Opvolgers in de Kamer van Volksvertegenwoordigers en het Vlaams Parlement Een stand van zaken Frederik Verleden Centrum voor Politicologie, K.U.Leuven http://soc.kuleuven.be/pol/ Inleiding Op 30 juni 2009 kwam het nieuw verkozen Vlaams Parlement voor de eerste keer bijeen en legden 122 parlementsleden de eed af, twee gekozenen lieten verstek gaan om de keuze om al dan niet te zetelen nog wat uit te stellen. Op de openingszitting was al duidelijk geworden dat dertien gekozen parlementsleden hun mandaat niet zouden opnemen en ze zo de weg vrijmaakten voor evenveel opvolgers. Twee dagen later zullen Kamer en Senaat op hun beurt moeten overgaan tot het installeren van nieuwe leden, in opvolging van zij die naar het Europese of regionale niveau verhuizen. Dan nog zal er geen einde gekomen zijn aan de parlementaire stoelendans, want dan rest nog de aanduiding van de nieuwe regionale (en federale?) ministers, die voor de duur van hun mandaat ook allen opgevolgd zullen worden in de diverse parlementen. Gekozenen die niet zetelen, of van parlement verhuizen en de vervanging van de ministers zal ongetwijfeld veel inkt doen vloeien in opinie- en commentaarstukken over kiezersbedrog of het parlement vol opvolgers. Deze nota wil het politieke gebruik om parlementaire mandaten niet op te nemen of van beleidsniveau te veranderen, en de gevolgen die dat heeft voor het aantal zetelende opvolgers, in een ruimer kader plaatsen en de vergelijking maken met eerdere verkiezingen. - 1 -
Opvolgers in het parlement De eerste tabel maakt meteen duidelijk dat er langere termijn bezien een grote verandering merkbaar wordt in het aandeel van de opvolgers in de Kamer van Volksvertegenwoordigers en het Vlaams Parlement. Na de Tweede Wereldoorlog zou het procentuele aandeel van de opvolgers (het aandeel berekend in gezetelde dagen, niet het aantal opvolgers) steeds rond 5% schommelen. Het aantal opvolgers piekte traditioneel aan het einde van de legislatuur, vooral door opvolging van parlementsleden die tijdens hun mandaat overleden waren. Na verkiezingen kon het weer enige tijd duren eer er mandaten vacant werden. Vanaf 1995 tegelijk de start van het rechtstreeks verkozen Vlaams Parlement gaat het aandeel van de opvolgers de hoogte in. De Kamer neemt hierin het voortouw, maar het Vlaams Parlement volgt duidelijk dezelfde trend. In de Kamer piekte het aandeel van de opvolgers na de verkiezingsjaren 2003 (federale) en 2004 (regionale en Europese verkiezingen) tot meer dan 30%. Aan het einde van de afgelopen legislatuur 2004-2009 evenaarde het Vlaamse Parlement dit cijfer: aan de vooravond van 7 juni 2009 waren vertegenwoordigden opvolgers 35% van de Vlaamse parlementaire mandaten, één op drie met andere woorden. Tabel I. Aandeel parlementaire opvolgers in Kamer en Vlaams Parlement 40% 30% 20% 10% 0% 1946 1949 1954 1958 1961 1965 1968 1971 1974 1977 1978 1981 1985 1987 1991 1995 1999 2003 2004 2007 2009 Kamer VP - 2 -
Verkozen zonder te zetelen: verzakingen Dertien Vlaamse parlementsleden hebben hun mandaat van 7 juni 2009 niet opgenomen. Het betreft bijna telkens politici die al in de Kamer zetelden of voor het Europees parlement opteerden. Daarnaast zijn er nog twee beroepspolitici zonder parlementair mandaat (Daniël Termont: burgemeester en Erika Thijs: provinciaal gedeputeerde). Annick Ponthier tenslotte ruilde een Vlaams mandaat in om via opvolging in de Kamer te zetelen. Een precedent is de weigering van deze 13 gekozenen om te zetelen allerminst. Vijf jaar geleden namen ook al 15 Vlaamse parlementsleden hun mandaat niet op. Hetzelfde zagen we bij de federale verkiezingen van 2003 en 2007: telkens werden een twintigtal mandaten (Vlamingen en Franstaligen samen) niet opgenomen. Tabel I. Het aantal verzakingen voor Kamer, Senaat en Vlaams Parlement, per verkiezingsjaar Jaar K + S (150 + 40) V (118) 1 2009 13 2007 21 2004 15 2003 23 1999 1 3 1995 3 Totaal 48 31 Toch zijn deze aantallen van recente datum. Bij de verkiezingen van 1995 (federaal én regionaal) en 1999 (de befaamde moeder aller verkiezingen : federale, Europese en regionale verkiezingen) was het aantal verzakingen verwaarloosbaar. Toen vielen alle verkiezingen op dezelfde dag. Sinds de verkiezingskalender van het federale en het Vlaamse niveau niet meer samenvallen is het echter gemeengoed geworden voor de politieke kopstukken om zich telkens opnieuw aan de kiezer te presenteren, al dan niet in een ondersteunende rol. Tabel II, die oplijst wie al tweemaal of meer een mandaat niet heeft opgenomen, bevat politieke kopstukken, uit vooral de paarse partijen en het Vlaams Belang. Tabel II. Gekozenen die tweemaal of meer een mandaat niet hebben opgenomen (2009 niet meegerekend) Naam Partij Aantal verzakingen Dewinter Filip VB 5 Milquet Joëlle cdh 5 Verhofstadt Guy VLD 4 Vanhecke Frank VB 4 Neyts-Uyttebroeck Annemie VLD 3 De Gucht Karel VLD 3 Grosch Mathieu cdh 3 Anciaux Bert Spirit 3 Michel Louis MR 2 Lizin Anne-Marie PS 2 Lalieux Karine PS 2 Happart José PS 2 Di Rupo Elio PS 2 1 124 rechtstreeks gekozenen sinds 2004. - 3 -
Sterckx Dirk VLD 2 Demol Johan VB 2 De Permentier Corinne MR 2 de Donnea François-Xavier MR 2 Claes Hilde sp.a 2 Busquin Philippe PS 2 Annemans Gerolf VB 2 Deprez Gérard cdh/mr 2 Van dermeersch Anke VB 2 Stevaert Steve sp.a 2 Van Brempt Kathleen sp.a 2 Van Linter Greet VB 2 In de periode 2003/2004 waren de paarse partijen in de meerderheid, met een grotere zichtbaarheid voor hun ministers en boegbeelden, dit is misschien een mogelijke verklaring voor hun overwicht. Bij de verkiezingen van 2003 was het bovendien uitzonderlijk mogelijk om zowel voor Kamer én Senaat te kandideren, wat een aantal dubbele verzakingen opleverde. De minder bekende namen komen vaak uit de Brusselse politiek. Verkozen en al een ander mandaat: verhuizen tussen parlementen De beroepspolitici die al ergens zetelen en voor een ander beleidsniveau gekozen worden, kunnen natuurlijk ook opteren om ook effectief te verhuizen. Na de verkiezingen van 7 juni 2009 zijn er al zeker twintig federale parlementsleden (14 kamerleden en zes senatoren) die de overstap naar hun regionale parlement gemaakt hebben of gaan vertrekken naar het Europese parlement. Ook dit cijfer ligt in lijn met vorige verkiezingen, maar staat in fel contrast met de jaren negentig toen alle verkiezingen op dezelfde dag gehouden werden. Tabel III verduidelijkt de evolutie sinds de jaren 80. Het Europese parlement wordt sinds 1979 rechtstreeks verkozen, maar pas vijf jaar later werd een onverenigbaarheid ingevoerd tussen een Europees en een federaal parlementair mandaat. Verhuizen tussen federale en Europese parlement was niet ongewoon, maar bleef beperkt. Er zijn dan ook slechts een twintigtal Europese mandaten. Het jaar 1995 sprint eruit omdat samen met het rechtstreeks verkozen Vlaams en Waals Parlement het federale niveau werd afgeslankt. Het aantal Kamerleden daalde van 212 naar 150, het aantal rechtstreeks verkozen senatoren van 106 naar 40. Het gros van de 150 politici die na afloop van deze verkiezing van niveau veranderde waren federale parlementsleden die naar het Vlaams of Waals Parlement vertrokken. Tabel III. Aantal overstappen naar een ander beleidsniveau (regionaal, federaal of Europa), per verkiezingsjaar (Vlamingen én Franstaligen) jaar # 2009 R + E 20 2007 F 22 2004 R + E 37 2003 F 12 1999 F + R + E 51 1995 F + R 150 1994 E 6 1991 F 4 1989 E 2 8 2 Ook de eerste verkiezing van het Brusselse Parlement. - 4 -
1985 F 2 1984 E 7 Maar de staatshervorming na het Sint-Michielsakkoord heeft niet tot een stabilisatie van de parlementaire elites geleid. In 1999 amper vier jaar later zijn er al meer dan vijftig parlementsleden die kandideren en verkozen worden voor een ander niveau. Daarna lijkt het verspringen van niveau te verminderen, maar er moet ook rekening gehouden met de verzakingen uit Tabel I. Dan wordt meteen duidelijk hoeveel mandaten er in de diverse parlementen telkens vrijkomen voor opvolgers. Het verspringen van niveau en het niet opnemen van mandaten met de vele opvolgers die er het gevolg van zijn doet de parlementaire circulatie de hoogte ingaan. Dit blijkt uit de cijfers van Tabel IV: de Kamer, die 150 leden telt, telde in de legislatuur 2003-2007 maar liefst 219 leden die hetzij als kamerlid gekozen werden hetzij er ook effectief de eed hebben afgelegd. In de afgelopen Vlaamse legislatuur bedroeg dit aantal 176, terwijl het Vlaams Parlement 124 rechtstreeks verkozen leden telt. Tabel IV. Aantal gekozen en zetelende leden van Kamer, Senaat en Vlaams Parlement, per legislatuur Kamer Senaat 3 VP # Effec. # Effec. # Effec. 1995-99 150 177 40 48 1995-99 118 131 1999-03 150 184 40 50 1999-04 118 147 2003-07 150 219 40 59 2004-09 124 176 2007-150 195 40 52 Het verloop onder de parlementsleden hoeft niet per se te betekenen dat de ervaring pijlsnel afneemt, vele opvolgers komen later als effectief gekozene terug of zetelen meerdere legislaturen als opvolger. Maar de parlementaire circulatie binnen een specifieke parlementaire assemblee heeft wel degelijk historische laagtes bereikt. Ouderdomsdeken Johan Sauwens en andere oudgedienden hebben er al op gewezen dat zoiets ook onvermijdelijk effect heeft op de politieke slagkracht van een parlement. Waar het continue campagnevoeren wel met zekerheid toe geleid heeft, is een ander uitzicht van een opvolgersmandaat. Waar die vroeger de resterende maanden van een vroegtijdig vrijgekomen mandaat diende in te vullen, komen een reeks opvolgers al in de eerste weken van een nieuwe legislatuur zetelen. Dit effect wordt nog versterkt door de opvolging van de ministers voor de duur van hun mandaat, ook ingevoerd in 1995. In Tabel V wordt opgelijst hoeveel opvolgers al zetelen eind december van een verkiezingsjaar, dus ongeveer een half jaar na de recentste verkiezingen. De Kamer toont eind 2004 de sporen van de Vlaamse verkiezingen eerder dat jaar, hetzelfde zien we gebeuren in het Vlaams Parlement eind 2007. 3 Enkel de rechtstreeks verkozen leden. - 5 -
Tabel V. Aantal zetelende opvolgers op 31 december, per verkiezingsjaar Kamer Senaat VP 1995 15 7 8 1999 20 6 11 2003 37 10 22 2004 49 16 29 2007 30 10 42 Ter vergelijking: op twee juli 2009 telt de Kamer van Volksvertegenwoordigers al opnieuw 49 opvolgers in haar midden, ter vervanging van leden die vertrokken na 7 juni 2009 en kamerleden die federaal of regionaal een ministerambt uitvoeren. De legislatuur 2003-2007 toen er door onder meer kamervoorzitter Herman De Croo veel misbaar gemaakt werd van de vele opvolgingen in de Kamer blijkt zich te herhalen. Vaststellingen: 1. Na de verkiezingen van 7 juni 2009: - namen 13 Vlaamse parlementsleden hun mandaat niet op - vertrokken al 20 kamerleden of senatoren naar het regionale niveau, of kondigden al met zekerheid aan naar Europa te trekken - zal de federale Kamer opnieuw voor een derde uit opvolgers bestaan. Al deze cijfers liggen in lijn met de vorige verkiezingen sinds de Vlaamse en de federale verkiezingen niet meer samen georganiseerd worden (2003/2004). 2. Het overstappen van parlementair niveau en het niet opnemen van parlementaire mandaten leidt tot een grote circulatie in de Kamer (al 195 kamerleden passeerden er in de huidige legislatuur) en het Vlaams Parlement (176 in de periode 2004-2009). 3. Samen met de vervanging van zetelende ministers heeft dit geleid tot een schare opvolgers die gedurende de volledige legislatuur zetelen. Dat heeft er voor gezorgd dat het procentuele aandeel opvolgers sinds 1995 merkelijk verschilt de rest van de naoorlogse periode. Einde legislatuur 2004-2009: 35% in Vlaamse Parlement (uitgedrukt in gezetelde dagen). - 6 -