Kosovo, het begin en het einde?

> h e t h o o f d s t u k < 1 9 Kosovo, het begin en het einde? Katrien Leemen Als je de politieke situatie in de Balkan (1) op de voet volgt, en dan vooral het deel dat vroeger tot Joegoslavië behoorde, hoor je wel eens dat alles begon en zal eindigen met het vraagstuk Kosovo. Of deze uitspraak klopt, zal de toekomst uitwijzen. Maar wat men nu al zeker kan zeggen, is dat dit kleine stukje land een woelige geschiedenis achter zich heeft liggen en ongetwijfeld nog spannende tijden tegemoet gaat. Om de situatie in de Balkan, en dan meer specifiek Kosovo, een beetje te kunnen volgen, is het van essentieel belang de belangrijkste gebeurtenissen in zijn geschiedenis kort te belichten. Gebeurtenissen die nog dagelijks door alle partijen ijverig worden doorgegeven van vader op zoon, in de schoolboeken, op tv en in de vele volksliederen. Het feit dat de verschillende gemeenschappen dezelfde feiten op een volledig andere manier vertellen, maakt het er voor de buitenstaander niet gemakkelijker op om de ingewikkelde en turbulente geschiedenis van Zuidoost Europa te begrijpen. Wie was eerst? Tot op de dag van vandaag betwisten Albanezen en Serviërs elkaars versie van de geschiedenis. Het begint al bij de vraag wie er het eerst in Kosovo woonde. In de Balkan staat zoiets gelijk met het vaststellen van een eeuwig eigendomsrecht. Albanezen beweren dat zij de eerste bewoners waren van de regio, dat ze afstammen van de Illyriërs. Dit is echter nooit volledig bevestigd door onafhankelijke historici. De afkomst van de Albanezen blijft tot op heden een mysterie. Van de Slavische volkeren weet men dat ze in de zesde eeuw naar de Balkan afzakten. Volgens de Serviërs stammen de Albanezen af van een andere stam, de Thracieërs, en kwamen die pas eeuwen na de Serviërs in Kosovo wonen. De Servische claim op Kosovo gaat terug tot het middeleeuwse Servische koninkrijk op het grondgebied van huidig Kosovo. Dat vormde in de dertiende en veertiende eeuw het machtigste rijk in de hele Balkan. Voor de Serviërs is dit kleine stukje Katrien Leemen, werkzaam op de dienst Sociale Zaken van de stad Antwerpen, heeft in Kosovo twee jaar gewoond en gewerkt, voor ondermeer Pax Christi Vlaanderen. januari 2008 het hoofdstuk

2 0 > Kosovo, het begin en het einde? < Wie was eerst? In de Balkan staat zoiets gelijk met het vaststellen van een eeuwig eigendomsrecht. land de bakermat van hun beschaving met vele eeuwenoude kerken en kloosters. Een belangrijke datum in de geschiedenis van Kosovo is 28 juni 1389. Volgens de Servische versie vocht de Servische prins Lazar die dag op het Merelveld in Kosovo een veldslag uit tegen de legers van sultan Murat. De legende wil dat de prins tijdens de nacht voor de slag bezoek kreeg van een engel die hem voor de keuze stelde van een aardse overwinning of een hemels rijk. Hij koos voor het laatste en verloor, de volgende dag, zijn leven en de veldslag. Deze nederlaag wordt nog jaarlijks herdacht door de Servische Kosovaren en was op bepaalde momenten in de geschiedenis een legende die de roep om wraak voor Kosovo bij Servische nationalisten stimuleerde. In werkelijkheid bestonden de legers aan Turkse kant voor een deel uit Servische, Bulgaarse, Albanese en Griekse vazallen en aan Servische kant eveneens uit Albanezen, Bosniërs, Vlachen en Hongaren. Bevrijding / bezetting Tot in het begin van de twintigste eeuw zal Kosovo onder de heerschappij van het Ottomaanse rijk blijven. Wanneer het Servische leger Kosovo in 1912 binnentrekt, betekent dit voor de Servische Kosovaren een bevrijding terwijl het voor de Albanezen, die dan in de meerderheid zijn, bezetting betekent. Tussen 1918 en 1940 sturen de Serviërs vele kolonisten naar Kosovo in de hoop om zo het onevenwicht in bevolkingsaantallen tussen Albanezen en Serviërs te verminderen. Dit zal nogmaals herhaald worden tijdens en na de burgeroorlogen van de jaren negentig. Maar de Servische autoriteiten worden voortdurend geconfronteerd met opstanden en onrust. In 1941 wordt Kosovo dan bijna volledig ingelijfd bij Groot-Albanië dat gecontroleerd wordt door het fascistische Italië. Het overblijvende deel van Kosovo wordt bestuurd door de Duitsers en de Bulgaren. Voor de partizanen van Josip Broz Tito blijkt het nagenoeg onmogelijk om de Albanezen bij hun volksleger in te lijven tot op het ogenblik dat men de Kosovaarse Albanezen de belofte doet dat ze zich na de oorlog mogen aansluiten bij Albanië. Als dat in 1945 een loze belofte blijkt, volgen opnieuw opstanden van Albanese kant. In 1974 zal Tito via een grondwetsherziening dan toch volledige autonomie geven aan Kosovo. Het maakt dat de provincie van Servië bijna dezelfde rechten krijgt als de zes republieken van toenmalig Joegoslavië. Enkel het grondwettelijk recht tot afscheiding is voorbehouden voor de inwoners van de republieken. Albanese nationalisten blijven echter ijveren voor een eigen republiek. Vanaf dit moment groeit de ontevredenheid bij de Servische bevolking. Zij vertegenwoordigt nog 10% van de populatie in Kosovo en klaagt van toenemende pesterijen aan Albanese kant. In 1989 zal Milosevic, toen het hoofd van de Servische Communistische Partij, gebruik maken van deze klachten bij zijn greep naar de macht in Joegoslavië. Hij bespeelt op meester- het hoofdstuk januari 2008

> Kosovo, het begin en het einde? < 2 1 lijke wijze de nationalistische gevoelens die leven onder de Serviërs en pakt de autonome status van Kosovo weer af. Dit zal van hem een cultfiguur maken voor het Servische nationalisme. Voor de federale republiek Joegoslavië betekent dit echter het begin van het einde. Twee jaar later zal de desintegratie van Joegoslavië leiden tot een nieuwe bloedige oorlog op de Balkan. In Kosovo leidt het elimineren van de autonomie tot massale ontslagen van Albanezen, in het onderwijs, het bestuur, de gezondheidszorg, de politie, de media Onder het leiderschap van Ibrahim Rugova kiezen de Albanese Kosovaren voor een geweldloos verzet tegen de Servische overheersing. Zij roepen na een referendum de onafhankelijkheid uit en creëren een parallelle, ondergrondse samenleving met een eigen parlement, president, onderwijssysteem en gezondheidszorg. Tijdens de daaropvolgende jaren emigreren enkele honderdduizenden Albanezen naar het Westen. Het zijn zij die dit ondergrondse systeem in stand houden met solidariteitsbijdragen. Tikkende tijdbom Tot 1996 blijft het relatief rustig in Kosovo, maar dat is slechts schijn. Kosovo zal een tikkende tijdbom blijken. Het feit dat Kosovo niet aan bod komt in het vredesakkoord van Dayton geeft de interne critici van het geweldloze verzet meer aanhang. Zij ijveren voor een andere strategie. Het is uit hun midden dat UCK, het Kosovaarse Bevrijdingsleger, ontstaat. Wanneer Belgrado in maart 1998 besluit om het verzet in Kosovo de kop in te drukken, worden dorpen verwoest en bloedbaden aangericht door het Servische leger en slaan honderdduizenden Albanezen op de vlucht. Het Westen probeert in februari 1999 Milosevic in Rambouillet te dwingen tot autonomie voor Kosovo. Wanneer Servië niet zwicht voor Westerse druk begint de NAVO met een luchtaanval. Dit is het sein voor de Servische troepen om Kosovo etnisch te zuiveren. Bijna een miljoen mensen slagen op de vlucht voor het geweld en duizenden worden vermoord. (2) Tussen 10.000 en 20.000 etnische Albanezen en 3.000 Serviërs zouden zijn omgebracht tijdens de oorlog. Tot op de dag van vandaag zijn nog 3.368 (3) mensen vermist, vooral uit de Albanese gemeenschap. Ook een aantal Serviërs (ong. 400) en Roma (ong. 100) is niet teruggevonden. Tot 1996 blijft het relatief rustig in Kosovo, maar dat is slechts schijn. Kosovo zal een tikkende tijdbom blijken. Elf weken later zwicht Joegoslavië uiteindelijk onder zware druk van luchtaanvallen en tekent Milosevic in Kumanovo, Macedonië, een militair technisch akkoord met NATO. Dit is het ogenblik waarop KFOR het gebied binnentrekt. KFOR is de troepenmacht, die er door NATO wordt gestationeerd. Het binnentrekken van KFOR wordt voorafgegaan door de goedkeuring van resolutie 1244 binnen de Veiligheidsraad. Die stelt de secretaris-generaal van de Verenigde Naties in staat januari 2008 het hoofdstuk

2 2 > Kosovo, het begin en het einde? < om een interim burgerlijke administratie op te zetten onder de bevoegdheid van de VN. Zij zal UNMIK heten: United Nations Interim Administration Mission in Kosovo. Beide partijen blijven op het punt van de uiteindelijke status van Kosovo onverzoenbaar. Kritiek op UNMIK De missie heeft een groot aantal taken gekregen waaronder het opnemen van de burgerlijke administratieve functies en het oprichten van een substantiële autonomie en zelfbestuur. Zij moet het politiek proces faciliteren dat moet leiden naar een beslissing over de uiteindelijke status van Kosovo. Ook de humanitaire hulp coördineren van alle internationale hulporganisaties, de wederopbouw van de belangrijkste infrastructuur ondersteunen, de mensenrechten promoten en de veilige terugkeer van vluchtelingen mogelijk maken, behoren tot haar taken. Ten slotte waakt UNMIK ook over de rechtsgang in Kosovo. UNMIK wordt echter zwaar bekritiseerd vanuit verschillende hoeken omdat men er in de afgelopen acht jaar, sinds het begin van de missie, niet in slaagde de vooropgestelde doelen te verwezenlijken. De elektriciteitsdistributie is nog steeds rampzalig en het overhevelen van competenties naar de Kosovaarse instituties gebeurt traag. Het etnisch geweld laaide een aantal keren hevig op en de corruptie is wijdverspreid. (4) Ook lijkt men er niet in te slagen de Servische parallelstructuren uit te schakelen, waardoor de Servische gemeenschap in Kosovo nog steeds afhangt van Servische budgetten uit Belgrado voor gezondheidszorg en onderwijs. De mensenrechten, en dan vooral die van de minderheden, vormen nog steeds een problematisch punt. Er zijn nog steeds meer dan 200.000 vluchtelingen binnen en buiten Kosovo. Het merendeel zijn Serviërs, die zich niet veilig genoeg voelen om terug te keren naar hun dorpen en steden. De Kosovaarse Albanezen uit de verdeelde stad Mitrovica hebben nog steeds niet het recht om opnieuw hun huizen te betrekken. Bovenop deze kritiek is er nog het feit dat Servische geheime diensten en binnenlandse troepen clandestien en illegaal blijven opereren in Kosovo, vooral in het noorden. Start onderhandelingen Begin 2006 starten de onderhandelingen tussen Belgrado en Prishtina over de uiteindelijke status van Kosovo. Ze worden geleid door Martti Ahtisaari met steun van de Verenigde Naties. Terwijl er vooruitgang wordt geboekt over een aantal technische zaken, blijven beide partijen op het punt van de uiteindelijke status onverzoenbaar. De Albanese Kosovaren nemen geen genoegen met minder dan onafhankelijkheid. Voor de Serviërs is onafhankelijkheid van zijn opstandige provincie geen bespreekbare optie. De Amerikanen en de EU steunen het voorstel van VN-gezant Martti Ahtisaari die pleit voor onafhankelijkheid onder langdurig toezicht van de internationale gemeenschap. Rusland, bondgenoot van Servië, is daar fel tegen. Uit sommige Kosovaars-Albanese hoeken wordt eveneens zware kritiek geleverd op het plan én op hun leiders die ermee instemmen. Zo zou het voorstel door een ver- het hoofdstuk januari 2008

> Kosovo, het begin en het einde? < 2 3 gaande decentralisatie de Albanezen en de Serviërs in Kosovo veeleer verdelen dan een multi-etnische samenleving te bevorderen. De Servische gemeenten in Kosovo mogen speciale relaties onderhouden met Belgrado. In de praktijk zal dit betekenen dat men dezelfde situatie creëert als in Bosnië, waar Republica Srpska een land vormt in een land. Veertien jaar na Dayton blijkt de situatie in Bosnië nog amper houdbaar. Dit in Kosovo herhalen, is volgens velen een teken dat de internationale gemeenschap weinig lessen heeft getrokken uit het verleden. Verder geeft het aan Servië via een exterritorialiteit-principe alle orthodoxe kerken en klooster onder bestuur. Dit benadrukt ook weer dat Albanezen en Serviërs niet moeten samenwerken, maar naast elkaar zullen leven. De Kosovaren zeggen eenzijdig de onafhankelijkheid te zullen uitroepen in het voorjaar van 2008. De UNHCR verwacht 70.000 Servische vluchtelingen wanneer dat gebeurt. In de VN besluit men een nieuwe ronde onderhandelingen te openen nadat Rusland dreigt het plan in de VN-Veiligheidsraad met een veto tegen te houden. Een Trojka wordt opgericht met onderhandelaars uit de Verenigde Staten (Frank Wisner), de EU (Wolfgang Ischinger) en Rusland (Alexander Botsan- Kharchenko). Zij hebben als taak opnieuw te zoeken naar een uitkomst voor de status van Kosovo. Tien december wordt de datum waarop de Trojka over zijn werk moet rapporteren aan de VN secretaris-generaal Ban Ki-moon. Trojka heeft gefaald Maar eind november is het al duidelijk dat de Trojka heeft gefaald. De Duitse diplomaat Wolfgang Ischinger, de Amerikaan Frank Wisner en de Rus Aleksandr Botsan-Chartsjenko moeten tot de conclusie komen dat er geen akkoord mogelijk is over de staatkundige toekomst van Kosovo. Rusland is nog steeds voorstander van verder praten, maar dat is voor de Kosovaarse Albanezen geen optie meer. Hasim Thaçi, de toekomstige premier, zei eind november: We kunnen nog honderd jaar praten een compromis komt er niet. Rusland eist (met Servië) dat de kwestie-kosovo ín en door de Veiligheidsraad wordt geregeld, waar het met zijn vetorecht de onafhankelijkheid van Kosovo kan tegenhouden. Amerika heeft al erg snel duidelijk gemaakt een onafhankelijk Kosovo onmiddellijk te zullen erkennen. Voor de EU is deze zaak zeer moeilijk. Hij zou graag eensgezind tot een besluit komen, maar dit lijkt onmogelijk doordat een aantal van zijn eigen lidstaten tegen is. De Kosovaren zeggen eenzijdig de onafhankelijkheid te zullen uitroepen in het voorjaar van 2008. Uit een onderzoek, uitgevoerd in maart van dit jaar door de UNDP (5), blijkt dat 96% van de Kosovaarse Albanezen en 77% van de niet-servische minderheden onafhankelijkheid willen binnen de bestaande grenzen van Kosovo. 78% van de Servische minderheid wil dat Kosovo een autonome provincie van Servië blijft. Enkel 2,5% van de Albanezen wil aansluiting bij Albanië. Los hiervan verwacht de UNHCR (6) 70.000 Servische vluchtelingen als Kosovo onafhankelijk wordt. januari 2008 het hoofdstuk

2 4 > Kosovo, het begin en het einde? < De NAVO heeft al te verstaan gegeven dat de aanwezigheid van KFOR gegarandeerd blijft. Intussen bereidt de EU een missie voor naar Kosovo die een aantal taken van UNMIK zou moeten overnemen. Op 14 december gingen EU-leiders akkoord om volgend jaar tot 1.800 rechters, politie, openbare aanklagers en douane te sturen teneinde Kosovo te stabiliseren na de te verwachten onafhankelijkheidsverklaring. De Servische leiders hebben al duidelijk gemaakt de EU-missie als illegaal te zullen beschouwen. En nu verder? Een collectieve erkenning van Kosovo door de EU zit er echter niet in. De beslissing zal een keuze worden van elke lidstaat apart. De grootste vier landen - Frankrijk, Duitsland, Italië en Groot-Brittannië - lijken voor een snelle erkenning te zijn. Cyprus daarentegen, maar ook andere EU-lidstaten met een interne minderhedenproblematiek zoals Roemenië en Slowakije, is niet geneigd deze stap te zetten. Momenteel wordt er door de Kosovaren hard gewerkt aan het vormen van een nieuwe regering. In november vonden parlements- en gemeenteraadsverkiezingen plaats. Volgens de OVSE (7) ging 47% van de Kosovaren naar de stembus. Volgens een aantal lokale NGO s (8) zou de opkomst maar op 38% liggen: een te laag percentage voor een geldige uitslag. De Servische Kosovaren boycotten de verkiezingen massaal. Zij hebben echter tien parlementszetels die voor hen worden voorbehouden. Op dit moment ziet het er naar uit dat de Democratische Partij van Kosovo van Hasim Thaçi, de voormalige politieke vertegenwoordiger van UCK, de premier zal leveren met 34,3% van de stemmen. Het zal niet eenvoudig zijn om een coalitieregering te vormen want elke partij wil er bij zijn als de lang verwachte onafhankelijkheid wordt uitgeroepen. Zal de onafhankelijkheid het einde zijn van het politieke vraagstuk Kosovo? Zal de Albanese minderheid in Macedonië aansluiting eisen bij Kosovo? Zal de Servische Republiek in Bosnië zich willen afscheiden? Wat zal er gebeuren in Preshevo, in Zuid-Servië waar de meerderheid van de bevolking Albanezen zijn? Zal Servië zijn dreigementen hard maken en Kosovo boycotten? Wat met de Servische paramilitaire groepen die dreigen de afvallige provincie binnen te vallen en met geweld de onafhankelijkheid te verhinderen? Allemaal vragen. De toekomst zal het antwoord uitwijzen. Zeker is alvast dat voor Kosovo een nieuw tijdperk gaat beginnen. (1) De Balkan is de historische en geografische naam die gebruikt wordt om een regio in Zuidoost Europa aan te duiden. In het Westen heeft men het, als men spreekt van de Balkan, meestal over negen landen, soms zelfs twaalf: Albanië, Servië, Kroatië, Turkije (Europees deel), Bosnië, Bulgarije, Macedonië, Montenegro, Griekenland en soms ook Roemenië, Slovenië en Moldavië. In dit artikel wordt enkel gesproken over de landen die vroeger de Socialistische Federale republiek Joegoslavië vormden: Bosnië, Kroatië, Slovenië, Servië, Montenegro, Macedonië. (2) Het juiste aantal slachtoffers en hun etnische achtergrond worden door de verschillende partijen betwist. (3) Bron: International Red Cross Comittee. (4) Sommige bronnen spreken van wijdverspreide corruptie binnen UNMIK; zie ook Peace at Any Price: How the World Failed Kosovo, geschreven door twee hoge ex-functionarissen van UNMIK over de fouten en de onbekwaamheid binnen de missie. (5) United Nations Development Program. (6) VN-vluchtelingenorganisatie. (7) Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa valt onder UNMIK. (8) Bijvoorbeeld VETEVENDOSJE, een organisatie die ijvert voor zelfbeschikkingsrecht van de Albanese Kosovaren. het hoofdstuk januari 2008