Kindermonitor 2009 Samenvatting van een grootschalig onderzoek onder 0 tot 12 jarige kinderen uit de Gemeente Duiven H u l p v e r l e n i n g G e l d e r l a n d M i d d e n
Gezondheid niet voor álle kinderen vanzelfsprekend Over het algemeen is de gezondheid van kinderen in de gemeente Duiven goed tot zelfs heel goed. Dat blijkt uit de resultaten van een grootschalig onderzoek van de GGD van Hulpverlening Gelderland Midden onder de ouders van 0 tot 12 jarige kinderen. Ondanks dit positieve beeld zijn er ook problemen. De sociaaleconomische status (SES) van het gezin waarin het kind opgroeit, heeft in het algemeen een negatieve invloed op de gezondheid van het kind. Duivense kinderen hebben minder vaak een lage SES dan gemiddeld, zijn vaker lid van een vereniging. Minder kinderen krijgen de eerste zes maanden van hun leven uitsluitend borstvoeding. Onderzoek en methode Gemeenten moeten volgens de Wet publieke gezondheid inzicht hebben in de gezondheidstoestand van hun bevolking. Daarom voert de GGD elk jaar een onderzoek uit naar gezondheid en factoren die de gezondheid beïnvloeden, onder de inwoners van de gemeenten in Gelderland Midden. Gemeenten kunnen deze gezondheidsmonitors gebruiken voor het formuleren, onderbouwen en evalueren van hun gezondheidsbeleid. Steeds staat een bepaalde doelgroep centraal: kinderen, jongeren, volwassenen of ouderen. In 2009 waren de kinderen aan de beurt. Uit de gemeentelijke basisadministratie is een a-selecte steekproef getrokken van 800 kinderen, maximaal 1 kind per adres. Ouders van deze kinderen hebben een gezondheidsvragenlijst ontvangen. Van de geretourneerde vragenlijsten waren er 516 bruikbaar voor analyse. De respons komt daarmee op 64%, wat een representatief beeld geeft voor de gemeente Duiven. Wie zijn de kinderen? Achtergrondkenmerken van kinderen en hun ouders zijn van invloed op de gezondheid en het welzijn van het kind. Zo is de SES van het gezin een belangrijke factor. Ook zijn er specifieke gezondheidsproblemen die vaker voorkomen bij mensen van niet-nederlandse afkomst. Gezinsinkomen Van de 0 tot 12 jarige kinderen groeit 15% op in een gezin waarin men moeite heeft om rond te komen van het gezinsinkomen. 9% van de ouders geeft aan dat geldgebrek spanningen geeft in het gezin. De posten waar het meest op wordt bezuinigd zijn dagjes uit of op vakantie (13%) en lidmaatschap van een club of vereniging (13%). Achtergrondkenmerken Duiven % Regio % Eenoudergezin 7 9 Niet-Nederlands 13 13 SES laag 17 22 midden 46 40 hoog 37 38 Moeite met rondkomen gezinsinkomen 15 15 Tabel 1: Achtergrondkenmerken Thuissituatie Het merendeel van de 0 tot 12 jarige kinderen in de gemeente Duiven woont in een gezin met twee ouders. 7% woont echter in een eenoudergezin. Van de kinderen is 13% van niet-nederlandse afkomst. Van alle kinderen heeft 17% een lage SES, 46% een gemiddelde SES en 37% heeft een hoge SES. De SES is in dit onderzoek gebaseerd op het opleidingsniveau van de moeder. In Duiven wonen relatief minder kinderen met een lage SES.
Gezondheid Hoe ouders de gezondheid van hun kinderen beoordelen, is een belangrijke graadmeter voor de gezondheid. 95% van de ouders beoordeelt de gezondheid van hun kinderen met goed of zeer goed. Toch komen psychosociale problemen veelvuldig voor. 20% van de 4 tot 12 jarigen heeft een verhoogd risico op psychosociale problemen. Dit is gemeten met een vragenlijst (SDQ) die veel wordt gebruikt om kinderen met een verhoogd risico op emotionele en gedragsmatige problemen te signaleren. Opvallend is dat jongens ongunstiger scoren dan meisjes en dat kinderen met een lage SES slechter scoren dan kinderen met een hoge SES. Volgens de ouders is ruim een derde van de kinderen van 4 jaar en ouder (35%) gepest in de afgelopen drie maanden. Meestal worden de kinderen op school gepest, soms in de buurt waar ze wonen. Ieder kind maakt ingrijpende gebeurtenissen mee in zijn leven. Deze kunnen van invloed zijn op het ontstaan van psychische problemen. 10% van de kinderen heeft op het moment van het onderzoek problemen door minimaal één ingrijpende gebeurtenis. Echtscheiding en het voor langere tijd weggaan van een gezinslid geven het vaakst problemen voor het kind. Regio Duiven SES:hoog SES:midden SES:laag meisje jongen 0 5 10 15 20 25 30 35 percentage Figuur 1: Psychosociale problemen Gezonde leefstijl? De manier waarop we leven heeft invloed op onze gezondheid. Voor kinderen tussen de 0 en 12 jaar is de invloed van ouders op de leefstijl nog heel sterk. Ouders kunnen kinderen een gezonde leefstijl aanwennen door te zorgen voor Regio Duiven 0 5 10 15 20 25 30 35 percentage Figuur 2: Uitsluitend borstvoeding in de eerste zes maanden gezonde voeding en het stimuleren van lichaamsbeweging. Ook kunnen ze zelf het gezonde voorbeeld geven door niet te roken en hun alcoholgebruik te matigen. Borstvoeding als gezonde start Borstvoeding heeft positieve effecten op de gezondheid voor zowel het kind als de moeder. De effecten zijn groter naarmate langer borstvoeding wordt gegeven. Borstvoeding heeft voor kinderen een gunstig effect op maagdarminfecties, diarree en acute middenoorontstekingen. Ook hebben deze kinderen op de lange termijn minder kans op overgewicht en een hoge bloeddruk. Moeders die borstvoeding hebben gegeven lopen minder risico op reumatoïde artritis, borst- en eierstokkanker. Uit het onderzoek blijkt dat van de kinderen van 0 tot 4 jaar 19% de eerste zes maanden uitsluitend borstvoeding hebben gekregen. Dit percentage is in Duiven lager dan het regionaal gemiddelde (33%).
Gezonde voeding, gezonde brandstof Kinderen zijn in de groei en hebben daarvoor brandstof nodig. Ook legt gezonde voeding in de jeugd de basis voor een lang en gezond leven. Gezonde voeding betekent in ieder geval: regelmatig en goed ontbijten; gevarieerd en niet te veel eten; beperkt gebruik van snoep en andere tussendoortjes; niet teveel verzadigd vet; elke dag groente en fruit; en veilig omgaan met voedsel. Ontbijten is belangrijk voor de concentratie van het kind en voor de voedselbehoefte de rest van de dag. Gelukkig ontbijten vrijwel alle kinderen van 1 tot 12 jaar minstens vijf dagen per week. Groente en fruit zijn belangrijke bronnen van vitamines, vezels en mineralen, maar worden niet dagelijks gegeten. 57% van de kinderen eet elke dag fruit en 46% eet elke dag groente. Jongere kinderen eten vaker dagelijks groente en fruit dan oudere kinderen. Regio Duiven In beweging Bewegen is belangrijk voor kinderen om de motoriek goed te ontwikkelen en om energie kwijt te raken. Volgens de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB) moeten kinderen dagelijks minstens één uur bezig zijn met matig intensieve lichamelijke activiteit. Ruim driekwart van de kinderen van 4 jaar en ouder (77%) uit Duiven zijn lichamelijk actief. Lichamelijk actief wil zeggen dat kinderen minimaal zeven uur per week bewegen. De intensiteit van deze beweegactiviteiten is niet bekend. Overgewicht Overgewicht is één van de belangrijkste volksgezondheidsproblemen van dit moment. Overgewicht (Z) ontstaat wanneer de energie-inname via voeding (X) structureel hoger is dan het energieverbruik (Y) door onder andere beweging (X Y = Z). Het brengt allerlei gezondheidsproblemen met zich mee, zowel op de korte als op de lange termijn. Kinderen die te zwaar zijn hebben vaker last van lichamelijke en psychische problemen. Volgens de lengte- en gewichtsopgave door de ouders, heeft in de gemeente Duiven 9% van de kinderen ouder dan 2 jaar overgewicht en 2% zelfs ernstig overgewicht. Zelfrapportage geeft echter over het algemeen een onderschatting van het percentage overgewicht. Onder kinderen met een lage SES komt overgewicht meer voor. Overgewicht Ernstig overgewicht Eet dagelijks groente Regio Duiven Eet dagelijks fruit Ontbijt 5 of meer keer per week 0 20 40 60 80 100 SES:hoog SES:midden SES:laag Figuur 3: Voedingsgewoonten percentage Figuur 4: Overgewicht 0 5 10 15 20 percentage
Roken en drinken Om te voorkomen dat jongeren gaan roken en ervoor te zorgen dat zij verstandig omgaan met alcohol, is het gedrag en de mening van de ouders van groot belang. Zij moeten immers thuis het goede voorbeeld geven en regels stellen. Naast zelf roken is ook passief roken heel schadelijk voor de gezondheid. In de gemeente Duiven wordt bij 10% van de kinderen thuis gerookt in aanwezigheid van het kind. Bij jonge kinderen en kinderen met een hoge SES is de situatie gunstiger dan bij oudere kinderen en kinderen met een lage SES. Tijdens de zwangerschap heeft 5% van de moeders (af en toe) alcohol gedronken en heeft 9% gerookt. Van de ouders vindt 13% het acceptabel dat hun kind jonger dan 16 jaar, af en toe rookt. Dagelijks roken vindt bijna geen enkele ouder acceptabel als het kind jonger is dan 16. Dit is zorgelijker bij het drinken van alcohol. 33% van de ouders in Duiven vindt het acceptabel dat hun kind onder de 16 jaar een slokje alcohol drinkt. Ruim één op de twintig ouders (6%) vindt het acceptabel dat een jongere onder de 16 jaar een heel glas alcohol drinkt. 20% van de ouders drinkt geen alcohol in het bijzijn van hun kinderen, 34% zegt rekening te houden met het eigen alcoholgebruik als er kinderen bij zijn. Opvoeding en sociale steun Opvoeding is een voortdurende wisselwerking tussen kind, ouders en omgeving. Een goede opvoeding is van essentieel belang voor optimale ontwikkeling van kinderen en voor een gezonde samenleving. Sociale steun Meestal verloopt de opvoeding goed. Ouders zijn over het algemeen positief gestemd, maar er zijn ook periodes met opgroei- of opvoedingsproblemen. Ouders kunnen dan behoefte hebben aan ondersteuning. Opvoedingsondersteuning heeft een grote preventieve functie, omdat het ernstige problemen kan voorkomen. Sociale steun is een belangrijke, informele vorm van opvoedingsondersteuning. In de gemeente Duiven krijgt een derde (33%) van de ouders (vaak) hulp bij de opvoeding van hun kind van familie, vrienden, kennissen of buren. Ruim twee derde (68%) van alle ouders kan met familie, vrienden, kennissen of buren praten over problemen rond de opvoeding. Ongeveer 5% vindt de sociale steun onvoldoende. Deskundige hulp of advies Eén op de tien ouders (10%) heeft behoefte aan deskundige hulp of advies, omdat ze zorgen hebben over de opvoeding, het gedrag of de ontwikkeling van hun kind. De behoefte hieraan neemt toe met de leeftijd van het kind. Ouders van
jongens hebben deze behoefte vaker dan ouders van meisjes. De ouders willen het liefst hulp of advies via een centraal punt, via internet of door middel van persoonlijke begeleiding. Seksuele opvoeding Seksualiteit en relaties vormen een belangrijk onderdeel van de opvoeding. Een gezonde en veilige seksuele ontwikkeling, is belangrijk voor de totale gezondheid en het welbevinden van iedereen. Ouders brengen bewust en onbewust belangrijke waarden en normen over op hun kind, ook met betrekking tot seksualiteit. Kinderen die met hun ouders kunnen praten over seksualiteit, lopen minder risico op vervelende seksuele ervaringen, seksueel overdraagbare aandoeningen en ongewenste zwangerschap. Dit komt omdat seksualiteit nauw samenhangt met weerbaarheid en het kunnen aangeven van grenzen. Bijna alle ouders hebben met hun kind gesproken over één of meer onderwerpen die te maken hebben met seksualiteit. Onderwerpen als lichamelijke veranderingen in de puberteit, verliefdheid, zwangerschap en geboorte worden vaker met meisjes dan met jongens besproken. Het opleidingsniveau speelt zeker een rol bij de seksuele opvoeding. Hoogopgeleide ouders hebben met hun kind vaker gesproken over één of meerdere onderwerpen dan laagopgeleide ouders. Het aantal onderwerpen waarover is gesproken neemt toe met de leeftijd van de kinderen. Het merendeel van de ouders vindt seksuele voorlichting zowel een taak voor zichzelf, als voor de school (77%). 23% vindt het een taak van de ouders alleen. Omgeving Voor gezinnen met jonge kinderen is de omgeving een belangrijke factor voor gezondheid. Hierbij gaat het dan om de aanwezigheid van speelplekken, verkeersveiligheid, sociale veiligheid, contact met leeftijdgenoten en de aanwezigheid van voorzieningen, zoals kinderopvang, school, bibliotheek en speelplekken. Buurt In de gemeente Duiven vindt het merendeel van de ouders (85%) de buurt waarin zij wonen kindvriendelijk. Dit percentage is hoger dan het regionaal gemiddelde (79%). 9% van de ouders vindt de buurt niet altijd veilig genoeg om buiten te spelen. Dit percentage (9%) is ook positiever dan het regionaal gemiddelde (12%). De belangrijkste belemmeringen om buiten te spelen zijn volgens de ouders water in de buurt (22%), te veel verkeer (18%), te weinig speelplekken (14%), te weinig vriendjes en vriendinnetjes (14%) en te veel afval op straat (14%). Verenigingen Een belangrijk aspect van de sociale omgeving van kinderen is de mate van interactie met leeftijdsgenoten en de culturele en maatschappelijke vorming. Lidmaatschap van verenigingen kan hieraan bijdragen. Van de ouders geeft 86% aan dat hun kind lid is van één of meer verenigingen (sport, muziek of kerkelijk). In de meeste gevallen gaat het om een sportvereniging (78%). Het aantal kinderen dat lid is van een vereniging neemt toe met de SES en de leeftijd. In Duiven (86%) zijn meer kinderen lid van één of meerdere verenigingen dan in Gelderland Midden (76%). Conclusie Ondanks dat het best goed gaat met de gezondheid van onze kinderen, kan het op een aantal punten beter. Deze monitor laat zien dat er aanzienlijke sociaaleconomische gezondheidsverschillen bestaan. De belangrijkste verschillen tussen de gemeente Duiven en de regio Gelderland Midden staan hieronder nog eens op een rij. Duivense kinderen hebben minder vaak een lage SES dan gemiddeld, zijn vaker lid van een vereniging en wonen vaker in een kindvriendelijke en veilige buurt. Minder kinderen krijgen de eerste zes maanden van hun leven uitsluitend borstvoeding. Percentages gemeente Duiven en de regio Gelderland Midden Onderwerpen Gemeente Regio GM* % % Eenoudergezin 7 9 Niet-Nederlands 13 13 Lage SES 17 22 Gezin heeft moeite met rondkomen 15 15 Risico op psychosociale problemen 20 21 Eerst zes maanden uitsluitend borstvoeding gekregen 19 33 Dagelijks fruit 57 61 Dagelijks groente 46 47 Beweegt minder dan zeven uur per week 23 25 (Ernstig) overgewicht 11 11 Passief roken 10 11 Moeder dronk alcohol tijdens zwangerschap 5 7 Moeder rookte tijdens zwangerschap 9 11 Momenteel behoefte aan hulp m.b.t. zorgen over opvoeding 10 10 Seksuele opvoeding Gesproken over vriendschap en relaties, omgaan met elkaar en het respecteren van elkaars grenzen 90 83 Gesproken over homoseksualiteit 55 45 Buurt is kindvriendelijk 85 79 Buurt is (redelijk) veilig 91 88 Geen lid van enige club of vereniging 14 24 * vet: er is een significant verschil tussen de gemeente en de regio Gelderland Midden (p<0,05)
Aanbevelingen Pak sociaaleconomische gezondheidsverschillen aan De sociaaleconomische gezondheidsverschillen beperken zich niet tot onze regio, maar zijn ook landelijk zichtbaar. De laatste Volksgezondheid Toekomst Verkenningen van het RIVM (2010) laten zien dat de verschillen niet afnemen; ze nemen zelfs toe. Dit is niet alleen een probleem voor het individu, maar ook voor de maatschappij als geheel. Mensen met een lage SES leven gemiddeld zeven jaar korter en brengen veertien jaar langer in ongezondheid door, dan mensen met een hoge SES. Dit betekent economische schade; hogere kosten voor gezondheidszorg en minder mensen die deelnemen aan het arbeidsproces. Bij de aanpak van sociaaleconomische gezondheidsverschillen is een combinatie van maatregelen noodzakelijk: Verkleinen van verschillen in opleiding en inkomen. Verminderen van het negatieve effect van (on) gezondheid op werk, inkomen en opleiding. Verbeteren van woon-, werkomstandigheden en leefstijl. Zorg aan achterstandsgroepen toegankelijker en effectiever maken. De GGD beschikt over concrete voorbeelden van maatregelen. De handleiding Gezonde Gemeente, die in november 2010 verschijnt als opvolger van de huidige handleidingen lokaal gezondheidsbeleid, besteedt ook ruim aandacht aan de aanpak van sociaaleconomische gezondheidsverschillen. Continueer het huidige gezondheidsbeleid, voer integraal beleid gericht op specifieke doelgroepen De gemeente heeft in haar lokaal gezondheidsbeleid aandacht voor voeding/beweging/overgewicht, problematisch alcoholgebruik en psychosociale gezondheid. Deze speerpunten blijven ook voor deze monitor actueel. Wij adviseren daarnaast om aandacht te besteden aan seksuele opvoeding. Leg bij de aanpak van deze thema s de nadruk op de mensen met een lage SES en voer integraal beleid. Kansen en uitdagingen voor de gemeente Duiven In Duiven wonen minder kinderen met een lage SES dan gemiddeld in Gelderland Midden. Toch is het ook voor deze gemeente van belang om de sociaaleconomische gezondheidsverschillen aan te pakken en te voorkomen. Het is positief dat kinderen vaker lid zijn van één of andere vereniging en vaker in een kindvriendelijke en veilige buurt wonen. Continuering van het bestaande beleid is gewenst. Aandachtspunten zijn dan niet alleen de aanwezigheid van voldoende speelplek- ken, maar zeker ook de (verkeers)veiligheid. Wellicht kunnen de dorp- en wijkraden hier een rol in spelen. Uit de monitor blijkt verder dat minder Duivense kinderen de eerste zes maanden uitsluitend borstvoeding krijgen. Toch wordt hier in deze gemeente, onder andere door de praktijk voor verloskunde Duiven / Westervoort, al aandacht aan besteed. De gemeente kan nagaan of deze activiteiten moeten worden uitgebreid of beter op elkaar en de doelgroep moeten worden afgestemd. Dit past goed bij de nieuwe gemeentelijke taak in het kader van de prenatale voorlichting, die na de wetswijziging van de Wet publieke gezondheid van kracht wordt. Hoe nu verder? Gemeenten kunnen deze rapportage gebruiken voor hun gemeentelijk gezondheidsbeleid en de uitvoeringsplannen die daarbij horen. In 2013 wordt de doelgroep 0 tot 12 jarige kinderen opnieuw onderzocht, zodat duidelijk wordt hoe de gezondheidstoestand van deze doelgroep zich ontwikkelt.
Colofon Hulpverlening Gelderland Midden Postbus 5364 6802 EJ Arnhem Telefoon (026) 377 33 44 Website www.hulpverleninggelderlandmidden.nl E-mail info@hvdgm.nl Uitgave November 2010 Tekst en figuren Nicole de Jong (epidemioloog) Deze samenvatting is te downloaden vanaf de website van de GGD van Hulpverlening Gelderland Midden. Hier is ook de uitgebreide versie van het onderzoek te vinden. H u l p v e r l e n i n g G e l d e r l a n d M i d d e n