De lijsttrekker is van ons allemaal De voorverkiezingen die de Franse Parti Socialiste organiseerde in de aanloop naar de algemene presidentsverkiezingen, pakten goed uit voor die partij. Ook niet-partijleden mochten hun stem uitbrengen en dat lijkt het draagvlak voor de gekozen kandidaat onder de gehele bevolking te vergroten. Moet de PvdA dit voorbeeld navolgen en open verkiezingen organiseren voor de lijsttrekker bij de Tweede Kamerverkiezingen? Jan Lunsing en Arie de Jong waarschuwen ervoor niet onbezonnen aan zo n lijsttrekkersavontuur te beginnen. jan r. lunsing & arie de jong Op het PvdA-congres van 21 en 22 januari 2012 dienden vier afdelingen een motie in met de opdracht aan het partijbestuur om op een volgend congres voorstellen te doen voor het organiseren van primaries voor het aanwijzen van de lijsttrekker. Primaries zijn open voorverkiezingen naar het model van de Amerikaanse presidentsverkiezingen. De motie werd aangenomen. Hans Spekman, die op datzelfde congres werd aangewezen als nieuwe partijvoorzitter, had al laten weten graag een open verkiezing Over de auteurs Jan R. Lunsing is bestuurskundig onderzoeker en houdt zich vooral bezig met de relatie tussen de overheid en burgers. Hij is secretaris van het gewest Groningen van de PvdA. Arie de Jong is senior strategisch adviseur en interim-manager. Hij is voorzitter van het gewest Zuid-Holland van de PvdA en voorzitter van de reglementencommissie. Noten zie pagina 57 van de lijsttrekker voor de PvdA te willen houden in de aanloop naar de eerstvolgende Tweede Kamerverkiezingen. Als inspiratiebron daarvoor wijst hij naar de succesvol verlopen voorverkiezingen die de Parti Socialiste in Frankrijk organiseerde. De primeur van het idee om ook voor de PvdA open verkiezingen te houden voor de lijsttrekker, komt echter van een commissie onder voorzitterschap van Sharon Dijksma, die de evaluatie deed van de voor de PvdA desastreus verlopen verkiezingen voor het Europees Parlement in 2009. 1 Op dit moment wordt de lijsttrekker nog formeel gekozen door het PvdA-congres, bij het vaststellen van de kandidatenlijst. Op basis van de ledenraadpleging die hieraan voorafgaat, is bepaald welke kandidaat de lijst aanvoert (en wie dus de beoogd lijsttrekker is). Het congres kan met een tweederde meerderheid de uitkomst van die ledenraadpleging doorbreken. Als minder dan 15% van de leden heeft deelge- 51
52 nomen aan de ledenraadpleging, dan telt deze bovendien niet, en is het congres vrij om een van de beschikbare kandidaten op de bovenste plaats te zetten. 2 Het openbaar kiezen van een lijsttrekker zou een stevige systeemwijziging zijn voor de PvdA. Een dergelijke ingrijpende en in het oog lopende verandering van de gangbare routines kan niet op zichzelf staan. Als we beslissen om het voortaan zo te doen, moeten we ook nagaan of er nog meer moet veranderen. Ook moet een aantal praktische vraagstukken worden opgelost, en moeten principiële voor- en nadelen tegen elkaar worden afgewogen. In dit artikel willen we de mogelijke gevolgen van een openbare verkiezing van de lijsttrekker in kort bestek nalopen. praktische vragen Bij openbare verkiezingen voor het lijsttrekkerschap zou iedereen mogen meestemmen, partijlid of niet. Wel kunnen bepaalde voorwaarden worden gesteld. Bijvoorbeeld dat alleen mensen mogen stemmen die recht hebben om te stemmen voor de Tweede Kamerverkiezingen. In Frankrijk moesten kiezers ook een bijdrage betalen (bedoeld om de kosten van de voorverkiezingen te dekken) en moesten zij een handtekening zetten onder een verklaring waarin stond dat ze het programma van de Parti Socialiste onderschrijven. Allemaal heel plausibele eisen, denken wij. Ook wat betreft de kandidaatstelling moeten een aantal knopen worden doorgehakt. Moeten kandidaten lid zijn van de PvdA om mee te kunnen doen? Dat ligt voor de hand, maar dat is niet vanzelfsprekend. Als immers het kiesrecht wordt toegekend aan iedereen, doet zich de vraag voor waarom niet ook iedereen zich zou kunnen kandideren voor het lijsttrekkerschap van de PvdA. Volgens de huidige reglementen dient een kandidaat bovendien voldoende handtekeningen op te halen van partijleden om berhaupt kandidaat te kunnen zijn. Als iedereen mee mag stemmen bij de verkiezing van de lijsttrekker, rijst de vraag of vastgehouden wordt aan deze eis, en of dan alleen partijleden mogen tekenen of ook niet-partijleden. Het ligt voor de hand om alleen handtekeningen van partijleden geldig te laten zijn. Daarnaast zouden nog extra eisen aan de kandidaten gesteld kunnen worden, bijvoorbeeld wat hij of zij maximaal verdiend mag hebben in voorgaande functies et cetera. In elk dorp en in elke wijk zou een stembureau van de PvdA moeten komen Een ander vraagstuk betreft de verkiezing. Hoe komen de kiezers eigenlijk te weten dat er een stemming is, wanneer die stemming is, waar en op welke manier? In potentie moeten alle Nederlanders bereikt worden. Ook het stemmen zelf zal een gigantische operatie worden. Kiezers een stembiljet laten invullen op een stembureau lijkt ons de enige werkbare manier van stemmen, elke andere vorm levert grote praktische problemen op met name wat betreft het identificeren van degene die stemt en het voorkomen dat iemand meer dan één keer aan de stemming kan deelnemen. Het verdient sowieso sterke aanbeveling de privacyaspecten goed te laten doordenken. In principe zal er in elk dorp of in elke wijk van een stad een stembureau moeten zijn, dat gedurende een gehele dag open is. Overal moeten ruimtes worden gehuurd, in elke ruimte moet een aantal mensen aanwezig zijn, de ruimte moet worden ingericht, er moeten stembiljetten zijn en van elke stemmer dient een uniek gegeven te worden ingevoerd (bijvoorbeeld het burgerservicenummer) om ervoor te zorgen dat mensen slechts één stem uitbrengen. Er moet geld worden geïnd (contante betaling), er moet een handtekening gezet worden en er moet toezicht zijn dat de stemming fatsoenlijk en eerlijk verloopt. Als de
stembussen zijn gesloten, moeten de stemmen worden geteld en de uitslag moet worden doorgegeven aan een centraal adres. Als er twijfels zijn over de gang van zaken, dienen alle uitgebrachte stemmen of een deel herteld te kunnen worden. Gelet op het aantal dorpen en stadswijken in Nederland, zou rekening gehouden moeten worden met ongeveer tweeduizend stembureaus. Als elk stembureau een groep van minimaal zes vrijwilligers nodig heeft om goed te kunnen draaien, zouden minimaal 12.000 van de 54.000 partijleden ingeschakeld moeten worden om de stembureaus te bemensen. Gezien het grote beroep dat gedaan wordt op vrijwilligers ligt het in elk geval voor de hand te kiezen voor een zaterdag of zondag als verkiezingsdag. Ten slotte moet gekozen worden volgens welk systeem de openbare verkiezing van de lijsttrekker plaatsvindt. Hiervoor zien wij grofweg vier mogelijkheden: > Het Franse systeem: als niet in de eerste ronde een kandidaat de meerderheid haalt volgt een tweede ronde. In de tweede ronde doen de twee kandidaten mee die de meeste stemmen haalden. > Het Britse systeem: wie de meeste stemmen heeft, wordt ook als dat niet een meerderheid van de stemmen betreft verkozen. > Het nu gangbare systeem in de PvdA bij een ledenraadpleging: kiezers kunnen een voorkeursvolgorde aangeven bij de kandidaten. Als geen van de kandidaten de meerderheid haalt, valt de kandidaat met de minste stemmen af. Bij die stemmen geldt dan de tweede stem, net zo lang totdat een van de kandidaten de meerderheid heeft. > Het partijbestuur of een commissie selecteert de twee beste kandidaten (zoals in het in onbruik geraakte systeem van het burgemeestersreferendum). De deelnemers aan de openbare stemming mogen een keuze maken uit die twee kandidaten, en degene die een meerderheid van de stemmen haalt, wint. principiële vragen Een principieel dilemma dat samenhangt met het houden van openbare lijsttrekkersverkiezingen is allereerst de vraag of vastgehouden moet worden aan de koppeling van het lijsttrekkerschap aan het politiek leiderschap van de partij. In de statuten is nu nog bepaald dat degene die tot lijsttrekker gekozen wordt, ook meteen de politiek leider van de partij is. In Frankrijk lag dat anders. De voorverkiezingen in Frankrijk gingen over de keuze van de socialistische kandidaat voor het presidentschap, niet over de politiek leider van de Parti Socialiste. Een president moet in zekere zin boven de partijen staan. De wijze waarop de Parti Socialiste in Frankrijk het aanwijzen van een kandidaat heeft georganiseerd, speelde al in op het verhoopte aanstaande staatsmanschap van de winnaar van de voorverkiezing. De politiek leider daarentegen is juist bij uitstek een partijman. Dat het in de Nederlandse verhoudingen gebruikelijk is geworden voor politiek leiders om politiek leider te blijven als zij de overstap maken naar de functie van minister-president, doet hieraan niets af. Lijsttrekker en politiek leider vallen nu nog samen dat is wellicht niet houdbaar bij openbare verkiezingen Een ander, in onze ogen belangrijker principieel aspect van een openbare verkiezing van de lijsttrekker, is het mandaat dat een op dergelijke wijze verkozen functionaris krijgt. Deze zal zich kunnen beroepen op een legitimatie die niemand anders heeft in de partij of in de fractie die hij gaat aanvoeren. Ruud Koole, de partijvoorzitter die in 2002 voor het eerst een ledenraadpleging organiseerde voor het aanwijzen van de politiek leider, stond erop dat zowel de lijsttrekker als de voorzitter van de partij door de leden werd gekozen, zodat de machtsbasis 53
54 van beiden even groot zou zijn. Deze balans zal door het toelaten van niet-leden bij de stemmingen worden verstoord (tenzij natuurlijk niet-leden ook bij de verkiezing van de partijvoorzitter mogen stemmen). Een politiek leider die een legitimatie heeft van niet-leden, zou bij een verschil van inzicht met de partij (lees: het congres of het partijbestuur) of met de eigen fractie zijn (of haar) bredere legitimatiebasis kunnen gebruiken om gelijk te krijgen. Een ander gevolg van de kiesstrijd is dat een kandidaat, om verkozen te worden bij een openbare directe verkiezing, een programma op hoofdlijnen zal moeten voeren. Hij of zij moet zich immers onderscheiden, vooral in de publiciteit, van andere kandidaten. Wie vervolgens gekozen wordt, bepaalt daarmee de hoofdlijnen van het programma van de partij, terwijl dat tot nu toe andersom was. Daarmee wordt afstand genomen van de huidige opvatting in de partij dat het programma belangrijker is dan de persoon die het moet uitvoeren. Rechtstreekse openbare verkiezing van de lijsttrekker maakt van de partij veeleer een campagnemiddel, en niet de inhoudelijke basis voor het politiek handelen van een vertegenwoordiger van die partij. 3 Ten slotte: tot nu toe had de PvdA het standpunt dat de volksvertegenwoordiging het absolute primaat heeft in de Nederlandse representatieve democratie. Daarom is de PvdA nooit echt warm geworden van het rechtstreeks verkiezen van de minister-president of de burgemeester. De vraag is hoe dit standpunt zich verhoudt tot een rechtstreekse verkiezing van de eigen lijsttrekker door iedereen die daaraan mee wil doen. Het ligt in de lijn der verwachtingen dat de PvdA met deze keuze uiteindelijk óók kiest voor een rechtstreekse verkiezing van de minister-president en mogelijk ook van andere functionarissen zoals burgemeesters. risico s en kanttekeningen De campagnes die de verschillende kandidaten zullen voeren, brengen ten slotte de nodige risico s met zich mee. Kandidaten zullen het moeten hebben van spreekbeurten en debatten overal in het land, van een mooie website en free publicity. We nemen aan dat het verboden blijft een campagne te voeren waarbij (veel) geld wordt uitgegeven aan advertenties, het in het leven roepen van een call centre en vergelijkbare acties. Hier moeten duidelijke afspraken over worden gemaakt, anders dreigen we situaties mogelijk te maken waarin een politicus, in de woorden van Max Weber (1919!), zich opstelt als politischer kapitalistischer Unternehmer, der f r Seine Rechnung und Gefahr Wahlstimmen Campagnes neigen de scheidslijnen binnen de partij te benadrukken herbeischaft. Politici als politieke ondernemers die voor eigen rekening en risico (en met behulp van donaties) stemmen verzamelen, en het risico lopen zich afhankelijk te maken van degenen die hun campagne mogelijk maken. De kandidaten voor het lijsttrekkerschap zullen zich zo veel mogelijk rechtstreeks willen wenden tot de kiezers. Dat is ook de bedoeling van dit arrangement, want het vergroot verbondenheid van niet-leden met de partij. De kandidaten zullen sterke druk voelen, als het niet van de kiezer is dan toch wel van de media, om te laten zien op welke inhoudelijke punten ze verschillen van hun opponent. Voor je het weet ben je tegen wil en dank in een strijd verwikkeld tussen de linkervleugel en rechtervleugel, de Eurofielen en de Eurosceptici, de globaliseringswinnaars en globaliseringsverliezers, de Randstedelingen en de regionalen en ga zo maar door. Campagnes neigen de scheidslijnen binnen de partij te benadrukken. Politieke tegenstanders kunnen op een later moment deze broederstrijd gebruiken om de partij (en de lijsttrekker) te bekritiseren. Deze situatie doet zich al voor bij de voorverkiezingen binnen de
Republikeinse Partij in de Verenigde Staten, die de uitdager van Obama moeten opleveren. In het ideale geval dat alle kandidaten hartelijk het partijprogramma onderschrijven, zal het moeilijk worden te laten zien wat de keuze tussen de verschillende kandidaten inhoudelijk betekent. De burgemeestersverkiezing in Utrecht in 2007 heeft aangetoond wat het gevolg is van een campagne tussen gelijkgestemden: de kiezers voelen zich niet serieus genomen en blijven massaal weg. De kandidaten kunnen er dan eigenlijk alleen nog voor kiezen om zich te etaleren als de man of vrouw met de beste persoonlijke eigenschappen. En omdat het ingewikkeld is om jezelf te etaleren als een witte ridder, ligt het dan voor de hand de pijlen te richten op de opponent. Ook een dergelijke strijd gericht op de persoon van de tegenkandidaten is voor de partij geen wenselijke situatie. Een publicitair risico dat kleeft aan openbare verkiezingen van de lijsttrekker is dat op geen enkele wijze, ook niet via peilingen, de suggestie opgeworpen mag worden dat als alleen de leden van de partij hun stem hadden mogen uitbrengen, een andere lijsttrekker zou zijn gekozen. Dat zou namelijk tot grote spanningen leiden tussen de verkozen lijsttrekker met de partij. Zelfs bij ons huidige systeem lopen we de kans dat dit gebeurt (denk aan de strijd binnen de vvd die bijna gesplitst werd toen Verdonk bij de landelijke verkiezingen meer voorkeursstemmen haalde dan lijsttrekker Rutte). Een ander risico betreft de gevolgen voor het ledental van de partij. Wat maakt het nog uit om wel of niet lid te worden van een politieke partij als de belangrijke beslissingen niet meer exclusief door de leden gemaakt worden? Tegenstanders van primaries stellen dat er dan geen beloning meer aan het lidmaatschap verbonden is en dat het ledental zal teruglopen. Voorstanders van een openbare verkiezing van de lijsttrekker brengen daar echter tegenin dat het ledental toch al terugloopt en dat sowieso maar heel weinig mensen lid zijn van een politieke partij. Ze stellen dat het houden van een openbare raadpleging juist extra leden kan Wil de verkiezing indruk maken, dan moet minstens een miljoen mensen een stem uitbrengen opleveren omdat het voor veel mensen een kans is om persoonlijk in contact te komen met andere sympathisanten van de partij. Hoe dan ook: het effect op het ledental, en eventuele onrust onder de leden die waarschijnlijk vinden dat ze zelf de afweging voor de lijsttrekker veel zorgvuldiger maken dan niet-leden kan voor problemen zorgen. Nog een aantal (andersoortige) risico s van openbare verkiezingen op een rij: > Stel dat er maar één kandidaat naar voren treedt, wat moet de organisatie dan die met veel tamtam een openbare verkiezing heeft aangekondigd? Er zit in dat geval niet veel anders op dan ervoor te zorgen dat er minstens één tegenkandidaat komt, ook al zou de organisatie niet graag zien dat die de verkiezingen wint. > Stel dat er wel twee of meer kandidaten zijn die voldoen aan de formele vereisten, maar dat minstens één daarvan niet voldoende niveau heeft. De media zullen hierop reageren, hetzij door nauwelijks aandacht te besteden aan de verkiezing, hetzij door de mindere kandidaat in een negatief daglicht te plaatsen. Vooral dat laatste kan negatieve gevolgen hebben voor het aanzien van de partij. Als echter het partijbestuur of een speciaal ingestelde commissie kandidaten kan weigeren die niet voldoende niveau hebben, dan heb je misschien ook de poppen aan het dansen. > Wil een openbare lijsttrekkersverkiezing in de Nederlandse verhoudingen indruk maken, dan moeten toch zeker een miljoen mensen een stem uitbrengen. Als dat aantal bij lange na niet wordt gehaald, wat is dan de 55
56 keuze waard? Ter vergelijking: de verkiezing van Hollande als presidentskandidaat voor de Parti Socialiste in Frankrijk had een opkomst van 2,8 miljoen kiezers (verhoudingsgewijs zou dat overeenkomen met 0,7 miljoen kiezers in Nederland). Hollande won in de tweede ronde met 1,6 miljoen stemmen. (Om president te worden heeft Hollande overigens ongeveer 17,5 miljoen stemmen nodig, het tienvoudige.) > Het met openbare verkiezingen aanwijzen van een lijsttrekker is een gigantische en erg zichtbare logistieke operatie. Alles moet kloppen van Vaals tot Terschelling en van Coevorden tot Terneuzen. Als daarbij blunders worden gemaakt, brengt dat de verkiezing in diskrediet. Dat ondergraaft de positie van de partij en van de verkozen kandidaat. > De partijvoorzitter en het partijbestuur kunnen moeilijk doen alsof ze niets te maken hebben met de verkiezing, ook als zij zich neutraal opstellen. Elke losse opmerking van de partijvoorzitter zal worden gezien als de steun voor of afkeuring van een kandidaat. Als wel een voorkeur wordt uitgesproken, zullen de andere kandidaten zich niet alleen tot de aanbevolen kandidaat richten, maar zullen zij om zich te onderscheiden een profiel kiezen dat de afstand tot de partij vergroot. > De neiging zal bestaan om grote betekenis aan de verkiezing toe te dichten, en het te zien als een strijd om het minister-presidentschap. Hoe zouden wij reageren als het cda een openbare verkiezing van haar lijsttrekker zou organiseren? Als het de vvd zou zijn? GroenLinks of de Partij van de Dieren? Bij de huidige peilingen waarbij de PvdA ruimschoots achterligt op de sp en de vierde partij is, is dit een kwetsbaar punt. eerst oefenen? Een openbare verkiezing van de lijsttrekker kan zorgen voor nieuw elan in de partij, alleen al door de grote inzet die ervoor nodig is van de leden van de partij. Ook het naar buiten treden De lijsttrekker zal er niet aan ontkomen een eigen programma aan de kiezer voor te leggen van de partij bij een lijsttrekkerverkiezing zorgt meer in algemene zin al voor nieuwe energie kijk maar naar de recente verkiezing van Diederik Samsom tot partijleider. Ook zullen veel kiezers er tevreden over zijn dat ze invloed kunnen uitoefenen op de vervulling van een belangrijke positie in de politiek. Er zitten aantrekkelijke kanten aan het via openbare verkiezingen aanwijzen van een lijsttrekker, al vrezen we dat de praktische en principiële bezwaren roet in het eten zullen gooien. Omdat het zo n ingrijpende systeemverandering is, achten wij het noodzakelijk dat we er eerst mee experimenteren voordat we ertoe besluiten. Bijvoorbeeld door in de loop van 2013, in de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen van 2014, in één of meer grote steden een openbare verkiezing van de lijsttrekker te houden. Niet alleen kan dan worden ingeschat wat zo n verkiezing allemaal teweegbrengt, ook kan geleerd worden van fouten. De verkiezing van Hollande was een feest voor de Parti Socialiste. Het was een geslaagde protestuiting tegen Sarkozy en het positieve beeld daarvan heeft ook in Nederland aanstekelijk gewerkt. Met de huidige peilingen kunnen we echter niet zeggen dat de PvdA hier de wind in de rug heeft en dat we als vanzelfsprekend een vergelijkbaar feest mogen verwachten als we primaries zouden organiseren voor de lijsttrekker van de Tweede Kamerverkiezingen. Onze lijsttrekker is immers niet een gedoodverfde presidentskandidaat, maar een leider van een van de (vele) politieke partijen. Het belangrijkste bezwaar in onze opvatting is dat de lijsttrekker er waarschijnlijk niet aan zal ontkomen een eigen programma aan de
kiezer voor te leggen. Op basis daarvan zal hij of zij immers gekozen worden. Dat programma zal de partij wel moeten volgen, omdat ze anders haar zojuist verkozen kandidaat tot een karikatuur maakt. Als we de brief van de commissie-dijksma goed lezen, blijkt de verbinding tussen lijsttrekker en programma zelfs een belangrijk argument te zijn om dit systeem in te willen voeren. Wat deze commissie daarmee eigenlijk zegt, is dat ze verwacht dat door het primary-systeem, de winnaar van de lijsttrekkerverkiezing, en niet het congres, het programma in grote lijnen gaat bepalen. Daar kun je voor zijn. Of je kunt het nadeel dat de lijsttrekker het programma bepaalt, accepteren in ruil voor de verwachte voordelen van primaries. Maar het is in elk geval goed je te realiseren dat gekozen wordt voor een systeem waarin amendement x van afdeling y op een partijcongres niet (serieus) behandeld kan worden als dit in strijd is met de uitlatingen van de lijsttrekker tijdens diens campagne. De politiek leider is dan niet meer de exponent van de partij, de partij is het vehikel geworden van de politiek leider. Het wordt dan een partij van allen voor één politischer Unternehmer. Noten 1 Dit werd in een brief aan de leden van 2 juli 2009 gepresenteerd als een los idee, zonder duidelijke relatie naar de slechte uitslag bij de Europese verkiezingen. 2 Als er niet meer dan één geschikte kandidaat is, dan gaat de ledenraadpleging niet door. Uiteraard ligt er dan wel een voordracht van het partijbestuur voor het lijsttrekkerschap, omdat het partijbestuur de ontwerpkandidatenlijst voorlegt aan het congres. 3 Bij de verkiezing van de politiek leider als opvolger van Job Cohen, uitmondend in de aanwijzing van Diederik Samsom op 17 maart 2012, werd goed zichtbaar hoe de vijf kandidaten daarmee worstelden. Toen ze begonnen zeiden ze uit te gaan van het partijprogramma van 2010, maar gaandeweg de debatten kozen ze voor eigen lijnen en accenten. 57