Het onderzoek naar de geschiedenis van het plangebied, levert een enorme hoeveelheid informatie op. Niet alle informatie is even interessant en heeft evenveel betekenis. Om bij een herinrichting van het gebied goed gemotiveerde keuzes te kunnen maken, zijn de historische lagen (perioden) letterlijk gestapeld. Er is gekeken naar de betekenis van die historische lagen in het verleden en in het heden. De stapeling van de lagen heeft bovendien aan het licht gebracht welke plekken, structuren en ruimtes door de tijd heen duurzaam zijn gebleken. In het nu volgende deel van dit boek wordt duidelijk waar de overeenkomsten tussen de verschillende historische lagen liggen en wat het ruimtelijk, functioneel en emotioneel effect is geweest voor het huidige plangebied.
Linksboven: De Romeinse wegenstructuur heeft er mede voor gezorgd dat het gebied ten oosten (Valkhof) en ten Westen (stedelijke bebouwing centrum) van de noord-zuid weg sterk van elkaar verschillen. Rechtsboven: De globale omtrek van door de Romeinen bewoonde of op andere wijze gebruikte locaties op en rondom het huidige Valkhof. Linksonder: De Romeinse wegenstructuur is nog steeds de basis voor de opbouw van de huidige stedelijke bebouwing. Rechtsonder: Het plangebied onderscheidt zich duidelijk als lang geleden gevormde eenheid, die afwijkt van de rest van de stedelijke structuur in dit gebied. 58
ANALYSE: ÉÉN PLEK In historisch opzicht kunnen we het Valkhof, Kelfkensbos en het terrein dat we nu als Hunnerpark kennen, zien als één gebied. Dit is bepaald door de ontstaansgeschiedenis waarin de stuwwal als bijzondere eenheid zijn plek heeft veroverd. Het door natuurkrachten gevormde landschap heeft zich al in een vroeg stadium geleend voor gebruik. De stuwwal en zijn plateaus werden door de Romeinen geschikt geacht voor het vestigen van hun militaire kampen, terwijl er ook verschillende nederzettingen werden gevestigd. Het gebied is vanaf de Romeinse tijd vrijwel doorlopend een bewoonde plek gebleven. Als noordelijke begrenzing van de stuwwal (en daarmee Valkhof, Kelfkensbos en Hunnerpark) is de Waal altijd karakterbepalend geweest. Aan de zuidkant van het gebied is er geen duidelijke begrenzing en is de overgang naar andere gebieden geleidelijk. Aan de oostzijde is er sprake van een duidelijke steilrand die de stuwwal scheidt van de Ooypolder. Aan de westkant is het verloop vrij geleidelijk. Een gebied kan alleen als één plek worden beschouwd als de externe begrenzingen het gebied ondersteunen. Er zijn grote verschillen in de mate van geleidelijkheid in reliëf in de overgang aan de west-, oost-, noord- en zuidkant van het gebied. In de loop van de tijd is op dit vlak het één en ander veranderd. De abrupte overgang aan de oostkant is verstoord door afgraving/vergraving. De geleidelijke overgang aan de zuidkant kent nu verschillende barrières (bebouwing/infrastructuur). De contrastrijke overgang aan de noordkant heeft zijn uitdrukking verloren (achterstallig onderhoud). De westelijke kant mist identiteit, waarbij de noordwestelijke kant zelfs is verworden tot een onlogische, ruimtelijk oninteressante hoekplek. 59 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E
Boven: Kaart één plek. Verschillende verbindingen zijn aangegeven, evenals de oude routes die sinds de Romeinen bestaan. Midden & onder: Museum het Valkhof ligt midden in het plangebied, maar kan nog meer als zodanig functioneren. 60
AANBEVELINGEN: ÉÉN PLEK Het feit dat het huidige Valkhof, Kelfkensbos en Hunnerpark heel lang met elkaar verbonden zijn geweest in ruimtelijke zin en een zelfde landschappelijke ondergrond hebben, dwingt tot het maken van sterke verbindingen. Daardoor wordt de identiteit van het gebied beter beleefbaar en de relatie met de omgeving opnieuw zichtbaar. In het licht van de geschiedenis zijn de volgende verbindingsplekken het meest aantrekkelijk: Valkhof/voormalig Hunnerpark v.v. - Via de Waalkade richting Meertje (verbeteren), steile afdaling behouden. - Op of langs de voormalige plaats van de Hunner- of Hoenderpoort (nieuw). Valkhof/Hunnerpark (via Kelfkensbos) - Onderdoorgang voetbrug naar Belvédère (verbeteren/zichtbaar maken). - Nieuwe oversteek/overbrugging vanaf Valkhof. - Trappen naast museum (verbeteren/ zichtbaar maken. - Via Museum en Keuperstoren (nieuw). Valkhof/Kelfkensbos - Flauwe (westelijke zijde) tot steilere (oostelijke zijde) afdaling vanaf het Valkhof met een zo geruisloos mogelijk opgaan in Kelfkensbos. - Profiel Voerweg aanpassen (op het oog versmallen waardoor de voet van de Valkhofheuvel en het Kelfkensbos samen weer één dek gaan vormen. Om het plangebied als één gebied te kunnen zien, moeten de externe begrenzingen op de volgende punten verbeteren Noordwest- en westkant De overgang van de (voormalige) Veerweg (Lindenberg) naar het Valkhof is altijd heel abrupt geweest. De toegankelijkheid (zichtbaarheid) van de verbinding naar en van het water komt voor verbetering in aanmerking. Hetzelfde geldt voor de relatie met de Lange Baan. Oostkant In de verbindingen aan de noordoostkant van het Valkhof is door het graven van de Voerweg het nodige veranderd ten opzichte van de natuurlijke situatie. De steile overgang levert een aantal praktische problemen op, maar moet toch een uitgangspunt blijven. De Valkhofheuvel is een restant van de (afgegraven) stuwwal. Zuidwestkant Het is van belang dat er meer duidelijkheid wordt geschapen over de verbinding met het centrum. Het knooppunt Burchtstraat, Hoogstraat, Voerweg en Kelfkensbos is historisch gezien een belangrijk punt en had een poortfunctie, hoekfunctie, scheidingsfunctie en verzamelfunctie. In het kader van de continuïteit zou de verzamel/ verbindingsfunctie gecombineerd moeten worden met de poortfunctie. Het begin van de Burchtstraat moet een duidelijk begin van het stadscentrum zijn, maar vooraf worden gegaan door een soort welkomsthal (plein. Het huidige plein functioneert niet als zodanig. Zuidkant - De verbinding tussen de 19 e eeuwse singels en het Hunnerpark is onduidelijk. het Hunnerpark met aan de kop de Belvédère, is letterlijk het kopstuk van de singel en zou dat ook weer moeten worden door middel van een groene verbinding. - De overgang tussen het restant stadsmuur in het Hunnerpark en de 3 e Walstraat is nu nietszeggend. Op welke manier kan daar verandering in komen? 61 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E
romeinse tijd vroege middeleeuwen late middeleeuwen renaissance gouden eeuw 20e eeuw Boven: Kaart van de interne grenzen door de tijd heen. 62
ANALYSE: INTERNE BEGRENZING Een tweede karakteristiek voor het gebied is het kenmerk van interne begrenzing. Grenzen ontstaan uit behoefte aan bescherming (letterlijk), behoefte aan afbakening van het eigen gebied (eigendom) en behoefte aan het creëren van een plek met eigen karakter en eigen identiteit (keizerlijk, kerkelijk, etc.). Met de aanleg van (droge) grachten en een wal, zijn de Romeinen al begonnen met het afbakenen van grenzen binnen het landschappelijk gevormde gebied. Ten tijde van de palts van Karel de Grote is een gracht gegraven en rond de burcht uit de late Middeleeuwen is eerst één en later een tweede muur gebouwd. De stadsomwalling van rond 1350 doorsnijdt het landschappelijk gebied en hetzelfde geldt deels voor de tweede stadsomwalling van honderd jaar later. De Voerweg en Veerweg zijn doorsnijdingen in het landschap die niet beschouwd mogen worden als grenzen, maar als praktische verbindingen. Ruimtelijk gezien dragen ze echter net als de grenzen bij aan het opdelen van het gebied. Het opwerpen van grenzen is door de eeuwen heen samen gegaan met het construeren van imposante bouwwerken die symbool staan voor een bepaald tijdsbeeld, klasse of groepering. Dat varieert van de tempels in de Romeinse tijd tot de palts in de Vroege Middeleeuwen; de parochiekerk uit die tijd en de burcht uit de Late Middeleeuwen. Ook horen daar de fraaie burgerwoningen bij uit de Gouden Eeuw zoals het stadspaleis op de plaats van Museum het Valkhof, de herensociëteit (Belvédère) en de sociëteit Burgerlust (18 e eeuw). Vandaag de dag kan Museum het Valkhof als zo n prestigieus gebouw worden gezien. Afbraak en herstel van de bouwwerken hebben eveneens te maken met het tijdsperspectief. Zo zijn delen van de burcht uitsluitend bewaard gebleven omdat men in de Late Middeleeuwen in de veronderstelling verkeerde dat het om bouwwerken uit de Romeinse tijd ging. Een periode die destijds sterk tot de verbeelding sprak. Een kerkelijk bouwwerk als de Gertrudiskapel bleef ongeschonden totdat het protestantisme de overhand kreeg in Nijmegen. Aan het einde van de achttiende eeuw en begin negentiende eeuw werden alle mogelijkheden benut om relicten te bewaren en meer centraal te stellen. Het tijdperk van de (tuin)follies was aangebroken. Na de Tweede Wereldoorlog was er vooral behoefte aan nieuwe bebouwing die oude herinneringen kon doen vervagen. Een goede bestudering van de ontstane grenzen leert dat sommige barrières nu nog zijn te herkennen in de structuur van de stad of zeer lang herkenbaar zijn geweest in patronen of op plekken. 63 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E
64
AANBEVELINGEN: INTERNE BEGRENZING Binnen het landschappelijk gevormde plangebied is vanaf het begin van de jaartelling sprake geweest van interne begrenzingen. Deze waren van invloed op de ontwikkeling van de stad. Om continuïteit te geven aan deze karakteristiek, moet gezocht worden naar locaties waar nieuwe begrenzingen een meerwaarde zijn en waar duidelijk afgebakende plekken kunnen ontstaan. Zowel de wijze van afbakening van de plekken als de invulling van deze plekken vereist een moderne benadering. Het woord bescherming De muur en de Belvédère als eindpunt van binnen. zal opnieuw moeten worden geïnterpreteerd. Het gaat niet langer om de bescherming tegen een vijand, maar bijvoorbeeld tegen geluidsoverlast uit de omgeving. Ook moet worden gezocht naar de (nieuwe) doelgroepen die behoefte hebben aan die bescherming. In het licht van de geschiedenis komen de volgende plekken in aanmerking voor een duidelijke, maar transparante begrenzing: Valkhofpark - Als ruimtelijk gescheiden gebied gezien niveauverschil - Als uitzichtpunt. - Functionerend als park. Eén van de stadspoorten die voorheen een kleine onderbreking vormden in de begrenzingslijn. Het Zocherontwerp heeft deze aspecten in zich en zou als inspiratiebron kunnen dienen. Het Kelfkensbos - Als antwoord op het Valkhofpark en als onderdeel van deze twee-eenheid met uitsluitend de Voerweg als doorsnijding. Opgaande elementen kunnen de plek onderscheiden van z n omgeving terwijl maaiveldhoogtes en het overspringen van deze opgaande elementen naar de overzijde er voor blijven zorgen dat er sprake is van één dek. Boven: Stapeling van de interne grenzen door de jaren heen. Onder: Kaart van aanbevelingen. Restant van de 2e omwalling in huidige Hunnerpark. 65 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E
Boven: Kaart van de ontmoetingsplekken door de jaren heen: linksboven - uitzichtspunten; zien en gezien worden rechtsboven - groene plekken linksonder - fysieke verbindingen rechtsonder - de onderlinge relaties Rechts: Samenkomst en splitsing. 66
ANALYSE: CONTACTPUNTEN Een derde karakteristiek van de plek, is het ontstaan van contactpunten door zichtlijnen, fysieke verbindingen en ontmoetingsplaatsen (parken/pleinen). De eerste signalen zijn zichtbaar in de parkaanleg van Zocher senior. Hij kiest naast een symbolische verbeelding van de burcht, nadrukkelijk voor een aantal zichtlijnen die deels contact zoeken met de omgeving buiten het park. Het aanbrengen van (steeds meer) wandelpaden in opvolgende parkontwerpen en de brug naar het Kelfkensbos zijn vervolgstappen. Het slechten van de vestingmuren na het afkondigen van de Vestingwet heeft het meest ingrijpende effect. Muren worden grotendeels neergehaald of doorkliefd, zoals is gebeurd in de noordpunt van het Hunnerpark richting de Belvédère. Een nieuwe brug zorgt ervoor dat een verbinding met de Belvédère mogelijk blijft. De tendensen van eind achttiende en begin negentiende eeuw laten zich in ruimtelijke zin vertalen door een groot verlangen naar openheid, transparantie, in combinatie met het terugverlangen naar de natuur. Het stadspark en de pleinen zijn daar een vertaling van. Tegelijkertijd speelt functionaliteit een heel belangrijke rol in de ruimtelijke ontwikkeling. Open plekken worden bebouwd en infrastructuur wordt verbeterd (Waalbrug). De strijd om contactpunten te behouden in het steeds meer verstedelijkte karakter van dit deel van Nijmegen duurt voort tot op de dag van vandaag. Uitzicht naar de Waal. Fysieke verbindingen (boven en onderlangs). Groen om te ontmoeten. 67 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E
Boven: De belangrijkste ontmoetingsplekken. Onder: Een uiterst duurzame lijn die aan karakter kan winnen: langs de Lindenberg richting de Waal. 68
AANBEVELINGEN: CONTACTPUNTEN Het feit dat het creëren van contactpunten verandering van tracé is op dat punt geen behalve een tijdskenmerk, ook een verbetering geweest. Wellicht kan de continuïteit voorwaarde voor het functioneren van een gebied is, rechtvaardigt optimale aandacht voor dit punt. van het oude traject op welke wijze dan ook hersteld worden. Daarnaast is het van belang de weg een ruimtelijke begeleiding te geven die het aspect van gegraven weg nadrukkelijker In het licht van de geschiedenis kunnen op de volgende manieren interne contactpunten worden gemaakt: accentueert. - de voormalige Veerweg (Lindenberg) was in eerste instantie een verbindingsweg met de Waal en (via oversteekmogelijkheid) ook met de Pleintjes Kleinschalig en geschikt voor ontmoeting. overzijde van de Waal. Daarnaast heeft de weg heel lang gefunctioneerd als ruimtelijke scheiding met de Valkhofheuvel. Die ruimtelijke scheiding is Objecten Functiegericht (kiosk etc.). nu zo sterk dat er sprake is van een barrière tussen de stad, de weg en de heuvel. Verder functioneert - Situering en uiterlijk huidige kiosk is voor verbetering vatbaar, evt. nieuwe objecten toevoegen. de weg en in het bijzonder de uitmonding bij de Waalkade, niet meer als centraal punt, terwijl dat wel wenselijk zou zijn. Gericht op cultuurhistorische beleving: - de restanten van de stadsomwalling zijn nog - Bezienswaardigheden en/of monumenten, nadrukkelijk aanwezig, maar functioneren standbeelden etc. onvoldoende. De promenade zou een betere - Uniforme behandeling d.m.v. uitsparing, voetstuk, etc. aansluiting mogen krijgen en op een logische manier toegankelijk moeten worden gemaakt. De - Contactpunten kunnen in veel gevallen aanleiding zijn voor het creëren van zichtlijnen. tweesporigheid van dit moment is verwarrend. Duurzame vlakstructuren Als duurzame vlakstructuren zijn het Kelfkensbos Accentuering grenzen bijvoorbeeld: en het Valkhofpark aan te merken. Zij verdienen een sterkere profilering binnen het geheel. In - Overgang besloten en open deel Valkhof. voorgaande tekst is daar al dieper op ingegaan. - Overgang Kelfkensbos/ binnenstad (Burchtstraat- poortfunctie). Duurzame puntstructuren - Overgang museum/ Hunnerpark etc. Als duurzame puntstructuren kunnen monumenten zoals de Belvedère, de Gertrudiskapel, Duurzame lijnstructuren Als duurzame lijnstructuren zijn de Voerweg (deel oorspronkelijk tracé), de voormalige Veerweg (Lindenberg) en het restant van de tweede stadsmuur aan te merken. Het karakter van de lijnen is in de loop van de jaren veranderd waardoor de lijnen hun identiteit zijn verloren. de Barbarossa-ruïne, de St. Nicolaaskapel en andere worden aangemerkt. Zij verwijzen naar een tijdsperiode en vormen een centraal punt binnen structuren die deels verloren zijn gegaan. Ze zouden ook als zodanig behandeld moeten worden en binnen het kader van voorgaande aanbevelingen een plaats moeten krijgen. - de Voerweg heeft altijd gefunctioneerd als Bijvoorbeeld: Inpassing Barbarossa-ruïne in belangrijk verbindingselement met de Waal en parkstructuur die verwijst naar de burcht, het gebied ten oosten van de stad. De laatste naar het Zocherontwerp en naar bijbehorende begrenzingen. 69 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E
L U S I E C O N C L U S I E C O N C L U S I E C O N C L U S I E C O N C L U S I E C O N C L U Stapeling van de verschillende historische lagen en analyse van de ontwikkelingen door de tijd heen, maken steeds duidelijker dat de betekenis van het plangebied alles behalve eenduidig is. Tegelijkertijd is een aantal grote lijnen herkenbaar en is het mogelijk aan de hand daarvan een aantal karakteristieken van de plek te omschrijven. Deze karakteristieken zijn zo dominant aanwezig, dat ze uitstekend te gebruiken zijn in een gebiedsvisie of verdere planontwikkeling. Op die manier is historische continuïteit gewaarborgd. Het plangebied functioneert door de jaren heen nadrukkelijk als één plek waarbij externe en in veel gevallen natuurlijke grenzen de afbakening van het gebied bepalen. De plek onderscheidt zich altijd van zijn omgeving, maar kent binnen zijn grenzen een grote verscheidenheid aan vorm, betekenis en functie. Keer op keer opgeworpen en weer neergehaalde interne begrenzingen, functioneren als afscheiding van de verschillende identiteiten en variëteiten binnen het gebied. De begrenzingen wisselen in verschijningsvorm, maar worden altijd met dezelfde doelstelling opgeworpen: het garanderen van een gevoel van geborgenheid en de behoefte aan het creëren van een plek met eigen karakter, het veiligstellen van eigendom en het beschermen van grondgebied. Ontmoetingsplaatsen en andere contactpunten maken dat het gebied te allen tijde verbindingen kent, ongeacht het aantal en de massaliteit van interne begrenzingen. 70 CONCLUSIE DEEL VERLEDEN - ANALYSE
CONCLUSIE DEEL VERLEDEN - ANALYSE Die ontmoetingsplaatsen zijn dikwijls open (groene) ruimtes, maar komen ook voor als fysieke verbindingen en komen zelfs voor als zichtrelaties. 71 E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E N V E R L E D E