Oostduinkerke is niet de koningin der badsteden, en al evenmin de parel aan het Noordzeestrand. Oostduinkerke is een vissersdorp, en hoewel de tijden zijn veranderd, en het toerisme een belangrijke bron van inkomsten is geworden, heeft veel van het oude, authentieke vissersleven de tand des tijds weten te doorstaan. Zo ook de visserij te paard, een bezigheid die zijn wortels heeft in de vroege middeleeuwen, maar vandaag alleen nog in Oostduinkerke wordt bedreven. Een verhaal over garnaalvissers, trekpaarden, en de zee. VISSERS TE PAARD 27 27
Het is vroeg in de morgen als Eddy D Hulster (57) en Henri Durant (84) hun zware trekpaarden van de wei halen. De dieren zien er vriendelijk en goedmoedig uit, zoals je dat van trekpaarden kunt verwachten, maar gewone werkpaarden zijn dit niet. Het zijn visserspaarden, en net zoals hun bazen kennen ze de stiel door en door. Goede visserspaarden zijn zeldzaam, zegt Eddy. Een goed trekpaard op het land is lang niet altijd een goed visserspaard. Het werk is zwaar, maar het belangrijkste is dat de paarden leren werken in de golven en de zee. Veel paarden hebben in het begin de neiging om over de baren heen te stappen, maar precies dat moeten ze niet doen. De paarden moeten leren om door het water heen te waden, en het gewicht van het net met de schouders mee te nemen. Ze moeten leren trekken zonder de benen te heffen. Zo eenvoudig is dat niet, ook al omdat de dieren niet zien waar ze heen gaan. Een visserspaard moet door en door betrouwbaar zijn. Eén keer in het water moet het constant en onafgebroken, in één tempo blijven werken. Een visserspaard mag nooit aarzelen, desnoods moet het zelfs een stuk willen zwemmen, maar het mag maar één richting kennen, en dat is vooruit. Waarom? Stel je eens voor dat een paard in de zee over een streng stapt. Dan zit je toch dik in de mizerie, of niet? Het grootste gevaar is dat de beweging stil valt. Zo n net kun je vergelijken met een last van 1.000 tot 1.200 kilogram op het vasteland, maar zolang de zaak in beweging blijft, is een ervaren visserspaard ook sterk genoeg om die beweging te onderhouden. Valt het getrek om de één of andere reden stil, dan klapt het net tegen de zeebodem, zand te- 28 28
gen zand, en binnen seconden zit de hele zaak vast als beton. Een nachtmerrie voor iedere paardenvisser, want zo n net opnieuw vrij maken is een klus die niet binnen het eerste uur geklaard is. De paarden krijgen een traditioneel hoofdstel aan, en worden voor de fiets, op de enkele lijn, naar huis gereden. De bruine met de brede witte bles is het paard van Henri, al zal de oude visser niet antwoorden als je hem met die naam aanspreekt. Mijn ouders wilden me Hendrik noemen, op het stadhuis schreven ze me in als Henri, en iedereen zegt Juul. Of Den Rosten, al is mijn haar ondertussen wit geworden. Of ik altijd visser ben geweest? Visser, paardenhandelaar, en smokkelaar, maar aan het vissen heb ik misschien nog het meest plezier beleefd. Op de vraag hoe oud zijn paard is kan Juul niet direct antwoorden. Hij is van den tand, maar hou oud hij precies is, weet ik eerlijk gezegd niet. Als iemand het vraagt, dan zeg ik twaalf jaar, maar dat zeg ik nu al jaren. Nee, een visser doet zijn paard niet weg. Als je één keer een echt goed visserspaard hebt, dat de stiel door en door kent, dan wil je zo n dier nooit meer kwijt. Eén keer thuis worden de paarden op stal gezet, en krijgen een portie haver voorgeschoteld. Dat gaat er goed in. Zwarte haver en gras, dat is het rantsoen van een visserspaard, en niettegenstaande het zware werk dat ze verrichten, zien de dieren er goed uit. Al gaan we straks vissen, het echte seizoen van de garnaalvissers loopt eigenlijk van half april tot half juni, en van half september tot de eerste vorst. Eddy : Garnaalvissers zijn slecht weer vogels.vooral in het najaar, als er een vier tot vijf beaufort noordwester staat, en de boten binnen blijven, dan kun je garnalen vangen. Tot aan de eerste vrieskou. Als de eerste bank bevriest zijn ook de garnalen weg, en is het seizoen voorbij. Vroeger werd er meer gevangen dan nu, want er zijn hoe langer hoe minder garnalen. Als we vroeger honderd kilogram mee naar huis brachten, dan zijn dat er nu nog tien. Hoe dat komt? Opwarming. Overbevissing. Ik denk dat er verschillende oorzaken zijn, en misschien moet er eens behoorlijk onderzoek naar worden gedaan. We hebben geen winters meer. In april is de temperatuur van het zeewater nu zo n zes tot zeven graden, terwijl we vroeger met moeite een graad haalden. Regelmatig vinden we nu pieterman en steur in onze netten, en dat zijn typische warmwater vissen. Vroeger was dat een zeldzaamheid. Oude vissers PK, juli-augustus 2000 29 29
hebben altijd gezegd, geen winter, geen garnalen, en ze hebben gelijk gekregen. En natuurlijk, vroeger werd er gevist op sprot, haring, garnaal, en tong, en dat waren vier verschillende, duidelijk afgebakende seizoenen. Nu vissen de garnaalboten twaalf maanden op twaalf op garnaal. De garnalen zijn het hoofddoel geworden, en de schepen zijn speciaal uitgerust om de garnalen op te sporen en te vangen. Met vissen heeft het maar weinig meer te maken, en de zee wordt leeg gehaald. Nee, ik denk niet dat de vervuiling er iets mee te maken heeft, integendeel. Je moet van de zee geen zwembad willen maken. Een garnaal is een vuilvreter, maar dan spreken we over vuil in de natuurlijke betekenis van het woord, en niet over chemische afval. 30 30 Na de maaltijd worden de paarden opgetuigd. Het typische gareel dragen ook gewone trekpaarden, maar daarnaast krijgen de visserspaarden een soort houten pakzadel op de rug. Van hout, jawel, want zeewater vreet alles aan. Een lederen zadel kunnen we hier niet gebruiken. Eén keer in zee dient het zadel als zitje voor de vissers. Links en rechts worden dan de gevlochten manden bevestigd, waarin de vangst wordt bewaard, maar zover zijn we nog niet. Eerst worden de paarden ingespannen in een tweewielige kar, waarin alle vissersmateriaal (net, manden, kledij) wordt geladen. Op die manier aangespannen gaat het richting strand. De eerste, vroege toeristen kijken vreemd op als de twee gespannen door het dorp van Oostduinkerke stappen. De statige trekpaarden maken juli-augustus 2000, PK
indruk. Een Japanse gast haalt zijn camera boven. Dat de visserij te paard is blijven bestaan, is voor een groot stuk aan het toerisme te danken. Toch hoort Eddy niet graag zeggen dat de visserij te paard weinig meer is dan een toeristische attractie. Natuurlijk speelt het toerisme een rol. In deze tijd van het jaar zijn er nauwelijks garnalen te vangen, en als de vissers toch naar het strand komen, dan is dat om de toeristen te plezieren. Maar dat de visserij te paard enkel en alleen bestaat omwille van het toerisme, nee, daar geloof ik niets van. Het is nog altijd een economische bedrijvigheid. Als een visser niets vangt, dan stopt hij, maar zolang we garnalen bovenhalen, zal de visserij te paard blijven bestaan. En dan is er nog zoiets als het plezier van het vissen zelf, mét een paard. Waarom gaat een jager op jacht? Waarom gaat een visser de zee in? Dat alles is veel belangrijker dan het toerisme. Tenminste, zo denk ik erover. Als de twee gespannen op de dijk komen, wordt er enkele minuten gewacht, tot ook de andere vissers op de afspraak verschijnen. Oostduinkerke heeft nog zes actieve paardenvissers, en het is een traditie dat er in groep wordt gevist. Vroeger was er met de visserij te paard nog een schone frank te verdienen. Het was een bijverdienste voor kleine boeren, herbergiers, en koolmarchands, mensen die zich telkens bij laagwater konden vrijmaken. Het waren andere tijden. Een garnaal is nu een delicatesse, maar was toen het eten van de kleine man. Arme mensen kost. Meer nog, kleine garnalen, algen, en zeesterren werden gebruikt als bemesting op het land, en dát was eigenlijk het belangrijkste doel van de visserij. Arme mensen zijn van alle tijden. In geschriften die dateren van 1502, en afkomstig zijn van de abdij Ter Duinen, worden inkomsten van de visserij te paard vernoemd als een middel om de landpacht te betalen. Dat betekent metéén dat de visserij te paard minstens vijfhonderd jaar oud is. Naar alle waarschijnlijkheid wordt er nu op precies dezelfde manier gevist als toen het geval was. De kustlijn voor Oostduinkerke PK, juli-augustus 2000 31
is trouwens al evenmin veranderd. De vijf banken die vijfhonderd jaar geleden voor Oostduinkerke lagen, liggen er nog, en dezelfde kellen doen nog altijd dienst als kweekvijver voor garnalen. Eén keer op het strand gekomen is het tijd voor het serieuze werk. De paarden worden uitgespannen, de manden aan de zadels bevestigd. De vissers trekken hun gele oliejekkers aan. In plaats van de tweewielers, krijgen de paarden nu het net te trekken.de twee planken die links en rechts aan het net zijn bevestigd (in visserstaal scheerborden genoemd) zullen straks onder de druk van het water en de trekkracht van het paard het net open houden. De vissers hijsen zich in het zadel. Geen eenvoudige opgave, want de zadels zijn niet van stijgbeugels voorzien, en lijken verre van comfortabel. Alles klaar? Resoluut stappen de paarden de zee in. Alsmaar verder, onverstoorbaar verder, tot het water hen tot de schouders reikt. Een prachtig zicht. Drie vissers kiezen de kant van Koksijde, drie vissers gaan de richting van Nieuwpoort uit. In principe worden drie sleepbeurten gedaan van telkens drie kwartier. Zo n sleepnet werkt als een grote borstel, die de zeebodem grondig schoonveegt. Na iedere sleep wordt het net gezift, en de vangst komt in de grote manden terecht. De vangst valt tegen (zoals verwacht), en na twee slepen houden de vissers het deze keer voor bekeken. Ondertussen heeft zich op het strand een groeiende groep enthousiaste toeschouwers verzameld. De paarden worden terug ingespannen, het materiaal opgeborgen, en de vissers begeven zich huiswaarts. Als Eddy de dijk bereikt, wordt hij aangesproken door een jonge man. Monsieur, est-ce possible de venir avec le cheval chez les enfants? Pas de temps, probeert Eddy nog, maar even later staat het massale visserspaard als een goeie lobbes tussen aaiende kinderen. In Oostduinkerke hebben verleden en heden elkaar op gelukkige wijze gevonden. 32 32 juli-augustus 2000, PK