De twee kanten van de maan Van Verklärte Nacht tot Pierrot Lunaire festival 20 21 novecento Muziek van de 20 e eeuw Leuven, 3 oktober 2016
Maandag 3 oktober, stuk, 20.30u in het kader van het eredoctoraat ku leuven faculteit letteren voor reinbert de leeuw.
De twee kanten van de maan Van Verklärte Nacht tot Pierrot Lunaire Arnold Schönberg Verklärte Nacht, op. 4 arrangement van E. Steuermann Gesprek met Reinbert de Leeuw Pierrot Lunaire, op. 21 ca. 110 Het Collectief o.l.v. Reinbert de Leeuw Marianne Pousseur, stem Thomas Dieltjens, piano Wibert Aerts, viool Martijn Vink, cello Toon Fret, fluit Julien Hervé, klarinet Klaas Verpoest, graphic design
Arnold Schönberg 1874-1951 * De toelichtingen in dit programma zijn voor een groot deel afkomstig uit eerder gepubliceerde teksten van Reinbert de Leeuw zelf. Deze fragmenten worden aangeduid met een sterretje (*). De andere teksten zijn nieuw. Het bekende, indringende Schönberg-portret door Man Ray, uit 1923 [ afscheid van de tonale muziek* ] In Verklärte Nacht uit 1899 wordt de hele taal van de laatromantiek nog eens op een geniale manier samengevat. Als je het hebt over wat chromatiek vermag het vermogen om een dubbelzinnigheid te creëren waarin de muziek de ene kant opgaat en tegelijk ook een andere kant dan is het wel in dit stuk aanwezig. Tegelijk is het voor Schönberg ook een eindpunt. Het was volgens hem niet meer mogelijk om nog verder te gaan binnen de grenzen van deze taal. Rond 1909 maakt hij de definitieve stap in het niemandsland en komt terecht in de atonaliteit. Het is een wereld van duisternis, van op de tast zoeken naar nieuwe vormen en structuren. Als je die wereld binnenstapt, dan moet je wel het gevoel hebben dat je iets ontnomen wordt. Het tragische conflict, de tragiek van Schönberg is dat hij dat verlies nooit te boven is gekomen. Dat hij zijn eigenlijke liefde, zijn hartstocht in de muziek nooit meer heeft kunnen realiseren op hetzelfde niveau als toen hij nog over de mogelijkheden van de tonaliteit beschikte. Hij zag het als een noodlot. Toen hij zich in 1914 meldde voor de legerkeuring vroeg een arts: Bent u die beruchte componist Schönberg? Toen antwoordde hij: Einer muss es sein. [ de emancipatie van de dissonant* ] Het eerste grote werk van Schönberg na Verklärte Nacht is de Kammersymphonie. Het werk staat nog wel in een toonaard, maar we moeten twintig minuten wachten voor we het basisakkoord van die toonaard ook echt horen. Er zijn honderd geniale momenten in dat werk te vinden, maar één ervan begint meteen na de opening met het motief in de hoorn. Doordat dat motief niet uit tertsen maar uit kwarten bestaat, wordt de tonaliteit enorm opgerekt. Je komt terecht in een vorm van dissonantie die niet direct een tonale oplossing heeft. Schönberg schept een vorm van dissonantie die je uit chromatisch-tonaal oogpunt niet meer kunt verklaren. De muziek is losgeraakt van de zwaartekracht van het tonale centrum. 4 Novecento 2016
[ Luft von anderen Planeten * ] Dan komt het tweede strijkkwartet. In de laatste twee delen gebruikt Schönberg een tekst van de dichter Stefan George, Ich fühle Luft von anderen Planeten. Op het moment dat hij die woorden gebruikt bewegen ook de noten van de vertrouwde planeet af en verdwijnt het fundament van de muziek. Dat tweede strijkkwartet is uiteindelijk de bron van alle problemen. Bij de première in 1908 ontstond een groot schandaal. De zaal moest gelucht worden na al die vreselijke klanken. De agressie waarmee die muziek werd ontvangen heeft lang geduurd. Men wilde hem niet meer spelen, Schönberg werd gezien als een gevaar. [ tekst en samenhang ] Vlak na het gewraakte Tweede Strijkkwartet schreef Schönberg zijn eerste volledig atonale werk: Drei Klavierstücke, op. 11 (1909). Het opheffen van alle tonale regels bracht Schönberg in een soort compositorisch vacuüm, waarin nieuwe strategieën van opbouw en samenhang gezocht moesten worden. De moeilijkheid daarvan weerspiegelt zich ten dele in de relatieve kortheid van de meeste atonale stukken, zeker de puur instrumentale. Eén manier om dit probleem te bekampen was door de integratie van tekst. De overgrote meerderheid van Schönbergs vroeg-atonale composities is dan ook vocaal. Een spotprent uit Die Zeit van 1913, waarin het eerstvolgende concert van Arnold Schönberg (hier centraal als dirigent) wordt aangekondigd Een typisch Weense manier om tijdens een concert ongenoegen te laten blijken, was door met z n sleutels te rammelen De twee kanten van de maan. Van Verklärte Nacht tot Pierrot Lunaire 5
Verklärte Nacht 1899 piano, viool, cello Richard Dehmel, tijdgenoot van Schönberg en auteur van het gedicht Verklärte Nacht [ Richard Dehmel ] Voor zijn strijksextet liet Schönberg zich inspireren door een tekst van de 19 e -eeuwse Duitse dichter Richard Dehmel (1863-1920). Over de betekenis van dit gedicht voor zijn muziek is Schönberg vrij ambigu. In een tekst uit 1951 stelt hij eerst onomwonden: Het is programmamuziek, die het gedicht van Dehmel schildert en tot uitdrukking brengt. Maar meteen daarna zegt hij dat zijn muziek ook de optie laat om als zuivere muziek gewaardeerd te worden, en het daarom dus ook mogelijk is het gedicht buiten beschouwing te laten. Om de paradox nog wat stelliger te maken, presenteert de componist vervolgens een muzikale analyse waarin hij de verschillende motieven uit de partituur expliciet koppelt aan de inhoud van het gedicht. Op basis van deze analyse kan alvast opgemaakt worden dat de structuur en de inhoud van Dehmels tekst wel degelijk op een vrij strikte manier in Schönbergs werk worden afgebeeld. [ vorm en inhoud van het gedicht ] Dehmels tekst bestaat uit zes strofen van ongelijke lengte. De eerste strofe schetst de sfeer van een koude maannacht. In de tweede en derde strofe bekent de vrouw aan haar geliefde dat ze, in haar verlangen naar moederschap en zingeving, zich kort voor hun ontmoeting heeft laten bevruchten door een andere man. De vrouw beklaagt zich over haar zondige gedrag. Na een korte strofe waarin opnieuw de omgevende natuur wordt weergegeven, spreekt haar geliefde haar troostend toe: de ongewone warmte tussen hem en haar zal het kind verklären [helder maken] (vijfde en zesde strofe). De laatste verzen van Dehmels gedicht herinneren nogmaals aan de nachtelijke context, maar van kilte is er geen sprake meer, enkel nog van helderheid. 6 Novecento 2016
[ arrangement ] Verklärte Nacht werd oorspronkelijk geschreven voor strijksextet. De versie die u vanavond te horen krijgt is een bewerking voor viool, cello en piano. Zij werd gemaakt door Eduard Steuermann, een leerling van Schönberg en kwam tot stand in de context van diens beruchte Verein für musikalische Privataufführungen. Deze organisatie had als doel om kunstenaars en kunstliefhebbers een reële en precieze kennis van de moderne muziek te verschaffen. Tijdens de concerten, die verboden waren voor journalisten en buitenstaanders, werd aandacht geschonken aan de nieuwste ontwikkelingen in de internationale muziek. Naast nieuwe stukken werden ook vaak bewerkingen van bestaand repertoire gespeeld: ofwel ging het daarbij om reducties van grootschalige werken (bijvoorbeeld een Bruckner-symfonie), ofwel zoals bij Verklärte Nacht om de omzetting naar een alternatieve kleine bezetting. Een van de motieven hierbij was om een gewaardeerd werk ook (mee)speelbaar te maken voor het eigen instrument, in het geval van Steuermann de piano. Componisten stonden tegenover deze praktijk veel minder negatief dan vandaag vaak gedacht wordt. Ook Reinbert de Leeuw heeft in de voorbije decennia trouwens heel wat arrangementen gemaakt en op die manier zelf bijgedragen tot de bredere bekendwording van enkele grote meesterwerken uit de 20 e eeuw. De keuze vanavond voor de trio-versie van Verklärte Nacht is bedoeld als een eerbetoon aan deze praktijk. Aankondiging van Schönbergs privé-concerten die tussen 1918 en 1921 georganiseerd werden, telkens op vrijdag Openingsmaten voor strijksextet van Verklärte Nacht in Schönbergs handgeschreven netversie De twee kanten van de maan. Van Verklärte Nacht tot Pierrot Lunaire 7
Zwei Menschen gehn durch kahlen, kalten Hain; der Mond läuft mit, sie schaun hinein. Der Mond läuft über hohe Eichen; kein Wölkchen trübt das Himmelslicht, in das die schwarzen Zacken reichen. Die Stimme eines Weibes spricht: Ich trag ein Kind, und nit von Dir, ich geh in Sünde neben Dir. Ich hab mich schwer an mir vergangen. Ich glaubte nicht mehr an ein Glück und hatte doch ein schwer Verlangen nach Lebensinhalt, nach Mutterglück und Pflicht; da hab ich mich erfrecht, da ließ ich schaudernd mein Geschlecht von einem fremden Mann umfangen, und hab mich noch dafür gesegnet. Nun hat das Leben sich gerächt: nun bin ich Dir, o Dir, begegnet. Sie geht mit ungelenkem Schritt. Sie schaut empor; der Mond läuft mit. Ihr dunkler Blick ertrinkt in Licht. Die Stimme eines Mannes spricht: Das Kind, das Du empfangen hast, sei Deiner Seele keine Last, o sieh, wie klar das Weltall schimmert! Es ist ein Glanz um alles her; Du treibst mit mir auf kaltem Meer, doch eine eigne Wärme flimmert von Dir in mich, von mir in Dich. Die wird das fremde Kind verklären, Du wirst es mir, von mir gebären; Du hast den Glanz in mich gebracht, Du hast mich selbst zum Kind gemacht. Er faßt sie um die starken Hüften. Ihr Atem küßt sich in den Lüften. Zwei Menschen gehn durch hohe, helle Nacht. 8 Novecento 2016
Pierrot lunaire 1912 piano, viool, cello, fluit, klarinet, Sprechstimme [ literair cabaret als inspiratiebron* ] De Pierrot is op een heleboel manieren een revolutionair werk. Schönberg schreef het op verzoek van een diseuse, Albertine Zehme. Haar achtergrond was een soort literair cabaret waarbij gedichten gezegd werden op een wat geëxalteerde toon. De traditie wilde dat dat gebeurde met veel uithalen. Er zijn nog opnames uit de tijd van Karl Kraus, een invloedrijk dichter, schrijver en polemist, die deze praktijk tot grote hoogte bracht. Toppen en dalen in het spreken, alles is met glissandi. In onze oren heeft dat iets volkomen achterhaalds en maakt het nu een buitengewoon hysterische indruk. Die geëxalteerdheid. Die overmaat aan expressie. Het was de tijd van het melodrama. Liszt schreef ze en Strauss. Het is een vorm die verdwenen is, maar dat is de literaire traditie van waaruit Pierrot is voortgekomen. Traditionele voorstelling van Pierrot, de sombere clown uit de commedia dell arte-traditie [ gebruik van de stem* ] Nu doet zich bij de uitvoerder een aantal problemen voor, waarvan er een te maken heeft met de notatie van de spreekstem. Schönberg had bij het schrijven Zehme in zijn hoofd, geen professionele musicus, maar wel iemand die literair geschoold was. Hij noteert de stem niet in noten, maar in noten met een kruisje door de stok. Dat heeft aanleiding gegeven tot misverstanden, want wat was nu precies de bedoeling? Er is immers een wezenlijk verschil tussen spreken en zingen. Bij een zingende toon houd je die toon vast. Schönberg zegt: je moet die toon even aanraken en hem dan weer verlaten, zoals je dat ook in het spreken doet. Maar als je dat letterlijk doet, dan krijg je voortdurende glissandi. De ongewone notatiewijze voor de stem in Pierrot lunaire: de bolletjes geven de toonhoogte aan, de kruisjes beduiden dat de zangeres de toon niet mag vasthouden De twee kanten van de maan. Van Verklärte Nacht tot Pierrot Lunaire 9
Dat kunnen wij niet meer navoelen. Op historische opnames, zoals die met Schönberg zelf, hoor je zo n dame en zeg je: mag dat alsjeblieft ophouden want het is niet om aan te horen. Dat is volkomen gedateerd. Dus hoe moet je dat benaderen? Moet je ervan uitgaan dat je de noten die Schönberg schreef allemaal weergeeft op de toonhoogte waarop ze genoteerd staan? Er zijn vertolkingen die totaal correct zijn voor wat betreft de toonhoogtes, maar waar het toch een raar soort zingen is geworden. En Schönberg zegt nu juist: Es darf nie an Gesang erinnern. ( ) De goede benadering is nagaan wat de componist als ideaal in zijn hoofd had, niet wat er in de praktijk geklonken heeft. In het hoofd van de componist moet een oervorm van de muziek bestaan en in zekere zin kun je zeggen dat de notatie al een transcriptie is van wat er in het hoofd van de componist gebeurt. De geest waarin de muziek geschreven is, daar moet je als musicus bijkomen. [ muzikale uitbeelding* ] Als je uitzoekt wat Schönberg met de tekst heeft gedaan, dan kom je tot de verbazingwekkende conclusie dat bijna ieder woord een muzikale uitbeelding krijgt. De Pierrot is een fin-de-sièclewereld van maskeraden die gaat over een maanzieke clown. Een kwijnende wereld van chaises longues: Den Wein den man mit Augen trinkt, giesst nachts der Mond in Wogen nieder, und eine Springflut überschwemmt den stillen Horizont. Het lang aanhouden van Wogen, het plotselinge ritme van zestienden op Springflut, het woord stillen gezet op gezongen noten je kunt de spreekstem steeds verbinden met de muzikale betekenis die Schönberg aan de tekst geeft. En dat geldt ook voor de instrumentale begeleiding. De fluit kondigt het woord Springflut aan met een snelle stijgende septool die eindigt met een triller. Het is als het ware de bron waaraan de Springflut ontspringt. Elk woord heeft zo zijn muzikale equivalent. 10 Novecento 2016
[ dramaturgie* ] Wat deed Schönberg dramaturgisch gezien? Hij nam de Duitse vertaling van gedichten van de Franstalige Leuvense dichter Albert Giraud en koos er driemaal zeven uit. De drie werelden contrasteren erg. Om het te versimpelen: de eerste zeven gedichten zijn bij uitstek lyrisch. De eerste groep eindigt verstild met alleen stem en fluit: Du nächtig todeskranker Mond. Bijna niets. De tweede groep van zeven begint met duistere, soms beangstigende beelden. Daar gaat het over de nacht: Finstre, schwarze Riesenfalter / Töteten der Sonne Glanz. Dat tweede deel wordt steeds heftiger, hysterischer en de laatste tekst barst helemaal uit elkaar: Heil ge Kreuze sind die Verse / Dran die Dichter stumm verbluten. Dat is een enorme explosie van donkere krachten en demonische beelden. In het derde deel wordt de tekst licht en ironisch. Prachtig is: Mit groteskem Riesenbogen / Kratzt Pierrot auf seiner Bratsche. Naar het slot neemt de heimwee toe. Met een maanstraal als roer vaart Pierrot naar het Zuiden, naar Bergamo waar hij vandaan komt. Het laatste lied begint met de zin O alter Duft aus Märchenzeit en gaat over wat verloren ging, de oude geuren uit de sprookjestijd, het verlangen daarnaar. Schönberg gaat in dat laatste lied bijna naar een pianolied toe en helemaal op het einde laat hij de cello en de altviool in tertsen spelen. Wat is er nu romantischer dan een cello en een altviool in tertsen? Ook bij Schönberg was er het verlangen naar die prachtige tijd dat alles nog zo mooi klonk het verlies van het verleden, dat hoor je in dat laatste deel. Daar keert hij via de ironie terug naar het verlangen, naar de Sehnsucht. Ik vind dat een geniale manier om die 21 gedichten in een grote vorm van veertig minuten onder te brengen. Het is niet zo maar een verzameling liederen, het heeft een begin en een eind. Drie keer spant hij die boog. De twee kanten van de maan. Van Verklärte Nacht tot Pierrot Lunaire 11
Reinbert de Leeuw dirigeerde Schönbergs cyclus Pierrot Lunaire tientallen keren vanaf het begin van de jaren 70. Het vaakst gebeurde dat met het Schönberg Ensemble, waarvan De Leeuw in die periode de (vrijwel) vaste dirigent werd en dat vandaag nog altijd bestaat onder de naam ASKO Schönberg. Gerenommeerd is ook de opname die De Leeuw in 1994 maakte met de Duitse actrice Barbara Sukowa. Daarnaast heeft Pierrot Lunaire hem ook als componist sterk geïnspireerd: in 2003 voltooide hij namelijk een liedercyclus, Im wunderschönen Monat Mai, die inhoudelijk weliswaar gebaseerd is op liederen van Schubert en Schumann, maar waarvan de structuur Dreimal sieben Lieder een directe verwijzing is naar Schönbergs meesterwerk. Ook voor Het Collectief is Pierrot Lunaire een referentiewerk. Sterker nog, de samenstelling van dit ensemble is mede geïnspireerd door Schönbergs werk, precies omwille van de gemeenschappelijke fascinatie voor deze cyclus. Net zoals voor het Schönberg Ensemble is de muziek van de Tweede Weense School ook voor de musici van Het Collectief hét ijkpunt van het muzikale modernisme, waarnaar dan ook geregeld als in een soort voortdurende herbronning wordt teruggekeerd. Juist in deze gedeelde begeestering ligt natuurlijk ook de kiem van de samenwerking tussen Het Collectief en Reinbert de Leeuw. Voor Marianne Pousseur is Pierrot Lunaire al evenzeer een lijfwerk. Op haar allereerste cd-opname, uit 1992, bracht ze Schönbergs cyclus, samen met Philippe Herreweghe en het Ensemble Musique Oblique. Later voerde ze het werk nog uit met tal van andere vooraanstaande 20 e -eeuwse dirigenten en ensembles, waaronder zelfs de recent overleden Pierre Boulez en diens Ensemble InterContemporain. 12 Novecento 2016
festivalteam Mark Waer, voorzitter Maarten Beirens, algemeen directeur en artistieke leiding Transit Pieter Bergé, artistieke leiding Novecento Peter Janssens, adviseur Eddy Frans, adviseur Pauline Jocqué, productie Yentl Ventôse, productie Martine Sanders, communicatie De Cijferraad, boekhouding programmaboek Pieter Bergé, teksten & hoofdredactie Martine Sanders, eindredactie Yentl Ventôse, eindredactie contact Festival van Vlaanderen Vlaams-Brabant Brusselsestraat 63, 3000 Leuven t 016/200 540 info@festival2021.be www.festival2021.be Festival 20/21 is lid van het Festival van Vlaanderen www.festival.be en de European Festivals Association (efa) www.efa-aef.eu Festival 20/21 heeft in de mate van het mogelijke alle auteursrechten gerespecteerd. Mochten er bij vergetelheid fouten of vergissingen zijn gebeurd, dan kunnen personen die zich aangesproken voelen contact opnemen via info@festival2021.be. Festival 20/21 en zijn auteurs. Alle essays zijn originele bijdragen, geschreven in opdracht van het Festival van Vlaanderen Vlaams-Brabant. Niets mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van het Festival van Vlaanderen Vlaams-Brabant. vormgeving Van Looveren & Princen druk Peeters Herent Subsidiënten, sponsors en partners Subsidiënten Sponsors Partners Nationale Bank van België, Martin s Klooster, Voka Leuven, Sponsors met vip-invitaties Peeters drukkerij / uitgeverij / boekhandel, BNP Paribas Fortis, Delen, imec, ThromboGenics, Ageas Logistieke sponsors Piano s Maene, AV Technics, Pentahotel Leuven, Leffe Mediasponsors Klara, Staalkaart Partners 30CC, Stadsfestival 500 jaar Utopia, AMUZ Festival van Vlaanderen, Concertgebouw Brugge, Davidsfonds Academie, Alamire Foundation
De twee kanten van de maan Van Verklärte Nacht tot Pierrot Lunaire De maan vormt het decor van de twee meesterwerken van Arnold Schönberg die vanavond op het programma staan: in Verklärte Nacht straalt zij vooral troost en verlichting uit, in Pierrot fungeert ze voornamelijk als een symbool van Unheimlichkeit en dreigend verval. Sterker nog dan het inhoudelijke contrast tussen beide werken zijn hun onderlinge muzikale verschillen. In de dertien jaar die hen scheidt, voltrok Schönberg een onwaarschijnlijke muzikale odyssee. De smeltklanken van de late romantiek wierp hij geleidelijk af ten gunste van een nieuwe wereld van kristallijnen klankconstructies; de vertrouwdheid met het verleden offerde hij op aan een gewaagde stap in het onbekende. Meer dan honderd jaar later valt het afscheid aan de romantische klankenzwoelte vele luisteraars nog altijd zwaar; vooral de ontbinding van het vertrouwde tonale vangnet zorgt voor blijvende verwarring, argwaan en duizeligheid. Nochtans maakt juist de duizeling de fascinerende essentie van nieuwe kunst uit. Zij ontspringt aan een vrijheid die zo groot is dat ze niet te beteugelen valt. Nieuwe muziek vraagt daarom ook niet om begrip, maar om overgave, om de onvoorwaardelijke bereidheid om zich te laten meesleuren in de fragiliteit van het ongehoorde, rücksichtslos rondtollend in ongekende klankwervelingen, bevrijd van alle zwaartekracht en drieklankcomfort.