voldaan worden door een afhankelijkheidsrelatie tot stand te brengen met tijdskenmerken op het werkwoord. Werkwoordsverplaatsing wordt overbodig. In talen als het Zweeds is V naar C in bijzinnen onnodig vanwege de aanwezigheid van een complementeerder. Dit voor Tense gemarkeerd hoofd kan een afhankelijkheidsrelatie aangaan met tijdskenmerken op V. Een dergelijke relatie kan
Samenvatting 225 niet tot stand worden gebracht in talen met rijke subjectscongruentie omdat de onafhankelijk gemotiveerde aanwezigheid van een AgrP dat blokkeert. Daardoor zien we in talen als het IJslands en het Jiddisch V naar C zowel in hoofd- als bijzinnen optreden. In het Romaans tenslotte is V naar C overbodig omdat subjectscongruentie pronominaal is. Het voorstel is dat AgrP alleen geprojecteerd hoeft te worden als een taal anaforische congruentie heeft. In dat geval moet een spec-head configuratie ervoor zorgen dat DP ontbrekende waardes kan toekennen aan Agr. Omdat dit niet hoeft in talen met pronominale flexie wordt het mogelijk om de condities op Tense en Agreement te satisfiëren door één werkwoordsverplaatsing die niet alleen Tense bereik geeft over het subject en het predikaat maar tegelijkertijd Agr in het predikatiedomein brengt. De theorie van werkwoordsverplaatsing heeft als consequentie dat talen verschillen in het aantal projecties dat actief is in de overte syntaxis. Hoofdstuk 4 biedt onafhankelijke evidentie voor deze stelling op basis van expletieven. Sommige talen, zoals het IJslands, Jiddisch en Duits staan expletiefconstructies voor met transitieve predikaten. Deze constructies zijn ongrammaticaal in talen als het Zweeds en het Deens. Betoogd wordt dat deze distributie volgt uit de theorie van werkwoordsverplaatsing. Alleen in talen waarin VP gedomineerd wordt door twee functionele projecties is het mogelijk zowel een subject als een expletief te genereren in één structuur. Dit is in essentie een herformulering van Vikners (1995) generalisatie die stelt dat transitieve expletiefconstructies alleen mogelijk zijn in talen met V naar I en V naar C. Als verklaring hiervoor wordt een economieconditie voorgesteld die stelt dat geen element mag verplaatsen naar een positie waar het gegenereerd kan worden. Als in een taal VP gedomineerd wordt door één functionele projectie, zoals in het Zweeds en Deens, ligt de specificeerderpositie van deze projectie binnen het predikatiedomein van VP. Subjecten kunnen hier dus een externe thetarol ontvangen. Als de positie gevuld wordt door een expletief en het subject bevindt zich lager in het predikatiedomein, dan wordt de coverte verplaatsing van dit subject naar de expletief verboden door de voorgestelde economieconditie. Als echter in een taal VP gedomineerd wordt door twee functionele projecties, dan bevindt de hoogste specificeerderpositie zich buiten het predicatiedomein. Een subject kan in dat geval nooit in deze positie worden basisgegenereerd omdat het daar geen externe thetarol kan ontvangen. Dit betekent dat het expletief in de hoogste specificeerderpositie gegenereerd kan worden. Als het subject zich in de onderste bevindt en in coverte syntax verplaatst naar de expletief dan zal de voorgestelde economieconditie dat niet verbieden. De hypothese dat subjecten geen verplaatsing kunnen maken binnen het predicatiedomein van VP biedt in andere woorden een verklaring voor Vikners generalisatie. De theorie laat zien dat het Nederlands een uitzonderlijk geval is, omdat het
226 Samenvatting een patroon heeft dat met geen enkele andere taal overeenkomt. Omdat incorporatie van Nederlands binnen de theorie de consequentie heeft dat geen van de gemaakte generalisaties nog houdbaar is, wordt betoogd het zogenaamde Nederlandse expletief er op te vatten als een adverbiaal element in plaats van als een semantisch leeg subject, een hypothese die teruggaat op Bennis (1986). Met name door een parallel te trekken met het Duitse da wordt onafhankelijke evidentie aangedragen voor deze stelling. Hoofdstuk 5 tenslotte bevat een overzicht van de belangrijkste stellingen uit de dissertatie en maakt nogmaals duidelijk wat de voordelen zijn van het voorstel ten opzichte van de standaardbenadering. Wat duidelijk gemaakt wordt is dat het specifieke model van werkwoordsverplaatsing en de 'triggers' voor verplaatsing logisch onafhankelijk van elkaar zijn maar dat het de combinatie van de twee is die een aantal van de voorgestelde oplossingen mogelijk maakt.