Onderzoeksflits Planbureau voor de Leefomgeving De stad: magneet, roltrap en spons IB Onderzoek, 22 mei 2015 Utrecht.nl/onderzoek
Colofon uitgave Afdeling Onderzoek Gemeente Utrecht 030 286 1350 onderzoek@utrecht.nl internet www.utrecht.nl/onderzoek rapportage Emmy Koster informatie Hans van Hastenberg (030) 286 1336 22 mei 2015
Gemeente Utrecht Bevolkingsontwikkelingen in stad en stadsgewest In mei 2015 publiceerde het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) het rapport De stad: magneet, roltrap en spons 1. Dit rapport geeft een overzicht van recente bevolkingsontwikkelingen in stedelijke regio s, die worden omschreven door middel van drie metaforen: magneet (de stad trekt als een magneet jongeren aan die zich in de stad vestigen voor werk en opleiding), roltrap (de stad fungeert als sociaaleconomische roltrap) en spons (het aantal inwoners stijgt, terwijl er nauwelijks wordt bijgebouwd). Daarnaast bespreekt het rapport recente bevolkingsontwikkelingen in zes stedelijke regio s, waaronder Utrecht. Er is een wereldwijde trend van concentratie van bevolking in steden. Ook in Nederland wonen steeds meer mensen in steden. De bevolking in de grote Nederlandse steden groeit de laatste vijf jaar zelfs in een versneld tempo. Het aantal vestigers is gestegen, maar ook de uitstroom naar het suburbane ommeland is afgenomen. Of de sterke groei van steden en het ontstane vestigingsoverschot de komende jaren zal voortzetten, is volgens de onderzoeker van het PBL onzeker. De sterke groei van steden heeft als gevolg dat voormalige groeikernen nauwelijks meer groeien. De bevolkingssamenstelling in deze groeikernen is geleidelijk aan het veranderen als gevolg van de vergrijzing. Ook neemt het aandeel huishoudens met een hoger inkomen af als gevolg van selectieve verhuisbewegingen. Beleidsopgaven volgens PBL: 1. Adaptieve woningbouwstrategie: adaptief en flexibel bouwen waarbij rekening wordt gehouden met vraag- en aanbodverhoudingen op de korte termijn, maar ook met bevolkingsen huishoudensontwikkeling op de lange termijn. 2. Regionale afstemming: intergemeentelijke samenwerking en afstemming om een breed palet van aantrekkelijke woonmilieus te bieden. 3. Groeikernvernieuwing: herstructurering en kwaliteitsverbetering van groeikernen. 4. Keerzijden van triomf van de stad : wees alert op ruimtelijke uitsortering van huishoudens naar opleiding en inkomen binnen de stadsgewesten een groeiende stad leidt tot stagnatie en bevolkingsdaling in andere delen van het land niet alle inwoners in de stad zijn kansrijk en staan op de maatschappelijke roltrap naar boven, kwetsbare huishoudens blijven onderbelicht 1 http://www.pbl.nl/sites/default/files/cms/publicaties/pbl_2015_de%20stad_magneet,%20roltrap%20en%20 spons_1610.pdf 3
De stad als magneet Van oudsher heeft de stad een sterke aantrekkingskracht op jongeren en immigranten. Daar waar jonge gezinnen vroeger de stad verlieten om zich te vestigen in ommeland en groeikernen, kiezen nu meer mensen ervoor om in de stad te blijven, ook als ze een gezin gaan stichten. Dit valt deels te wijten aan de economische crisis waardoor verhuisplannen worden uitgesteld en de doorstroming op de woningmarkt is afgenomen. Ook wordt wonen in steden steeds aantrekkelijker door de komst van meer eengezinswoningen en kindvriendelijke wijken. Daarnaast zorgt het relatief late moederschap in Nederland voor een langer verblijf in de stad. Momenteel trekken grote steden meer nieuwe bewoners aan, dan dat er vertrekken. Bron: PBL, http://www.pbl.nl/infographic/de-stad-als-magneet Utrecht trekt vooral studenten, starters en gezinnen Het aantal 18 t/m 24-jarigen dat zich in Utrecht vestigt, neemt jaarlijks toe. Veel van deze jongeren zijn student, maar ook starters gaan een steeds groter aandeel uitmaken van deze groep. Door de crisis is doorstroming op de Utrechtse arbeidsmarkt bemoeilijkt, wat maakt dat een steeds groter deel van de studenten/starters weer vertrekt. In absolute zin blijven wel meer twintigers dan voorheen in de stad wonen. (Startende) gezinnen vormen een groot aandeel van de instroom in Utrecht, hoewel het aantal vestigingen door gezinnen sinds 2008 afneemt. Vanwege crisis in de woningbouw is het woningaanbod teruggelopen en staan veel woningen onder water, waardoor het aantal verhuizingen is teruggelopen. Overigens is de vertrekkans in alle leeftijdsgroepen, behalve die van studenten/starters afgenomen. 4 Onderzoeksflits De stad: magneet, roltrap en spons
Gemeente Utrecht De stad als roltrap Wanneer jongeren zich in een stad vestigen voor opleiding en werk stijgen ze op de maatschappelijke ladder en vergroten zo hun sociaal en economisch kapitaal. Hiermee vervullen stedelijke regio s een opwaartse roltrapfunctie. Tot een paar decennia geleden werd de roltrap verlaten zodra gezinsuitbreiding in beeld kwam en vertrokken jongeren uit de stad om zich te vestigen in omliggende groeikernen. Mede door het Vinex-beleid, is de uitstroom uit de grote steden in de laatste jaren gestagneerd en blijven vooral hoogopgeleide stellen vaker in de stad wonen. Bron: PBL, http://www.pbl.nl/infographic/de-stad-als-roltrap-0 Utrecht kent twee roltrappen Utrecht trekt veel jongeren die een opleiding komen volgen. Jaarlijks komen 11.000 jongeren de stad binnen. Bijna een derde van alle nieuwkomers van 18-25 jaar is na één of twee jaar weer verdwenen uit de stad. In de daaropvolgende jaren neemt het vertrek af. Daarmee is er in Utrecht sprake van twee roltrappen; een korte roltrap voor buitenlandse studenten/starters en studenten/starters die halverwege elders verder gaan en een langere roltrap waarbij jongeren hun studie in Utrecht afronden. Net als in alle studentensteden verlaat een groot deel van de afgestudeerden de stad. Na zeven jaar woont 58% niet meer in Utrecht. 5
De stad als spons De woningvoorraad van de grote stad heeft een sponswerking. Ondanks dat er vanwege de economische crisis nauwelijks wordt bijgebouwd, neemt het aantal inwoners en huishoudens in de steden toe. De woningvoorraad van een stad kan meer mensen herbergen dan aanvankelijk werd gedacht en de gemiddelde woningbezetting neemt toe. Dit wordt deels verklaard door de versnelling van de natuurlijke bevolkingsgroei en de toename van het aantal gezinnen in de stad. Daarnaast wonen er vaker meerdere huishoudens samen op één adres, bijvoorbeeld studentenhuisvesting en buitenlandse migranten. De levensverwachting van mannen en vrouwen convergeert, waardoor ouderen langer samenwonen. Ook is de woningleegstand afgenomen en is de woningvoorraad toegenomen door transformatie van ander vastgoed tot woning. Op termijn zal deze spons gaan overlopen en zal de uitstroom uit steden gaan toenemen. Bron: PBL, http://www.pbl.nl/infographic/de-stad-als-spons Bevolking Utrecht groeit harder dan woningvoorraad Onderstaande tabel geeft een overzicht van de indicatoren die bijdragen aan de sponswerking, van 2008-2012. Bron: PBL 6 Onderzoeksflits De stad: magneet, roltrap en spons
Gemeente Utrecht Het aantal inwoners in Utrecht is het snelst groeiend van alle grote steden, wat samenhangt met de bouw van Leidsche Rijn. De Utrecht bevolking is gegroeid van bijna 295.000 in 2008 naar ruim 334.000 in 2015. De gemiddelde woningbezetting in Utrecht is, na een periode van daling, sinds 2002 weer gestegen en sinds de economische crisis gestagneerd. Landelijk zien we juist een daling van de woningbezetting, terwijl in de grote steden een stijging zichtbaar is. Sinds de crisis neemt de verhouding tussen huishoudens en woningen in alle steden toe, behalve in Utrecht. Hier zorgt Leidsche Rijn nog steeds voor een groeiende woningvoorraad. Bron: PBL/CBS Adresdeling komt in de grote steden vaker voor dan elders in Nederland. In Utrecht wonen er gemiddeld 1.221 particuliere huishoudens per bewoond adres ten opzichte van 1.065 particuliere huishoudens in Nederland. Sinds 2007 neemt het adresdelen in Utrecht echter af. 7