Aan: Van: Datum: Onderwerp: Overig: de colleges DDFKAS S. Raap - de Groot 18 augustus 2016 Aanpak laaggeletterdheid middels digi taalhuis Aanleiding Gemeenten zijn in het kader van de WEB (Wet Educatie Beroepsonderwijs) verplicht om met het daartoe aangewezen ROC, in ons geval het Friesland College, afspraken te maken over het aanbod van volwasseneneducatie. Dit aanbod wordt opgenomen in een productovereenkomst en omvat opleidingen die gericht zijn op het verbeteren van Nederlandse taal en rekenvaardigheden. Deze opleidingen zijn bedoeld voor laaggeletterde Nederlanders en niehnburgeringplichtige migranten die hun beheersing van het Nederlands als tweede taal willen vergroten. Tot 2015 kreeg elke gemeente zelf de rijksmiddelen hiervoor (WEB gelden). Deze moest ze verplicht doorsluizen naar het ROC (volgens het principe van verplichte winkelnering). Daarbij had de gemeente de taak om laaggeletterden te signaleren en deze door te geleiden naar het Friesland College. Inmiddels ontvangt leeuwarden als centrumgemeente in onze arbeidsmarktregio c.q. de provincie Fryslan de rijksmiddelen en wordt in afstemming met de Friese regio's ingezet op verbetering van taal, rekenen en digitale vaardigheden. Vanaf 2015 wordt de verplichte winkelnering stapsgewijs afgebouwd waardoor er Fryslän breed geld beschikbaar komt wat niet meer aan het Friesland College besteed hoeft te worden. In de productovereenkomst voor 2016 tussen centrumgemeente leeuwarden en het Friesland College is het plan opgevat om voor de aanpak van laaggeletterdheid digi taalhuizen te ontwikkelen met ondersteuning van een taalcoördinator vanuit het ROC. Hiermee komt er naast het formele traject van opleidingen bij het Friesland College de mogelijkheid voor laaggeletterde burgers om op een informele, laagdrempelige manier te werken aan hun vaardigheden. Wat is laaggeletterdheid? Vaak wordt laaggeletterdheid verward met analfabetisme. Een analfabeet is iemand die helemaal niet kan lezen of schrijven. Je spreekt van laaggeletterdheid of functioneel analfabetisme als je veel moeite hebt met het lezen en schrijven, maar dit wel een beetje kunt. Een laaggeletterde heeft een taalniveau 1 F of lager. 1 F staat voor het niveau waarmee een kind het basisonderwijs hoort te verlaten. Als laaggeletterde is het moeilijk om volwaardig mee te draaien in de huidige maatschappij, zowel thuis als op het werk. Voorbeelden van problemen waar een laaggeletterde tegenaan loopt zijn: Het kopen van een trein of buskaart Het uitzoeken van een route met de auto Het voorlezen aan (klein ) kinderen Het lezen van ondertitels op televisie Het invullen van formulieren voor de overheid, zowel schriftelijk als digitaal Het lezen en begrijpen van gezondheidstips, patiêntenfolders en bijsluiters van medicijnen Daarnaast verandert de maatschappij voortdurend, vooral de digitalisering zorgt ervoor dat een laaggeletterde steeds meer achterstand krijgt. Veel zaken kunnen alleen nog digitaal geregeld worden via apps of DigiD. Dit heeft veel invloed op de zelfredzaamheid van de laaggeletterden, terwijl er ondertussen steeds meer van de burger verwacht wordt in het zelf regelen en organiseren van zaken. Deze eigen regie staat ook centraal in de decentralisaties van het sociaal domein. Hulp en ondersteuning aan inwoners wordt levensbreed aangepakt, daarbij is het wel van belang dat de inwoner kan lezen, schrijven, rekenen en omgaan met de computer (en andere digitale middelen). 1
Gevolgen laaggelelterdheid Wat door de decentralisaties ook steeds meer naar voren komt is dat laaggeletterdheid vaak een onderliggend probleem is waardoor mensen op veel vlakken niet mee kunnen doen. Mensen die problemen hebben met lezen en schrijven, hebben vaak ook moeite met rekenen. De helft van deze groep is werkloos of inactief. Laaggeletterdheid zorgt ook vaak voor een slechtere gezondheid. Daarnaast hebben kinderen van laaggeletterden meer kans op een taalachterstand. Ouders die moeite hebben met taal kunnen hun kinderen niet (goed) voorlezen en minder goed helpen met huiswerk. Daarom wordt er in onze gemeenten al sterk ingezet op voor- en vroegschoolse educatie ook vanwege de preventieve werking voor kinderen met een (risico op een) taalachterstand. Er wordt ook ingezet op maximaal bereik van (doelgroep-) peuters op peuterspeelzaal, voorschool en kinderdagopvang. Laaggeletterdheid in cijfers Het percentage laaggelet!erden onder de beroepsbevolking (burgers tussen 16 en 65 jaar) ligt landelijk tussen de 11 en 13%. In de provincie Fryslan ligt dit gemiddeld op 13%. Volgens berekeningen van de Algemene Rekenkamer gaat het landelijk zelfs om 2,5 miljoen burgers die niet of onvoldoende vaardig zijn in de Nederlandse taal (en ook in rekenen). Het gaat hierbij zowel om de beroepsbevolking vanaf 16 jaar als om 65-plussers. Van deze groep is het merendeel (ongeveer 66%), in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, autochtoon. De laatste jaren is het aantallaaggeletterden zelfs gegroeid. Deze landelijke groei heeft onder andere te maken met de vergrijzing, de toestroom van inburgeraars en het feit dat jongeren met onvoldoende taalvaardigheden van school komen. In onze regio zien de aantallen laaggelet!erden onder de beroepsbevolking er als volgt uit: LeeuwarderadeellTytsjerksteradiel 8-11% Ameland/Dongeradeel/ Ferwerderadiel/ 13-16 % Schiermonnikoog/ TerschellingNlieland Achtkarspelen/Dantumadiel/Kollumerland c.a. > 16% Aanpak laaggelelterdheid Bron: Reg ionale spreiding van geletterdheid in Nederland, Stichting lezen en schrijven. 2016 Deze cijfers maken duidelijk dat dit probleem aandacht verdient. Met het landelijke actieprogramma 'Tel mee met Taal', 2016-2018 erkent de rijksoverheid de noodzaak van een aanpak voor laaggelet!erdheid. Voor dit actieprogramma hebben de ministeries OCW, VWS en SZW de krachten en financiële middelen gebundeld. Zo komt er met het actieprogramma 'Tel mee met Taal' extra geld beschikbaar voor het ondersteunen en trainen van partijen die actief zijn met signalering, doorverwijzen, vrijwilligersinzet en educatie. Daarbij vragen de ministeries gemeenten, bibliotheken, werkgevers, scholen en bijvoorbeeld zorginstellingen om meer samen te gaan werken. Hierbij ligt een regierol weggelegd voor de gemeenten. Deze regierol wordt ook gevraagd aan de gemeente in het opstarten van zogenaamde digi-taalhuizen. Het digi-taalhuis In de productovereenkomst WEB (Wet educatie beroepsonderwijs) 2016 tussen centrumgemeente Leeuwarden en het Friesland College is het plan opgevat om digi-taalhuizen te ontwikkelen met 2
ondersteuning van een taalcoördinator vanuit het ROG. Doel is om vrijwilligers te werven die taal maat jes worden van laaggeletterde burgers, zodat zij niet aan de kant komen te staan. Daarnaast worden medewerkers van bijvoorbeeld gebiedsteams, de frontoffice van gemeenten en op andere vindplaatsen voor laaggeletterden geschoold in het signaleren van laaggeletterdheid. Het streven is dat binnen een paar jaar deze aanpak zo gegroeid is dat 1 professionele taalcoördinator 10 vrijwilligers begeleidt en adviseert die op hun beurt weer in totaal 50 laaggeletterden begeleiden. Het digi-taalhuis is een lokale voorziening, vaak gehuisvest in de bibliotheek, maar maatwerk in bijvoorbeeld een dorpshuis of MFA is ook mogelijk. Hier kunnen laaggeletterden werken aan hun taal-, reken- en digitale vaardigheden. Dit gebeurt onder begeleiding van deskundige vrijwilligers. Nu volwasseneducatie (het formele leren) alleen nog toegankelijk is voor diegenen die een bepaalde leersprong kunnen maken, valt een deel van de groep laaggeletterden buiten de boot. Zij hebben de behoefte om op hun niveau beter te worden in taal en rekenen, dan wel dit te onderhouden. Dat kan in een digi-taalhuis. Vanuit de WEB-gelden zijn er mogelijkheden om een coördinatiepunt voor laaggeletterdheid onder te brengen in het taalhuis. Daarmee wordt gewerkt aan een sluitende aanpak. Deze aanpak is: Bij signalering van een laaggeletterde volgt een warme overdracht naar het digi-taalhuis. Daar vindt een intake plaats door de taalcoördinator. Deze taalcoördinator kijkt wat de persoon in kwestie als hulp- of leervraag heeft en wat zijn/haar leerniveau is. Afhankelijk daarvan wordt de persoon in een traject volwasseneneducatie(formeelleren) geplaatst of kan diegene een traject volgen in het taalhuis (informeel leren). Bij een taalhuistraject koppelt de coördinator een geschikt taal maat je aan de persoon en wordt een persoonlijk leerplan opgesteld. De coördinator is daarnaast inhoudelijk ondersteuner voor de vrijwilligers. / 1 1 Doelgroep: Laaggeletterde, nietinburgeringsplichtige 18+'ers die een leersprong kunnen maken Mogelijkheden vanuit de WEB om te werken aan taal-, reken- en digitale vaardigheden 3
Ervaringen elders met digi-taalhuis In een aantal gemeenten in Fryslan wordt al gewerkt met het concept taalhuis, waaronder Smallingerland en Leeuwarden. Hun expertise en ervaringen zijn meegenomen in de taalhuispilot die dit voorjaar (2016) ook in Harlingen dat ook in het verzorgingsgebied van de bibliotheek Noord Fryslan ligt, is gestart. De voorlopige uitkomsten zijn dat de werkwijze en samenwerking voldoet. Waar rekening mee gehouden moet worden is dat de werving van laaggeletterden veel tijd en de nodige aandacht vraagt. De vorming van de digi-taalhuizen in de DDFK-gemeenten en op de eilanden Ameland en Schiermonnikoog wordt gebaseerd op deze ervaringen. Doel en doelgroep Het doel van het digi-taalhuis is om mensen meer vaardig te maken in taal waardoor zij actiever in de maatschappij kunnen participeren en dat hun zelfredzaamheid wordt bevorderd. Met deze nieuwe aanpak hebben wij de ambitie om in het eerste jaar 5% van de laaggeletterden te bereiken, in eerste instantie door te focussen op het signaleren en doorverwijzen. De doelgroep van educatie is divers; autochtonen en allochtonen, werkenden en niet-werkenden, jongeren en ouderen. Belangrijke doelgroepen zijn in ieder geval : Inwoners met (grote) afstand tot de arbeidsmarkt (Inwoners in bijstand en uitkeringsgerechtigden); Inwoners met een (licht) verstandelijke beperking; Inwoners in het arbeidsproces, die onvoldoende geletterd zijn en beschikken over onvoldoende basisvaardigheden (dreigende kans op werkloosheid); Inwoners die naar eigen keuze niet deelnemen aan het arbeidsproces en onvoldoende vaardig zijn; Gepensioneerden die onvoldoende vaardig zijn om goed te blijven participeren in de maatschappij; Laaggeletterde allochtonen (onvoldoende integratie en participatie); Niet of moeilijk leerbare inwoners. Hierbij speelt het aanleren van sociale vaardigheden (zelfredzaamheid) een belangrijke rol. In onderstaande tabel staat per gemeente op basis van het inwoneraantal het percentage laaggeletterden genoemd. In de laatste kolom staat op basis van het aantal laag geletterden het aantallaaggeletterden genoemd dat we per gemeente willen bereiken in het eerste uitvoeringsjaar. Inwoneraantal Percentage Aantal Ambitie bereik eerste (afgerond) laaggeletterden laaggeletterden uitvoeringsjaar JondergrensL (afgerond) (5% - afgerondl Ameland 3.600 13 % 470 25 Dantumadiel 19.000 16 % 3040 150 Dongeradeel 24.200 13 % 3150 160 Ferwerderadiel 8.700 13 % 1130 55 Kollumerland c.a. 12.800 16 % 2050 100 Schiermonnikoog 900 13 % 120 5 Financiën Het taalhuis vraagt geen extra kosten van de gemeenten; de kosten worden gedekt vanuit de rijksmiddelen voor de WEB en uit de subsidie van de gemeenten aan de bibliotheek, Stichting Welzijn Het Bolwerk en Timpaan Welzijn voor het jaar 2016. Voor 2017 worden de eventuele meerkosten die niet binnen de bestaande werkzaamheden vallen meegenomen in de gesprekken over de subsidie voor 2017. 4
Daarnaast is de bibliotheek op dit moment bezig met een subsidieaanvraag voor een landelijke subsidie voor de dienstverlening van de bibliotheken voor burgers die digitaal niet sterk zijn, met name voor de Digi-overheid en de belastingdienst. In dit plan staat hoe de bibliotheek deze dienstverlening zal koppelen aan het taalhuis, zodat het daadwerkelijk een digi-taalhuis wordt. Bij toekenning betekent het dat de bibliotheek ook budgetneutraal extra dienstverlening kan leveren in de jaren 2017 en 2018. De bibliotheek wordt de eigenaar van het digi-taalhuis en draagt daarmee de kosten voor huisvesting, aanschaf computers en software. Voor de huisvesting in Ferwerderadiel moeten nog aparte afspraken gemaakt worden, omdat daar geen vestiging van de bibliotheek (meer) is. In het beleidsplan en het meerjarenconvenant (in voorbereiding) van de bibliotheek is opgenomen dat zij bezig gaan met het opstarten van taalhuizen. De coördinatiekosten komen voor rekening van de WEB-gelden. De training Signaleren van laaggeletterdheid van de professionals en intermediairs die de signalering en verwijzing doen wordt uitgevoerd door Stichting Lezen en Schrijven. De training van de vrijwilligers wordt uitgevoerd door het ROC Friesland College met materiaal ontwikkeld en bekostigd door Stichting Lezen & Schrijven. Kanttekening Het huidige rijksbeleid gaat er vanuit dat de WEB-gelden vanaf 2018 niet meer aan Leeuwarden als centrumgemeente worden uitgekeerd, maar aan de individuele Friese gemeenten. Het coördinatiepunt voor de taalhuizen wordt bekostigd vanuit deze middelen. Mocht bovenstaande werkelijkheid worden dan is solidariteit van de Friese gemeenten gewenst om een deel van deze middelen beschikbaar te houden voor deze coördinatiepunten. Gezien de snelle groei van de taalhuizen in Fryslên en de cruciale rol van het coördinatiepunt is de verwachting dat de Friese gemeenten dit zullen doen. Vervolg Bij de partijen die de coördinatie, educatie en vrijwilligerswerving doen (Friesland College, bibliotheek, stichting Welzijn Het Bolwerk en Timpaan Welzijn) is er al commitment wat betreft de inhoud en de vorm van de samenwerking. Er worden vervolggesprekken gepland met onder andere de gebiedsteams, WYZ (waaronder de consulenten 3 D's) en NEF over deelname aan deze aanpak als partijen die een belangrijke rol spelen in de signalering en verwijzing van de laaggeletterden. Hiervoor kunnen zij getraind worden. De aanpak is opgezet als een groeimodel. Zowel het aantal vrijwilligers kan groeien als het aantal betrokken partijen en getrainde verwijzers. Zo krijgen ook onze klantcontactcentra - front offices te maken met laaggeletterden. Ook zij kunnen getraind worden. Er zal ook aandacht besteed worden aan het onderwijs, huisartsen en consultatiebureau als vindplaats en verwijzers. Tevens worden lokale en regionale bedrijven die werkgever zijn van laaggeletterden benaderd om in ieder geval kennis te nemen van de aanpak en mogelijk ook als doorverwijzer op te treden. Daarnaast wordt er ook een link gemaakt met het project 'Sociale activering' gericht op bewoners in de DDFK-gemeenten met een bijstandsuitkering en het ' Jongerenproject' (Aanpak jongeren met uitkering Participatiewet 2016 en verder). Het college heeft op grond van de Participatiewet een wettelijk opdracht om inwoners te ondersteunen bij arbeidsinschakeling en hen zo nodig een voorziening voor sociale activering, gericht op arbeidsparticipatie aan te bieden. Het doel van hetjongerenproject is om alle jongeren met een uitkering goed in beeld te houden. Door de jongeren goed te volgen en te begeleiden kan worden voorkomen dat jongeren buiten de boot vallen. Bij de aanpak bij beide projecten is het goed dat consulenten ook alert zijn op eventuele problemen die duiden op laaggeletterdheid. 5
Planning en organisatie Vanwege de opening van de bibliotheek met digi-taalhuis in Kollum op 5 september heeft over de aanpak van laaggeletterdheid middels een digi-taalhuis al besluitvorming in Kollumerland c.a. plaatsgevonden. Maar het streven is wel om er een gezamenlijke DDFK (AS)-aanpak van te maken Vanaf begin september 2016 wordt de ontwikkeling van de taalhuizen in onze gemeenten in gang gezet. De start zal plaatsvinden met een feestelijke opening van de bibliotheek in Kollum tijdens de week van de alfabetisering (5-11 september). Daarnaast wordt er in deze week een gezamenlijk (DOFKAS) persbericht verzonden. De digi-taalhuizen zullen volgens onderstaande planning opgestart worden: September 2016 November 2016: December 2016: Voorjaar 2017: Kollumerland c.a. (Kollum) Dantumadiel (De Westereen) en Dongeradeel ( Dokkum) Ferwerderadiel Ameland en Schiermonnikoog Na deze initiêrende fase houdt de gemeente haar reg ierol en zal de bibliotheek als eigenaar van het taalhuis in combinatie met de genoemde partners de uitvoering ter hand nemen. De rolverdeling is als volgt: Gemeenten Bibliotheek ROC het Friesland College Welzijn Het BoiwerkfTimpaan Stichting Lezen & Schrijven - regierol - eigenaar taalhu is en werving vrijwilligers - coördinatiepunt taal huis en verzorgt de trainingen aan vrijwilligers - werving en begeleiding vrijwilligers - algemene ondersteuning, verzorgt de trainingen aan professionals en intermediairs. 6