NAW # 25 ZOMER 2007 # 25 / zomer 2007 dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats Magazine naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats over naam adres woonplaats naam adres integrale woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam gebiedsontwikkeling adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam Met adres woonplaats naam dossier adres woonplaats naam adres woonplaats Gebiedsontwikkeling naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats in naam adres internationaal woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats perspectief naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats na woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpla adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats na woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad
inhoud NAW staat voor de woorden Naam, Adres, Woon plaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden. NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Bij het NAW magazine hoort het NAW Dossier. Zorg ervoor dat u ook deze aanvulling in handen krijgt. Tijd We zijn, nu u deze zomereditie van NAW in handen heeft, alweer zes maanden onderweg in 2007. De tijd gaat snel. Dat blijkt ook uit het artikel in dit nummer over Wateringse Veld. Tien jaar geleden zijn wij in een publiek private samenwerking met de gemeente Den Haag begonnen aan de realisering van dit woongebied. In een decennium is er aan de rand van Den Haag een volwaardige en aantrekkelijke wijk ontstaan. Het is nog niet af, maar het eind is in zicht. Ik weet nog goed dat criticasters van het Vinexbeleid in die beginjaren riepen dat de markt dergelijke grootschalige woningbouw niet aan zou kunnen. Het tegendeel is gebleken. Vinexwijken blijken over het algemeen zeer goed in de markt te liggen, juist door de verscheidenheid aan woningtypes en verschijningsvormen. Deze lijn moet ook worden voortgezet in de aanpak van de steden. Het nieuwe kabinet zet in op een combinatie van een paar grote bouwlocaties en investeringen in het herstructureren van de oude wijken. Maar ook kleine kernen krijgen kansen om met kleinschalige woningbouw het eigen voorzieningenniveau op peil te houden. Wanneer dit beleid consistent wordt ingezet en uitgevoerd, vind ik dit helemaal zo gek nog niet. Er moet wel aandacht blijven voor het op peil houden van de woningproductie. En in het verlengde daarvan, die producten realiseren waar de woonconsument om vraagt. Zo worden er in 2006 voor het eerst meer appartementen in de koopsector aangeboden dan grondgebonden woningen. Terwijl de belangstelling van de woonconsument voor een appartement aantoonbaar minder is. Dat wil overigens niet zeggen dat we helemaal geen appartementen meer moeten realiseren maar feitelijk alleen op die locaties en plekken waar de gebruiker het wil. Dan zal vervolgens ook hier de tijd ons leren, dat we de juiste keuzes hebben gemaakt, omdat ook de oude wijken dan voor iedereen aantrekkelijke woongebieden zijn geworden. Rest mij u vast een plezierige zomer toe te wensen en veel leesplezier met deze NAW, Henk van Zandvoort, voorzitter van de directie actueel Dichter op de lokale markt ontwerp Tien jaar Wateringse Veld groen Groen moet je doen proces Steeds meer klachten over selectieprocedures buitenland Kiezen voor een gecontroleerde groei beleid Durf een visie te hebben NRW jaarprijs De Parade in de prijzen pagina 20 En verder in dit nummer De integratie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Rabo Vastgoed is een feit. Een gesprek met directievoorzitter Henk van Zandvoort en directielid Pieter Wetselaar over de slagkracht van de nieuwe organisatie, het fusieproces en de plannen voor de toekomst. pagina 4 Een van de pioniers op Vinexgebied viert dit jaar haar tienjarig jubileum. Wateringse Veld hoort tot een van de meest succesvolle publiek private samenwerkingen van ons land. Een rondleiding door een echte Haagse stadswijk. pagina 12 Gaat verdichting in binnenstedelijke gebieden ten koste van het openbare groen en dus van de woonkwaliteit van bewoners? Deze vraag stond centraal tijdens een pittige doch beschaafde discussie in een groene entourage. pagina 25 Het gaat geregeld mis bij ontwerpwedstrijden en ontwikkelings - competities. Het aantal klachten neemt toe. Belangenbehartigers doen hun best, maar het blijkt vooralsnog niet eenvoudig om selecties en aanbestedingen in goede banen te leiden. pagina 34 Het Noord-Spaanse Construcciones Flores heeft een eerste voorzichtige stap gezet naar internationalisering. De joint venture met Bouwfonds Property Development was liefde op het eerste gezicht. In gesprek met directeur Concha Flores. pagina 42 Gedeputeerde Co Verdaas, corporatiedirecteur Henk Jagersma en Friso de Zeeuw van Bouwfonds MAB reageren op de beleidsvoornemens van de nieuwe ministers Cramer en Vogelaar. Wees niet bang om maatregelen te nemen, adviseren zij met klem. pagina 54 symposium Voor en tegens van het concessiemodel pagina 32 NEPROM-prijs Een hart om trots op te zijn pagina 40 uitgave Grondexploitatie als specialiteit pagina 52 lezersaanbieding kunstaankoop 8 vastgoed bekend 10 kunst in de openbare ruimte 22 verhuizen 24 marktinformatie 31 100 jaar wonen werken winkelen 39 de verandering 49 excursie 51 interieur 60
actueel In gesprek met Henk van Zandvoort en Pieter Wetselaar Nog dichter op de lokale markt auteur Hans Ouwerkerk beeld Reinier Gerritsen Bij de integratie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Rabo Vastgoed hebben beide partijen er nadrukkelijk voor gekozen de tijd te nemen voor een zorgvuldige aanpak. Eerst is er een zogenaamd regeerakkoord opgesteld om dit vervolgens te communiceren naar de medewerkers voor de ontwikkeling van woongebieden. Daarmee staan de contouren vast. De nieuwe organisatie gaat vijf regio s en een kantoor in Den Haag voor multifunctionele projecten bestrijken. De vijf regio s zijn onderverdeeld in twintig subregio s. Doel hiervan is om als gebieds ontwikkelaar nog dichter op de lokale markt te zitten. Een gesprek met Henk van Zandvoort, voorzitter van de directie, en Pieter Wetselaar, lid van de directie verantwoordelijk voor Nederland, over de slagkracht van de nieuwe organisatie, het fusieproces en de toekomst. Aan het begin van het gesprek schuift Van Zandvoort het boekje De Canon van Bouwfonds naar voren. Deze uitgave is vorig jaar, in het kader van het zestigjarig bestaan van Bouwfonds verschenen. In de ogen van de directievoorzitter heeft De Canon een alleszeggend slot waarin de overname van Bouwfonds door de Rabobank in een vallend daglicht wordt geplaatst: In juli 1945 worden in Westerbork circulaires met punaises aan de bomen bevestigd waarop vermeld wordt dat door de commissie voor sociale woningbouw in verband met de woning nood, plannen worden gemaakt voor de bouw van arbeider, land arbeiders- en kleine burgerwoningen. Tevens worden mensen opgeroepen gezamenlijk te gaan sparen bij de Boerenleenbank. Vooruitlopend op de oprichting van een publieke Bouwspaarkas (het niet veel latere Bouwfonds Nederlandse Gemeenten). En zo is de cirkel rond Van Zandvoort: Het geeft aan dat er in de beginjaren van Bouwfonds al een band was met Rabobank. Ik heb Rabo dan ook altijd een natuurlijke partner genoemd. En dat gevoel is in de afgelopen maanden alleen maar sterker geworden. In de eerste zes maanden van dit jaar is de directie vooral achter de schermen aan het werk geweest met het neerzetten van het fundament van de nieuwe organisatie. Want, al direct na de overname van Bouwfonds door de Rabobank stond immers vast dat Rabo Vastgoed en Bouwfonds MAB Ontwikkeling één onderneming moest gaan worden. Wetselaar: Maar twee organisaties in elkaar schuiven doe je nu eenmaal niet even op een achternamiddag, daar moet je de tijd voor nemen. Hoewel, zo voegt hij er in één adem aan toe, het ons allemaal al wel duidelijk was dat Rabo Vastgoed en Bouwfonds MAB qua organisatie, wijze van werken en visie op gebiedsontwikkeling op elkaar lijken. Wat dat betreft kan ik mij ook helemaal vinden in Henk s gevoel van een natuurlijke partner. Rondgang De tijd van de in- en externe radiostilte is inmiddels voorbij. De directie heeft een rondgang gemaakt langs de vijf regio s van Rabo Vastgoed, de vijf regiokantoren van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en de vestiging in Den Haag waar de multifunctionele projecten en het commercieel vastgoed worden aangestuurd. Tijdens deze rondgang hebben Van Zandvoort en Wetselaar de plannen uit het zogenoemde regeerakkoord bekendgemaakt. Een fusieproces als dit is ook een proces tussen mensen In het kort komen deze plannen er op neer dat de vijf regio s van Rabo Vastgoed en de vijf van Bouwfonds MAB in elkaar worden geschoven. Wetselaar: Geografisch blijken de regio s nagenoeg hetzelfde wat het in elkaar schuiven eenvoudiger maakt. De bedoeling is ook dat iedere regio één kantoor krijgt. Want je bent 4 actueel actueel 5
De nieuwe organisatie in cijfers (Nederland en buitenland)* Projecten Aantal medewerkers Verkochte woningen (incl. projecten van derden) Almere, Stadshart Almere Utrecht, Parkhaven Utrecht, Leidsche Rijn Utrecht, Citycampus Leeuwarden, Zuiderburen Nederland 1.308 Buitenland 475 Nederland 10.794 Buitenland 3.279 Nettoresultaat Amsterdam, Bijlmer Amsterdam, Ooster dokseiland Zwolle, Stadshagen 119 miljoen Ontwikkelingsportefeuille Woningen Nederland: 119.000 Woningen buitenland: 15.000 Commercieel Vastgoed: 3.233.000 m 2 Den Haag, De Brinckhorst Alphen aan den Rijn, Rijnplein Amersfoort, Vathorst Den Haag, Wateringsveld Bergen op Zoom, De Parade Arnhem, Schuytgraaf (Amerikaanse wijk) Hendrik Ido Ambacht, De Vol gerlanden Helmond, Brandevoort Bouwfonds MAB Ontwikkeling Rabo Vastgoed * De proforma cijfers zijn niet onder worpen aan een accountants controle Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Rabo Vastgoed pas geïntegreerd wanneer je ook met elkaar onder één dak zit. De bedoeling is dat de verhuizing en in sommige regio s zelfs nieuwe kantoren, begin volgend jaar helemaal is af - gerond. Eén van de voornaamste organi satiewijzi gingen is echter dat de regio s in zo genoem de subregio s worden onderverdeeld. In totaal gaat het om zo n twintig sub regio s waarin kleine teams van ontwikkelings- en project managers gaan opereren. Van Zandvoort: De gedachte daarachter is dat we daarmee een fijnmazig netwerk vormen en hierdoor nog dichter op de lokale markt gaan zitten. Uiteindelijk moet je als gebiedsontwikkelaar exact weten wat er lokaal allemaal speelt. Vooral omdat de behoeften op iedere hoek weer anders kunnen zijn. Deze organisatievorm sluit feitelijk naadloos aan op de werkwijze van de Rabobank die ook een fijnmazig netwerk kent. De teams binnen de subregio s zijn verantwoordelijk voor de projecten en gebiedsontwikkelingen, inclusief kleinschalig commercieel vastgoed. Op het moment dat het commercieel vastgoed grotere vormen aanneemt en meervoudige functies krijgt, vindt de aansturing plaats vanuit het kantoor in Den Haag. Deze wijze van werken is ook duidelijk richting onze relaties, zoals gemeentebesturen Met subregio s zitten we nog dichter op de lokale markt en corporaties, die hierdoor één aan spreekpunt hebben, benadrukt Van Zandvoort. Iedere regio en subregio krijgt tevens eigen targets en budgetten. Het hoofdkantoor komt in Hoevelaken en gaat de backoffice verzorgen, waaronder marktonderzoek, juri dische ondersteuning, gebiedseconomie en bouw zaken. In het najaar moet deze commerciële integratie een feit zijn. Ook zal rond die datum de nieuwe naam van de organisatie bekend worden gemaakt. Positief De plannen zijn volgens Van Zandvoort en Wetselaar door de regio s overwegend positief ontvangen. Het is natuurlijk een heel traject dat je samen doorloopt, zegt Wetselaar. Uiteindelijk is een fusieproces als dit ook een proces tussen mensen. Wij, daarbij knikkend naar Van Zandvoort, hebben ook aan elkaar moeten wennen. Maar door intensief met elkaar op te trekken en met elkaar te praten staan we, vind ik, nu op dezelfde manier in de wedstrijd. Dat neemt niet weg dat je in het verleden in feite elkaars concurrent bent geweest. Lachend: Ik heb 27 jaar geroepen dat Bouwfonds wel zégt dat het een maatschappelijke onderneming is maar dat wij van Rabo Vastgoed het écht zijn. Je voelt natuurlijk toch allemaal een zekere trots voor je eigen onderneming, en dat gevoel schakel je niet in één keer uit. Toekomst Tegelijkertijd beamen beiden dat de toekomst er voor de nieuwe onderneming goed uitziet en dat dit gevoel ook intern breed wordt gedragen. Van Zandvoort: Kenmerkend voor zowel Rabo Vastgoed als Bouwfonds MAB is dat we allebei op de lange termijn georiënteerd zijn. Beide organisaties hebben een lange termijnvisie Het is overduidelijk dat de toekomst binnenstedelijk ligt. Uiteindelijk moeten daar in de komende jaren aanzienlijk meer woningen worden gerealiseerd. Door de samen werking ontstaat een sterke betrouwbare en finan cieel onderbouwde onderneming die een uitstekende partij is om die opgave in samen werking met gemeentebesturen en corporaties aan te gaan. En daarnaast streven wij naar meer kleinere projecten in kleinere kernen en gemeenten. De cijfers van de nieuwe organisatie liegen er niet om. Over 2006 was de combinatie Bouwfonds MAB/RaboVastgoed goed voor de verkoop van ruim 14.000 woningen waarvan alleen al in Nederland 10.000 woningen. De ontwikkelingsportefeuille bevat in Nederland nagenoeg 100.000 woningen. Daarmee is Bouwfonds MAB/Rabo Vastgoed met afstand de grootste woningontwikkelaar van ons land. Over een antwoord op de vraag of een onderneming ook niet een te groot marktaandeel kan hebben, hoeft Wetselaar niet lang na te denken. Als zich dat in de praktijk vertaalt in arrogantie en je zin doorduwen dan zeg ik ja. Dan krijg je onherroepelijk de rekening gepresenteerd, want dan word je vervelend. Maar wij hechten juist sterk aan behoud van onze lokale betrokkenheid en aan - dacht voor de wensen en behoeften van bij voorbeeld gemeenten, corporaties en woonconsumenten. Ontwikkelen met oog en oor voor omgeving dus. Neemt niet weg dat de Rabobank nu al marktleider is als het gaat om het verstrekken van hypo theken van nieuwbouwwoningen en dat natuurlijk ook wel wil blijven. Maar, besluit Van Zandvoort, wij hebben niet als doel de huidige Nederlandse afzet van jaarlijks circa 10.000 woningen sterk te verhogen. Dat werkt contraproductief. Er zitten namelijk grenzen aan volumegroei. Ik zie het grotere markt aandeel vooral meer in relatie tot kwaliteit in plaats van productieverhoging. We kunnen nog meer partijen bedienen. naw@bouwfonds.nl 6 actueel actueel 7
eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding kunstaankoop lezersaanbieding kunstaankoop ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa rsaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa rsaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ing lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding i l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l Soms loop ik dagen met een onaf beeld in mijn camera Met haar oude Yashica, een camera uit de jaren zestig, die ze op een rommelmarkt heeft gevonden, tekent Ann Pettersson (Stockholm, 1965) als het ware haar foto s. Ze is er niet op uit de werkelijkheid te documenteren, maar door verschillende foto s over elkaar heen te zetten, creëert ze een nieuwe werkelijkheid; háár werkelijkheid. Mijn foto s zijn een metafoor voor mijn emoties en gedachten en geen weergave van de wereld. De Yashica voldoet allang niet meer aan de eisen van de moderne digitale techniek, maar daardoor des te meer aan die van Pettersson. Al wil ze daar wel bij zeggen dat niet de techniek, maar het beeld in haar hoofd het belangrijkst is. Toch heeft deze oude camera een heleboel voordelen voor haar. De belangrijkste: dat ze het rolletje handmatig door moet draaien waardoor ze steeds over hetzelfde negatief kan schieten. Met een digitale camera kan dat niet. Wanneer je hebt afgedrukt, is het beeld klaar. Dat is dan alleen nog maar te bewerken door het te photo shoppen. Dat photoshoppen doe ik nu als het ware in mijn hoofd. De techniek van de Yashica zal tegenwoordig door de meeste fotografen als ontoereikend worden aangemerkt, niet door Pettersson. De kleinere contrasten zorgen voor een zachter licht en het heeft een grovere korrel die ik prettig vind. Het beeld van de zee dat ze voor NAW heeft gemaakt, is opgebouwd uit twee foto s. Hiervoor was ze op zoek naar een bepaalde sfeer. Het is aan de ene kant zacht en dromerig, maar aan de andere kant bruist het ook en zit er kracht in. Mijn werk heeft altijd wel iets melancholisch. Ik ben niet bang om ook de donkere werelden te omschrijven, of de pijn te laten voelen. Mijn werk is niet per se triest, maar wel stemmig en rustig en het heeft altijd een onderliggende kracht en energie. Op zo n beeld zit Pettersson uren, soms dagen te wachten. Net zolang tot het licht goed is of ze de juiste sfeer gevonden heeft. Dit beeld is op één plek geschoten, wat logistiek makkelijker is. Sommige beelden zijn opgebouwd uit foto s van totaal verschillende plekken op verschillende dagen en tijdstippen. Soms loop ik dagen met een onaf beeld in mijn camera. Dit kunstwerk in uw collectie? NAW biedt lezers een unieke kans op deze foto van Ann Pettersson. Tegen een gereduceerd tarief van 195,- wordt u eigenaar van dit bijzondere kunstwerk dat in een beperkte oplage is gemaakt. Deze aanbieding voor lezers van NAW is een initiatief van Bouwfonds MAB in samenwerking met de Bouwfonds Kunststichting. Feiten over het kunstwerk Titel: Tremble Jaar: 2007 Formaat: 30 x 30 cm Oplage: 25 genummerde en gesigneerde exemplaren Techniek: C-print voorzien van uv-beschermfolie op aluminium Galerie: Rob de Vries, Haarlem Prijs: 195,- (inclusief btw en exclusief 7,25 verzendkosten) Informatie over Ann Pettersson Ann Pettersson startte haar opleiding in Zweden. In 1993 vertrok ze naar Nederland en in 1996 studeerde ze af aan de kunstacademie in Den Bosch. Aanvankelijk werkte ze met film en video-installaties, maar ze stapte al gauw over op fotografie. Haar foto s lijken stillevens te zijn, waarin mensen en objecten nooit het middelpunt vormen. Er wordt door de kunstenaar een eigen atmosfeer gecreëerd. Uit haar beelden en haar visie blijkt een sterke verbintenis met de noordelijke cultuur. Haar beelden lijken verbonden te zijn met de traditie van ernstige beschouwing van de natuur die een grote rol speelt in de Scandinavische kunst. Er zit een diepere lading in, sporen van innerlijke beleving die de kunstenaar terugziet in de natuur en de randstedelijke omgeving. In haar foto s wil ze deze gevoelens vastleggen. Fotografie stelt Pettersson in staat een eigen wereld te creëren. Zie voor meer informatie: www.annpettersson.nl 8 lezersaanbieding kunstaankoop lezersaanbieding kunstaankoop 9
astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend vastgoed bekend vastgoed vastgoed vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend bekend bekend bekend vastgoed vastgoed vastgoed vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t d b k d t auteur Hanneke Luitwieler beeld Reinier Gerritsen Architect Sjoerd Soeters (60) tekende onder andere voor het Java-eiland in Amsterdam, de kastelenwijk Haverleij bij s-hertogenbosch en het Circus in Zandvoort. Zijn ontwerpen kenmerken zich vaak door het bijzondere kleurgebruik. Met kleur kun je emoties oproepen. In zijn Amsterdamse grachtenpand beleeft hij het ultieme thuisgevoel door de toepassing van een gamma aan mediterrane kleuren. Ik heb me zo ingegraven dat ik hier de rest van mijn leven blijf wonen. > Waar woont u? Ik woon driehoog achter in hartje Amsterdam of eigenlijk in een naar achteren doorgeschoten deel van een voormalig pakhuis aan de Prinsengracht. > Dus u hebt niet uw eigen huis ontworpen? Ik heb dertig jaar geleden binnen de dubbele pakhuisstructuur van het pand zeven appartementen ontworpen, waarvan ik er zelf één bewoon. In 1853 zijn die twee pakhuizen samengevoegd tot de eerste openbare basisschool van Nederland: De Prinses Louise-school. Architect Warnsinck heeft toen één symmetrische gevel ontworpen. Hij heeft zich daarbij laten inspireren door het boek The Stones of Venice van John Ruskin uit 1851 met voorbeelden van de Byzantijnse architectuur. Daardoor heb ik me op mijn beurt weer laten inspireren bij het kleuren van de gevel. Omdat het licht hier veel minder krachtig is, heb ik de kleur Venetiaans rood homeopatisch verdund tot zalmroze. Ook voor mijn interieur heb ik gekozen voor mediterrane kleuren: roze, turquoise, lichtgroen, geel > Wat heeft u met kleur? In de woorden van een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het post-modernisme, Charles Moore: Paint and cardboard are all an architect s got nowadays. Vroeger hadden architecten allerlei dure bouwmaterialen en stijlornamenten tot hun beschikking. Tegen woordig is het soberheid wat de klok slaat. Kleur is het goedkoopste middel om effect te bereiken. Met kleur kun je emoties oproepen. > Met wie woont u daar? Met mijn vrouw met wie ik 38 jaar getrouwd ben. En zoals in alle huwelijken hebben we natuurlijk goede en minder goede periodes. Ons huis is een vaste basis voor veel huwelijksgeluk. Eigenlijk heb ik het ook voor haar gebouwd, zoals alle beroemde architecten een huis voor hun geliefde bouwden. Ze is de ideale opdrachtgever en heeft daarom een belangrijke stem gehad. Bij gebrek aan financiële middelen hebben we het huis ook ongeveer eigenhandig gebouwd. > Wat is het mooiste plekje in uw huis? Er zijn alleen maar mooie plekje in mijn huis. Mijn huis is labyrinthisch en ruimtelijk, geïnspireerd op de carceri kerkers een serie etsen van de 18e eeuwse Venetiaanse kunstenaar Piranesi, met hun geheimzinnige gewelven. Zo heb ik een hangende slaapkamer en een keukenbalkon. > Hoe vaak bent u verhuisd? Ik woon hier al dertig jaar en ik wil hier nog minstens dertig jaar blijven wonen. Als je je zo in een plek ingraaft, ga je er ook dood. Mijn ouders zijn vroeger te vaak verhuisd; misschien heb ik daarom zo n overdreven behoefte aan een vaste plek. > Wat is de beste plek om te wonen? Dat is natuurlijk de buurt waarin ik woon. Ik woon tegenover de Jordaan, op loopafstand van de Bijenkorf hoewel ik eerlijk gezegd niet weet wat ik daar te zoeken heb en vlakbij de Lindenmarkt en de Noordermarkt, waar elke week een biologische markt is. En natuurlijk vlakbij de Haarlemmerstraat dé culinaire straat van Amsterdam en praktisch tegenover Bordeiwijk, het beste restaurant van Amsterdam. Als ik daar goed getafeld heb met een mooie fles Bourgogne erbij, kan ik desnoods kruipend naar huis. > Heeft u veel contact met uw buren? Nee. We groeten elkaar wel, maar komen niet bij elkaar over de vloer, zoals in sommige plattelandsgemeentes, waar de achterdeur altijd openstaat. In mijn omgeving heeft iedereen het altijd zo druk dat je minstens drie weken van tevoren een afspraak moet maken. Eigenlijk heb ik nog het meeste contact met die enkele buurtbewoner die niets omhanden heeft en daarom de hele dag buiten op een bankje zit. > Waar zou u nooit willen wonen? Geen idee euh Den Helder. En toch zijn er ongetwijfeld mensen die met heel veel plezier in Den Helder wonen. Gelukkig slaagt het gros van de mensen erin om een balans te vinden tussen de beschikbare middelen en het hoogst haalbare geluk. De mens heeft een groot aanpassingsvermogen. 10 vastgoed bekend vastgoed bekend 11
ontwerp Een rondleiding door een echte Haagse stadswijk Tien jaar Wateringse Veld De twee gezichten van Wateringse Veld; statig en lommerrijk versus stedelijk en levendig. auteur Saskia van der Kam beeld Sabine Plamper Het is dinsdagmiddag 15.00 uur, de scholen zijn net uit. Met een gitaar op hun rug staan twee vriendinnen van een jaar of veertien na school op tram 17 te wachten; ze zijn op weg naar gitaarles en hebben duidelijk geen zin. Even verderop is een man druk bezig zijn bootje zomerklaar te maken terwijl zijn vrouw in de tuin werkt. Verhuisbedrijf t Haantje van der Zalm staat op de Keukenhoflaan uit te laden voor nummer 19. En bij de slijter rent een jonge vrouw naar binnen, ze krijgt eters vanavond. Het beeld van een normale dinsdagmiddag in een normale stedelijke woonwijk. Het is dan ook moeilijk voor te stellen dat hier, nog maar een paar jaar geleden, voornamelijk koeien en kassen stonden. We zijn aan de zuidwestkant van Den Haag - in Wateringse Veld. Eén van de pioniers op Vinexgebied viert dit jaar haar tienjarig jubileum. Wateringse Veld zou ik willen typeren als gebiedsontwikkeling avant la lettre, zegt Peter Noordanus. Inmiddels is hij bestuursvoor zitter van AM, maar van 1989 tot 2001 was hij Wethouder Ruimtelijke Ordening in Den Haag en vanaf het prille begin betrokken bij de plannen voor Wateringse Veld. Niemand had toen nog ervaring met Vinex, er waren grote onzekerheden op het gebied van de afzetbaarheid van de te bouwen koopwoningen. Er kwam een ingewikkelde verplaatsing van een flink aantal hectaren kassen aan te pas en we moesten op de grond van de buren gaan ontwikkelen. Dit komt de relatie over het algemeen niet ten goede. Inmiddels was de grondmarkt al aardig in beweging en om zogenoemde freeriders (grondspeculanten) tegen te gaan, moest de gemeente in actie komen. Zo kwam het dat de gemeente Bouwfonds MAB vroeg om de benodigde gronden aan te kopen. In ruil daarvoor mocht Bouwfonds een groot deel van de woningen ontwikkelen. Nu had ik uiteraard AM gevraagd, maar toen wist ik niet beter, lacht Noordanus zijn bariton lach. Nee, hoor. We waren op zoek naar een betrouwbare partij met ervaring in gebiedsontwikkeling die kwaliteit kon leveren. Bouwfonds had al wat grond, dus daar zijn we mee verdergegaan. Huzarenstukje Wateringse Veld hoort, door de gekozen organisatieopzet, tot één van de succesvolste publiek private samenwerkingen van ons land. En dat is niet onterecht, vindt Noordanus. We hebben niet gekozen voor een concessie- of bouwclaimmodel, maar voor een joint venture in de vorm van de Ontwikkelingscombinatie Wateringse Veld (OCWV), met als doel om gezamenlijk de plannen te realiseren en te 12 ontwerp ontwerp 13
Waterrijk Wateringse Veld College Erasmus Veld sportterrein Hemelwater Hoge Veld Zonne Veld Vijvers Lage Veld Eilanden Parkbuurt Oossteinde Vlietpark Wateringse Binnentuinen Polanenhof Natuurtheater Wateringse Veld met al zijn verschillende plandelen. Ieder deel heeft z n eigen uitstraling. De inrichting van de openbare ruimte, het groen en water zorgen voor eenheid. Als een soort landmarks staan deze appartementengebouwen in het water. Je bent tot elkaar veroordeeld en dat is goed voor het plan Het beste van de architectuur en stedenbouw uit de twintigste eeuw Een rondleiding door Wateringse Veld. Een volwaardige stadswijk, typeert Ries Jelier van Bouwfonds MAB Ontwikkeling deze Vinexlocatie. regisseren. Het voordeel hiervan is dat je tot elkaar bent veroordeeld en dat komt het plan ten goede. Je hebt samen de lusten, maar ook de lasten. Het is niet zo dat het probleem van de één, de kans voor de ander is. Je moet samen de kwaliteit bewaken en daar zijn we goed in geslaagd. We hadden vanaf het begin een gezamenlijke ambitie en die is overeind gebleven. Noordanus zag ooit het Wassenaar van zuidwest Den Haag voor zich. Maar dat vindt hij in tweede instantie niet de meest rake typering. Beter: een mooie tuinstad met een heel goed stedenbouwkundig plan. Om in Wassenaar te kunnen wonen, moet je een hele dikke portemonnee meebrengen. Wij hebben alle groepen op de woningmarkt kunnen bedienen. Trots is hij vooral op het Hemelwater en het lommerrijke Parkbuurt Oosteinde. En niet te vergeten op de aantakking van de infrastructuur met Den Haag. Al vanaf het begin rijdt hier een tram en met de tweede zijn ze nu bezig. Hiermee was Wateringse Veld de eerste goed ontsloten Vinexwijk. Een waar huzarenstukje. Even Thuis Aan het lange Oosteinde, vroeger één van de hoofdwegen van Wateringen en nu de as die het noorden van Wateringse Veld van het zuiden scheidt, zijn de oude tuinderhuizen nog in tact. Bijna aan het einde, op nummer 116, staat een oude vrijstaande boerderij. Even Thuis staat er op de voorgevel. Bij binnenkomst is er niemand, wel staan er informatieborden, plankaarten, een maquette en rekken gevuld met folders in de woonkamer ; we zijn even thuis bij Bouwfonds. Dan zwaait de deur open en de vrolijke gestalte van Ries Jelier stapt binnen. Welkom, zegt hij en maakt een joviaal gebaar naar de zithoek in het informatie - centrum. Ries Jelier is inmiddels directeur van Bouwfonds MAB Ontwikkeling in de regio Zuidwest, maar begin jaren negentig stond hij als ontwikkelingsmanager aan de wieg van de Ontwikkelingscombinatie Wateringse Veld en nog steeds is hij vennoot. Nadat in 1995 de OCWV was opgericht, konden er plannen worden gemaakt. Onze opgave was kassen vertalen in bouw rijpe kavels. Er diende een integraal ontwikke lingsplan te worden ontwikkeld met een consistente ruimtelijke drager en acht deel gebieden die flexibel ingedeeld konden worden. De looptijd van het project is zo lang dat we het van belang vonden dat we de invulling van elk deelplan konden afstemmen op de dan geldende marktvraag. Maar, en dat is belangrijk vindt Jelier, het beeldkwaliteitplan blijft leidend. Haagse stadswijk van de 21e eeuw De wijk diende het karakter te krijgen van een nieuwe tuinstad met niet al te experimentele architectuur. Geen spektakel, maar eerder ingetogen. Stedenbouwkundig ontwerper, Peter Verschuren, wilde niet opnieuw woningen stedenbouw uitvinden, maar liet zich inspireren door het beste van de architectuur en stedenbouw uit de twintigste eeuw. Geen kopieën, maar een eigentijdse vertaling. Modern en traditioneel wisselen elkaar af en vullen elkaar aan. Jelier: Hierdoor is Wateringse Veld echt een Haagse stadswijk geworden. Gedifferentieerd maar wel met een Haags karakter waarin veel elementen uit de Haagse school zijn terug te vinden. Wateringse Veld is opgebouwd uit acht deelplannen met elk een eigen identiteit en architectonische signatuur. Centraal liggen twee stedelijke gebieden en daaromheen hebben de buurten een lagere dichtheid. De centrale verbindingsweg is de nieuw aangelegde Laan van Wateringse Veld die van noord naar zuid loopt en uitkomt op de Erasmusweg. Dwars door de wijk loopt een brede ecologische zone met singels en water partijen, die een verbinding vormt tussen het cultuurhistorische landschap van Midden- Delfland en de binnenduinrand bij Madestein en Kijkduin. Stedelijk wonen, tussen water en groen is niet voor niets de slogan, Jelier tikt werktuigelijk op het folderrek. Tweederde van de wijk is inmiddels voltooid en in 2009 wordt naar verwachting de laatste woning opgeleverd. Dan staan er ongeveer 7.600 koop- en huurwoningen in Wateringse Veld, en zijn er onder meer twee winkelcentra, zeven scholen, verschillende sportaccommodaties, zorgcentra, een bibliotheek, een politiepost en rijden er twee trams door het gebied. Kortom: een volwaardige stadswijk, vindt Jelier. Ik kan het je wel allemaal vertellen, maar beter is het je te laten zien. De sleutel van Even Thuis laat hij in de brievenbus glijden en we stappen zijn auto in. Negen torentjes Laten we beginnen bij het begin. Jelier steekt het Oosteinde over en rijdt de Treslonglaan in. Dit is Parkbuurt Oosteinde, hier zijn we begonnen met bouwen. De architectuur van dit deelgebied verwijst naar de Nieuwe Haagse School, een stroming uit de jaren twintig en Wateringse Veld kent een veelheid aan architectuur stijlen. De inrichting van de openbare ruimte zorgt voor eenheid. 14 ontwerp ontwerp 15
Experts enthousiast over Wateringse Veld Kwaliteit van toekomstige publiek private samenwerkingen hangt sterk af van de bereidheid tot samenwerking tussen mensen. Aldus één van de conclusies tijdens een Expertmeeting op 18 april in het Wassenaarse Landgoed Voorlinden. Tijdens deze meeting werd de case Wateringse Veld behandeld. Op Landgoed Voorlinden bogen 25 deskundigen afkomstig uit de wereld van ruimtelijke ordening en vastgoed zich over het plan, het proces en perspectief voor de toekomst van Wateringse Veld. Bijna unaniem waren de deelnemers van mening, dat Wateringse Veld door zijn opbouw in de vorm van acht verschillende buurten een meer dan aantrekkelijke wijk is geworden. Ook is Wateringse Veld in zijn doelstelling om de middeninkomens voor Den Haag te behouden geslaagd. Natuurlijk werden er ook kanttekeningen geplaatst, zoals bijvoorbeeld het feit dat de woonwijk geen echt (winkel)hart heeft. In de discussie over het proces werd uitgebreid stilgestaan bij de publiek private samenwerking en de Ontwikkelingscombinatie die Bouwfonds MAB hiervoor samen met de gemeente Den Haag heeft opgericht. Daarbij is het hebben van vertrouwen in elkaars kwaliteiten één van de belangrijkste factoren voor succes gebleken. Doel van deze expertmeeting was vooral om de kracht van Wateringse Veld te benoemen en lessen te trekken voor de toekomst. De expertmeeting vormde tevens de inhoudelijke opmaat voor een groot congres dat in oktober in Wateringse Veld wordt gehouden. Deze activiteiten worden door de Ontwikkelingscombinatie Wateringse Veld (OCWV) georganiseerd in het kader van het jubileumjaar van de Haagse Vinexlocatie. De wijk heeft momenteel één winkelcentrum. Dat moeten er uiteindelijk twee worden. Een mooie tuinstad met een heel goed stedenbouwkundig plan Je bent midden in de stad, maar hebt overal doorkijkjes naar de natuur Groen en water zijn de twee belangrijkste kwaliteits dragers. Op bijna iedere hoek van de straat is dat zichtbaar. dertig. Het lijkt nu toch net of je in het Benoordenhout rijdt? Of in de Vogelbuurt in Den Haag. Hoe enthousiaster Jelier wordt hoe beter zijn Haagse tongval te horen is. Ik ben een geboren en getogen Hagenees, dus ik weet waar ik over praat, lacht hij. Dan stoppen we abrupt. Kijk, wijst hij naar een goot die in het midden van de straat loopt. Dit noemen we een molsgoot. Hierin wordt het regen water opgevangen en naar die vijver geleid. Hij wijst naar een grote waterpartij aan het einde van de straat. Dat water heet dan ook heel toepasselijk het Hemelwater. Een prachtig project is het geworden, waarmee we hebben meegedaan aan de NEPROM-prijs voor locatieontwikkeling (zie ook kader). We volgen de goot en komen bij het water, waar we aan de kade tussen twee woontorens blijven staan. Dit is een voorbeeld van een aanpassing van het plan doordat de markt situatie veranderde. Jelier wijst langs de oever. Op de kade staan negen torentjes waar allemaal appartementen in zouden komen. Omdat de afzetmarkt voor appartementen gering bleek, hebben we er voor gekozen om vier van de appartemententorens te herontwikkelen tot stadsvilla s. Als Jelier dan toch iets moet noemen dat hij minder geslaagd vindt, dan is dat deze herontwikkeling. Commercieel gezien was het een goede beslissing, maar als ik mijn architectenhart laat spreken, dan vind ik het zonde voor de eenheid en de ritmiek. Aangemeerde boten We nemen de brug over het Hemelwater en komen in Lage Veld. Dit deelgebied behoort samen met Hoge Veld tot de meer stedelijke buurten. Beide met een winkelcentrum en meer hoogbouw. Als je links tussen die hoogbouw doorkijkt, zie je daarachter de groene Zwetzone. Dat is hier zo mooi. Je bent midden in de stad, maar hebt overal doorkijkjes naar de natuur. Kijk, daar staat een koe. Via het Lage Plein en de Middenweg draaien we het Eilandenrijk in. Deze archipel bestaat uit zes eilanden. Elk eilandje heeft zijn eigen karakter. Allemaal hebben ze op de kop een hoog appartementengebouw, hierdoor lijken het ook zes naast elkaar aangemeerde boten, vindt Jelier. Alle woningen hebben een voorén achtertuin. Aan de achterkant grenzen de woningen aan het water. De meeste bewoners hebben hier dan ook een bootje. Via deelgebied Vijvers, dat in haar volle lengte aan de ecologische zone grenst, waar de straten namen hebben als Wielspinstraat en Kikkerbeetlaan en de ruime woningen vervaardigd zijn uit natuurlijke materialen, rijden we naar Zonne Veld. Zoals de naam al doet vermoeden staan alle woningen hier gunstig ten opzichte van de zon. Op de daken zijn zonnepanelen aangebracht voor het opwekken van elektriciteit of zonnecollectoren voor het verwarmen van het water voor de badkamer en de keuken. Ook bijzonder aan dit deelgebied is dat, ondanks het feit dat er vier verschillende opdrachtgevers aan de slag zijn geweest, de 750 woningen toch door dezelfde architect zijn ontworpen. En kijk naar die afwerking. Alle voortuintjes zijn afgezet met een mooi tuinmuurtje. Je moet hier echt verstand van zaken hebben om het verschil te kunnen zien tussen een huurwoning en een koopwoning. Plan uit de markt Voor de auto neemt een eend rustig de tijd om met haar jonge gezinnetje de straat over te steken. Als het prille geluk voorbij is, rijden we weer via de Laan van Wateringse Veld naar het noordelijke deel van de Vinexwijk. Maar voor we dat doen, wil Jelier nog even de meest recente succesvolle (her)ontwikkeling laten zien. In het noordelijke deel van het Oosteinde is namelijk net het nieuwe project Parkzicht opgeleverd met enkel witte huizen, maar wel van alles wat: tweekappers, rijenwoningen en vrijstaande woningen. Eigenlijk hadden we hier veertig luxe villa s gepland, maar dat is niet gelukt. De villa s stonden al een jaar te koop en toen hadden we er pas twee verkocht. Het plan is uit de markt genomen en her ontwikkeld. Een belangrijke les die we hier geleerd hebben, is dat elke locatie qua woningtype een prijsplafond heeft. En voor Wateringse Veld is dat zes ton, die villa s waren acht ton. Dus te duur. Het aardige is dat de woningen uit dit nieuwe plan wel als warme broodjes over de toonbank gingen. Tol In het noordelijke deel van Wateringse Veld is nu alleen nog Erasmusveld en het deel met ondermeer het winkelcentrum van Hoge Veld bebouwd. De rest van Hoge Veld, het Waterrijk en de Wateringse Binnentuinen is nog in ontwikkeling. Erasmusveld grenst direct aan de bestaande stad, tegen Den Haag Zuidwest. Vanaf de jaren zestig heeft een brede strook ten zuiden van de Erasmusweg zich ontwikkeld tot een typische stadszone. Alle functies waar in de stad geen ruimte voor was, hebben hier een eigen stek gevonden: een woonwagenkamp, volkstuinen, verschillende sportvelden, een verpleeghuis. Het grootste deel van deze Het deelplan de Eilanden is bijzonder. Hier bevinden zich zes eilanden met elk hun eigen sfeer en uitstraling. 16 ontwerp ontwerp 17
Succesfactoren Wateringse Veld Een PPS constructie in de vorm van een joint venture waarin beide partijen voor vijftig procent het risico dragen. Vanuit elkaars belangen denken en een gemeenschappelijk doel voor ogen houden. Financiële meevallers stromen terug in de wijk door middel van een kwaliteitsfonds. Een vroege aantakking op de infrastructuur zorgt voor een snelle aansluiting met de stad. Een aantrekkelijk stedelijk woongebied met genoeg groen en water. Er is gekozen voor degelijke, maar duurzame architectuur. Duurzaamheid en milieuvriendelijk. Deze woningen beschikken over zonnepanelen. Het Hemelwater: een flinke plas waar ook het regenwater vanuit de straten in uitkomt. De brug over het Hemelwater maakt onderdeel uit van de Laan van Wateringse Veld. Deze weg ontsluit de wijk aan zowel de noord- als de zuidkant. Naast deze stedelijke weg kent de wijk nog diverse ontsluitingswegen voor fietsers. Onze opgave was kassen vertalen in bouwrijpe kavels voorzieningen blijft bestaan, waardoor slechts 29 van de 76 hectare beschikbaar was voor nieuwbouw. Het resultaat is een lappendeken van woningbouw, kavels met uiteenlopende activiteiten en veel groen. In het Winkelcentrum van Hoge Veld is het rustig. Op de gevels staan namen als: M-Supermarkt, Wijn en zo, Vacatureland m/v en Drogisterij Blueline. Geen nieuwe winkelketens, maar de tol die betaald moest worden voor integraal ontwikkelen. De ramen zijn namelijk beplakt met stickers met daarop afbeeldingen van winkels. Alle panden staan nog leeg en dat blijft voorlopig nog zo. Dit winkelcentrum zit in het meest integrale deel dat we dienden te ontwikkelen. Alles was aan elkaar gekoppeld: de school aan het winkel centrum met de woningen daarboven en ertegen aan. En de parkeerplaatsen eronder. Hierdoor moesten we een beetje doorpakken, maar de woningbouw eromheen raakte achter op plan ning. Het winkelcentrum was dus eigenlijk te vroeg klaar. Pas bij een verzorgingsgebied ter grootte van zeventig procent van de te realiseren woningen kan het winkelcentrum overgedragen worden, dus tot die tijd blijven de winkelpanden leeg. Weer een les, vindt Jelier. Maak goede afspraken met partijen die een bepalende rol hebben rond de te stellen voorwaarden door de afnemers. Hofvijver Aan het eind van onze rondrit stoppen we nog even bij het kantoor van de Ontwikkelingscombinatie voor een kop koffie. René Baron en Niel Roekalea zwaaien daar nu samen de scepter. Baron vanuit de gemeente en Roekalea vanuit Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Baron heeft zo een afspraak, maar nog wel even tijd voor een praatje. Trots is ook hij op de samenwerking. We hebben pieken en dalen gekend, in slechtere tijden hebben we samen de broekriem wat aangetrokken, maar het mooie is dat we in betere tijden het extra geld ook weer laten terugvloeien in de wijk. Hiervoor hebben we een kwaliteitsfonds opgericht en met dat geld kunnen we steeds iets extra s doen. Baron zoekt naar een foto: natuurlijk ben ik ook trots op het Hemelwater. Dit is de grootste stedelijke waterpartij van Nederland. Groter dan de hofvijver. Ik zeg hier altijd tegen de mensen. Jullie wonen mooier dan de minister president. naw@bouwfonds.nl Hemelwater, een uniek stuk openbare ruimte met meerdere functies Tussen Parkwijk Oosteinde en Lage Veld ligt het Hemelwater. Dit wordt gevormd door een grote plas met kademuren, bruggen en een oude dijk. Ook een waterkunstwerk maakt deel uit van dit project. Een uniek stuk openbare ruimte die dit deel van Wateringse Veld kenmerkt. Het Hemelwater heeft vooral een belangrijke functie voor de waterberging in het zuidelijke deel van Wateringse Veld. Door het gesloten waterhuishoudingsysteem wordt regenwater niet naar het riool afgevoerd, maar in deze plas opgeslagen. Voldoende volume en diepte, zorgen ervoor dat zowel extreem droge als extreem natte perioden kunnen worden overbrugd. Daarnaast is de waterplas ook een belangrijke recreatieplek. Bewoners van Wateringse Veld zitten hier graag op, aan of zelfs ín het water. De kades van Hemelwater sluiten steeds aan bij de achterliggende wijk. Zo loopt er een natuurlijke oever langs de Bovendijk als begrenzing van de tuinstadbuurt Parkwijk Oosteinde. Aan de kant van het stedelijke Lage Veld loopt een harde oever, en de kades langs de Athene- en Praagsingel bestaan uit een keermuur met wandelpromenade op waterniveau. De oude bovendijk vormt de grens tussen de twee oorspronkelijke polders waar Wateringse Veld op gebouwd is. Het hoogteverschil tussen de polders is ongeveer drie meter vandaar ook de namen Hoge Veld en Lage Veld. Na herinrichting is de Bovendijk het domein geworden van voetgangers en fietsers. Een kunstenaar heeft in de openbare ruimte het regenwater transport tussen de twee polders met watertafels en molsgoten zichtbaar gemaakt. De grote brug over het Hemelwater heeft een slank brugdek dat wordt ondersteund door een drietal bootliggers waarop markante, gebogen lichtarmaturen zijn geplaatst. De brug wordt s avonds aan de onderkant blauw verlicht. In september van dit jaar volgt het sluitstuk. Immers, dan rijdt tram 16 voor het eerst over de brug en is ook deze oeverbinding helemaal klaar. Voor voetgangers en fietsers zijn er op nog twee plekken bruggen over het Hemelwater aangelegd. De drie bruggen zijn door vorm en materiaalkeuze duidelijk familie van elkaar. Het bijzondere project Hemelwater was overigens dit jaar genomineerd voor de NEPROMprijs Locatieontwikkeling 2007. Van de in totaal tachtig inzendingen heeft Hemelwater het tot de laatste negen gebracht. Wateringse Veld is nog volop in ontwikkeling. In 2009 worden de laatste woningen opgeleverd. 18 ontwerp ontwerp 19
Nieuw stadshart in Bergen op Zoom wint NRW Jaarprijs 2007 De Parade in de prijzen > Door kleine, ingenieuze ingrepen voegt het nieuwe winkelcentrum zich prachtig in de historische stad. auteur Anja Manuel beeld Robert Oerlemans en Aveq De Jaarprijs van de Nederlandse Raad van Winkelcentra (NRW) is dit jaar toegekend aan Bouwfonds MAB met het project De Parade in Bergen op Zoom. De jury was unaniem in haar keuze en noemt de herontwikkeling van tien bouwblokken tot een winkelgebied met appartementen en twee parkeergarages excellent. Een stedenbouwkundig hoogstandje dat niet alleen een ruimtelijke en functionele impuls aan het stadshart heeft gegeven, maar de hele binnenstad op een hoger plan heeft getild. De hoge kwaliteit van de inzendingen in 2007 geeft extra glans aan deze waardering, aldus de jury. Het gemeentebestuur van Bergen op Zoom kwam midden jaren negentig tot de conclusie dat het centrum van de stad eigenlijk al jaren stilstond. De plaatselijke bevolking winkelde steeds vaker in naburige steden als Breda en Roosendaal. Hierdoor liep de economische functie van de binnenstad hard terug. De Parade was een straat met een paar Jury: Een volwaardig onderdeel van de stad winkeltjes en een plein zonder duidelijke functie. De gemeente schreef in 1996 een prijsvraag uit om deze straat te herontwikkelen en zo de ontbrekende schakel tussen de twee hoofdwinkelstraten in het centrum tot stand te brengen. Daarnaast moest er een oplossing komen voor de kleinschaligheid van het stadshart. Bouwfonds MAB kwam als winnaar uit de bus en trok Rob Krier aan als stedenbouwkundige. Hij maakte een master plan dat zowel voorzag in de herontwikkeling van monumentale panden als sloop en nieuw bouw. Kern van het plan was om via de bestaande Parade (nu Lombardenstraat geheten) een koppeling te maken tussen het Zuivelplein en het St. Josephplein, het winkelareaal met 18.000 vierkante meter bruto vloeroppervlak uit te breiden, 81 woningen te bouwen en parkeervoorzieningen voor 470 auto s te realiseren. Mooie zichtlijn Naast Rob Krier waren de architecten Jan Weyts, Bob van Reeth en Sjoerd Soeters verantwoordelijk voor de verschillende deelgebieden. De stedenbouwkundige opzet en de schaal van Bergen op Zoom dienden daarbij als leidraad. Het plan werd in drie fasen gerealiseerd. De eerste fase betrof de herontwikkeling van het monumentale postkantoor en een tweetal monumenten aan het Zuivelplein. De gebouwen werden door Jan Weyts geschikt gemaakt voor winkel ruimte en woningen. De C&A kreeg bovendien een Jury: De Parade maakt het centrum compleet nieuw onderkomen op de plek van de voormalige Rabobank en een deel van de Hema-vestiging werd gesloopt en teruggebouwd op het St. Josephplein. Hierdoor is een mooie zichtlijn tussen het Zuivelplein en het St. Josephplein ontstaan. Een appartementen toren van Krier markeert de overgang van het Zuivelplein en de Lombardenstraat. Tijdens de tweede fase werd de bebouwing naar ontwerp van Van Reeth aan weerszijden van De Verlengde Parade gerealiseerd. Die sluit naadloos aan op de eveneens door hem ontworpen kleinschaligere bebouwing aan de Lombardenstraat en het hoefijzer vormig bouwblok van Krier dat het Thaliaplein omarmt. De laatste fase werd begin dit jaar afgerond. Op de voormalige locatie van de Lucernaflat is een nieuw gebouw, met een bovengrondse parkeergarage naar ontwerp van Sjoerd Soeters, verrezen. Oud en nieuw smelten samen Met een paar schijnbaar kleine, maar ingenieuze ingrepen is een heel nieuw winkel centrum ontstaan dat zich prachtig in de historische stad voegt. De jury van de NRW Jaarprijs is van mening dat De Parade meer is dan alleen een winkelcentrum: Dankzij de goede branchemix van grote en kleine winkels, de uitstraling en de grandeur van het project en de uitsteken de zichtlijnen en aantrekkelijke pleinruimte, is De Parade een volwaardig onderdeel van de stad. Het project is onderscheidend en vernieuwend, maar tegelijkertijd smelten oud en nieuw op zo n natuurlijke manier samen, dat het lijkt alsof De Parade er altijd al is geweest. naw@bouwfonds.nl 20 NRW jaarprijs NRW jaarprijs 21
re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op Feiten over Michael Jacklin in Sokkelplan Kunstenaar: Michael Jacklin Titel: zonder titel Jaar: 1993 Afmeting: beeld circa 2 meter, sokkelhoogte circa 1 meter Materiaal: IJzer Locatie: Grote Marktstraat, Den Haag openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de kunst openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte de kunst in openbare ruimte openbare kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst de openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte in de openbare ruimte kunst de openbare ruimte kunst in openbare ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de ruimte kunst in de openbare kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d b i t k t i d Verankerd in het stedenbouwkundig plan auteur Saskia van der Kam beeld Rogier Alleblas Begin jaren negentig ging het centrum van Den Haag op de schop. Voor de gemeente was dit aanleiding om Peter Struycken, één van s lands prominentste beeldend kunstenaars, te vragen een markering voor het nieuwe centrum op de kruising van het Spui met de Grote Marktstaat te ontwerpen. Als hij eraan terug denkt moet Nico Zwart, projectleider van Stroom - het Haags centrum voor beeldende kunst - er nog een beetje om lachen. Ze hoopten duidelijk op een eenvoudige, doch spectaculaire oplossing, maar dát is iets anders gelopen. Struycken zag het direct. Het moest niet één markering worden, maar een beeldenrij met veertig sculpturen. Een spectaculaire oplossing, dat zeker, maar verre van eenvoudig. We nemen Struycken zestien jaar mee terug in de tijd naar dat ene moment op de kruising in het centrum van Den Haag. Wat zag hij daar en hoe kwam die ingeving tot stand? Ik zag dat de kruising werd bepaald door de voetgangersroute die daar straks zou ontstaan. De route, die loopt van de Grote Markt naar de Kalvermarkt en van de Tweede Kamer naar het hotel Mercure, wilde ik op een speciale manier markeren. Een galerij van veertig beelden zag hij voor zich, die zowel zou aansluiten op de menselijke maat als op de stedelijke omgeving. Om dit voor elkaar te krijgen moesten de beelden binnen eenzelfde stramien van menselijke afmetingen vervaardigd worden en op een uniforme, speciaal door Geert Lap - beroemd Nederlands keramist en ontwerper - ontworpen, sokkel komen. Vooral die verbinding met de stedelijke ruimte was voor hem belangrijk. Struycken stoort zich namelijk vreselijk aan de manier waarop wij in Nederland met kunst in onze openbare ruimte omgaan. Kunst staat er vaak verloren bij. Dit komt volgens hem doordat het zelden is verankerd in het stedenbouwkundig plan. Meestal is er nog ergens een open plek over waar nog wel iets op kan. Dat is dan heel fraai, zoals een vaasje op een dressoir, maar het heeft geen enkele architectonische verbinding met de plek. Prullenbakken Struycken en Zwart zijn een goed team. Samen bewaken ze het project. Ook in het gesprek is deze teamspirit en de rolverdeling te merken. Struycken is een man van de inhoud en Zwart van de praktijk en van het smaakvol vertellen over al die voeten in de aarde. Ik ben van de anekdotes kondigt hij steeds een nieuw verhaal aan. Over de gepensioneerde en kunstminnende middenstander met een schoonmaak middelenspeciaal zaak bijvoorbeeld, die zich als vrijwilliger had opgeworpen om met zijn superallesreiniger het hele openbaar kunstbezit eens flink onder handen te nemen. En over de gekke zwerver die één beeld steeds weer volschreef met een potlood. Maar vooral ook over meer- en minderwelwillende ambtenaren. Zo liep ik op een ochtend door de Grote Marktstraat, vertelt Zwart vol ongeloof, had een gemeentelijke dienst allemaal prullenbakken tussen de beeldenrij laten zetten. Opgeruimd staat netjes moet de verantwoordelijke ambtenaar gedacht hebben, maar de hele uniformiteit van het project was verdwenen. Een andere ambtenaar kwam toen met de oplossing, niet de prullenbakken, maar alle beelden een meter op te schuiven. Niet eenvoudig, maar de beeldengalerij staat er nu beter bij dan ooit. Inmiddels staan bijna alle veertig sokkels op hun plek, 27 mét beeld. Michael Jacklin was één van de eerste kunstenaars die een opdracht kreeg van Struycken. Hij had net de Charlotte van Pallandt Prijs aanmoedigingsprijs voor jonge beeldhouwers gewonnen, waarvan Struycken commissielid was. Hij had al een indrukwekkend oeuvre waarmee hij een bijzondere positie binnen de Nederlandse beeldhouwkunst had veroverd. In 1993 kreeg het beeld van Jacklin een plek in de stad. Eerst nog in het tijdelijke openluchtdepot bij de Grote Kerk en nu voor de Bijenkorf op de Grote Marktstraat. Feiten over het kunstwerk in de Bouwfonds Kunstcollectie Kunstenaar: Michael Jacklin (Amsterdam, 1956) Titel: Large Extended Compendium Jaar: 2001 Afmeting: 48x25x192cm Materiaal: IJzer Locatie: hoofdkantoor Bouwfonds, Hoevelaken Jaar van Aankoop: 2006 22 kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte 23
verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen Zeist verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen Zeist verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh rhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize en verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i WNF onderkomen past als een jas Een discussie over groen in binnenstedelijke gebieden Groen moet je doen? groen auteur Kim van Eerde beeld Don Wijns Een passender onderkomen is haast niet denkbaar. Midden in het beschermde Landgoed Schoonoord in Zeist ligt het nieuwe hoofdkantoor van het Wereld Natuur Fonds. Letterlijk én figuurlijk een kloppend hart waarbij duurzaamheid voorop staat, vat Johan van de Gronden, algemeen directeur van het Wereld Natuur Fonds kort en bondig samen. Onze bedrijfsfilosofie is dan ook tot in de kleinste details doorgevoerd. auteur Saskia van der Kam en Hans Ouwerkerk beeld Dinand van der Wal en Don Wijns Gaat verdichting in binnenstedelijke gebieden ten koste van het openbare groen en dus van de woonkwaliteit van bewoners? Ja, zegt NVB, Vereniging voor Ontwikkelaars en Bouwondernemers. Ja, zegt ook Albertine van Vliet-Kuiper, burgemeester van Amersfoort en lid van de Raad voor het Landelijk Gebied. Nee, zegt Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Bewoners zijn mondig genoeg om zich tegen plannen te verzetten. Meer zorgen maak ik mij over het groen rond de steden. Volgens de Utrechtse wethouder Robert Giesberts zit de verdichting op zeker moment toch echt tegen zijn plafond. Kortom, reden genoeg voor een pittige doch beschaafde discussie. Het vorige pand aan de Boulevard in Zeist, waar het Wereld Natuur Fonds in 1993 met vijftig medewerkers introk, barstte bijna uit haar voegen. Vergaderruimten werden opgeofferd om iedereen een werkplek te bieden. Maar met ruim honderd mensen in dienst was uitbreiding niet te vermijden, licht Van de Gronden toe. Uitbouwen bleek uiteindelijk geen optie, waarmee het startsein werd gegeven voor een zoektocht naar een nieuw onderkomen. We hadden een aantal duidelijke wensen. Dichterbij het openbaar vervoer bijvoorbeeld. En onze voorkeur ging uit naar een bestaand gebouw. De keuze viel al snel op een voormalig veterinair laboratorium uit 1954. Op het eerste gezicht een somber, saai en zakelijk gebouw. Architect Thomas Rau werd aangetrokken om een ontwerp te maken, waarbij het gebouw als het ware wordt teruggegeven aan de natuur. Het pand is volledig gestript, alleen het skelet bleef behouden en de vrijgekomen materialen zijn hergebruikt. De ligging in Landgoed Schoonoord heeft bij de keuze voor dit gebouw zeker een rol gespeeld. Het omliggende landschapspark maakt dan ook deel uit van de plannen en wordt zoveel mogelijk in ere hersteld, voegt Van de Gronden daaraan toe. We doen hier eigenlijk in het klein, wat we over de hele wereld in het groot proberen te doen. Filosofie In binnen- én buitenland gooit het nieuwe hoofdkantoor hoge ogen. Zo is het pand het meest energiezuinige gerenoveerde gebouw in Nederland en lopen we in Europa met een CO2-balans van nul voorop. En dat is nog niet alles. Klimaatbeheersing wordt volledig natuurlijk opgelost. Verder is het materiaalgebruik tot in de kleinste details goed doordacht, vertelt Van de Gronden enthousiast. Grappig om te vermelden is ook, dat achter elke materiaalkeuze een verhaal schuilt. De matten waarop de werknemers en bezoekers hun voeten vegen, bestaan uit gerecyclede autobanden. En de keramische dakbedekking van de Blob het bolvormige middelpunt van het gebouw is gemaakt van klei uit Belgische rivierbeddingen. Enerzijds dragen deze materialen bij aan de uitstraling van het gebouw. Anderzijds staat de wijze waarop de materialen zijn verkregen volledig in het teken van de natuur. Onze filosofie kan niet beter worden uitgedrukt dan met dit nieuwe hoofdkantoor. Nieuwe wind Met de verhuizing naar het nieuwe onderkomen is er letterlijk een nieuwe wind gaan waaien binnen het Wereld Natuur Fonds. Het vorige pand was verdeeld in heel veel kamertjes met kruip-door-sluip-doorgangetjes. Ons nieuwe hoofdkantoor is veel opener en transparanter, met de Blob als middelpunt waar iedereen elkaar ontmoet. Dat sluit goed aan bij de nieuwe manier van werken, waarin meer ruimte is voor flexibiliteit en samenwerken. Persoonlijk vind ik dan ook dat het gebouw ons past als een goedzittend jasje, sluit Van de Gronden trots af. De locatie voor het debat is toevallig tot stand gekomen, maar had feitelijk niet beter gekozen kunnen worden. Midden in de groene en bosrijke omgeving op de beschermde Utrechtse Heuvelrug, ligt het Slot Zeist. In de Voomberghzaal op de eerste verdieping komen alle partijen bijeen. Aan tafel zitten Albertine van Vliet-Kuiper, burgemeester van Amersfoort vorig jaar verkozen tot de groenste stad van Nederland en lid van de Raad voor het Landelijk Gebied, Robert Giesberts, hij is wethouder openbare ruimte en groen in Utrecht en Friso de Zeeuw directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB. Namens NVB, Vereniging voor Ontwikkelaars en Bouw ondernemers is directeur Nico Rietdijk aangeschoven. Aan deze bijeenkomst ging een publieke discussie tussen De Zeeuw en NVB in Cobouw, dagblad voor de bouw, vooraf. In een opinie stelde De Zeeuw namelijk vast dat NVB hyperventileert met stadsgroen. Aanleiding hiervoor was een opinie van NVB waarin de brancheorganisatie ageerde tegen het concept van de compacte stad en voor meer leefbaarheid in de stedelijke omgeving pleitte. Ter illustratie haalde NVB de groennorm van 75 vierkante meter aan. Een norm die volgens de Raad voor het Landelijk Gebied in het rapport Recht op Groen fors onder druk staat. Zorgen Om te beginnen wil Van Vliet wel eerst iets rechtzetten. Kijk hier staat het, zegt zij. Ze wijst op een zin in de notitie Recht op groen, die twee jaar geleden onder haar voorzitter schap als onafhankelijk advies door de Raad voor het Landelijk Gebied is uitgegeven. Wij pleiten niet voor een norm, maar we hebben het over een richtlijn van 75 vierkante meter groen per woning die tegenwoordig in de steden bij lange na niet meer wordt gehaald. En die richtlijn heb ík niet bedacht, maar die bestaat al sinds 1930. Vanuit het bewonersperspectief is zo n richtlijn niet eens zo slecht, vindt Giesberts. Dat geeft ze een poot om op te staan. Maar vanuit bestuurdersoogpunt moet je dit soort dingen niet willen vastleggen. Je zou er verwachtingen mee wekken die je helemaal niet waar kunt maken. De Raad voor het Landelijke Gebied maakt zich zorgen om De kwaliteit en de toegankelijkheid van groen rondom de steden is minstens zo belangrijk 24 verhuizen groen 25
Bewonersperspectief: Almere, Almere-Haven De wijk is er op achteruit gegaan; de woning is heerlijk, wij zijn de oudste bewoners in het hofje, maar de verpaupering slaat toe. Het nieuwe publiek houdt zich minder aan de ophaaltijden van het grof vuil. Dat is een ander milieu, dat is heel zonde. Positief is het vele groen, het is hier heerlijk rustig, fijn fietsen, het ligt centraal, vlak bij het strand, net een vakantiegevoel. Je hebt toch ook niet de stilte van een écht dorp, dat is niks voor mij, je hebt hier veel winkels en parkeren is perfect. Trouwens, files heb je overal tegenwoordig. Rapportcijfer voor eigen woonsituatie: 6 Bewonersperspectief: Amsterdam, Ertshaven Het is hier goed wonen: heel rustig, alsof je buiten woont en toch dichtbij het centrum. Het gevoel van rust en ruimte, door het water, er valt elke keer weer iets anders te zien... Blauw voor Groen, dat was hier het idee bij het maken van de plannen; maar dat werkt niet zo; de behoefte aan écht groen blijft, er is te weinig groen om de hond uit te laten; en ondertussen moeten we veel ballen voor de kinderen uit het water vissen, héél onhandig! Rapportcijfer voor eigen woonsituatie: 7,5 tot 8 de kwaliteit van het groen van de openbare ruimte en zo ook mevrouw Van Vliet. Door de binnen stedelijke vernieuwing verdichten de steden, wat ten koste gaat van het stedelijke groen en dat vind ik een zorgelijke ontwikkeling. Ik vind dat we met zijn allen goed moeten nadenken over de kwaliteit van de stedelijke invulling. En dan bedoel ik dus niet dat we meters moeten tellen, maar wél dat we met elkaar moeten nadenken over de behoefte op de lange termijn. De Zeeuw daarentegen, maakt zich absoluut geen zorgen over groen in de stad. Bewoners komen wel voor zichzelf op. Vrijwel zonder uitzondering gaat planvorming gepaard met intensieve discussies met bewoners over groen. Kinderen in de raadzaal met ballonnen en spandoeken met daarop waar moeten wij straks spelen zijn echt geen uitzondering meer. Sterker, soms schiet het zelfs door naar de andere kant. Ook het groen dat objectief gezien niet zo waardevol is, wordt vaak behouden. Maar daar heb ik vrede mee, want dat is onderdeel van onze democratische besluit vorming. Wel maakt De Zeeuw zich zorgen over het beheer van groen en het groen in de ommelanden. Openbaar groen vraagt om goed onderhoud en beheer en dat heeft in verschillende steden een wisselende prioriteit. Maar echt zorgen maak ik me over het groen buiten de stad. De discussie gaat voor mij dan ook niet om de vierkante meters stadsgroen, maar over de kwaliteit en de toegankelijk heid van het groen rondom de steden. Rietdijk: Dat kan best gepaard gaan met bebou wing aan de randen van de steden. Een sterke leefbare stad heeft juist goede nieuw bouw aan de stadsrand nodig. Met de visie van de compacte stad creëren we zonder dat het nodig is nog vollere steden, met de daarbij behorende problemen als parkeerdruk, geluidsoverlast en fijnstof. Volgens Giesberts zit de verdichting inderdaad een keer tegen het plafond maar het is heel moeilijk om als bestuurder die grens te zien. Wanneer is bebouwing nog aanvaardbaar en wanneer niet? Wanneer de Rijksoverheid wel eisen stelt aan de bouwproductie, maar nalaat vast te leggen hoe we met groen moeten omgaan, dan maak je het stedelijk groen wel erg kwetsbaar. Argumenten Van Vliet is het met De Zeeuw eens dat de kwaliteit en de toegankelijk heid rondom de steden minstens zo belangrijk is. Vooral een goede ontsluiting is van belang, mensen moeten gemakkelijk de stad uit kunnen. Maar ook dichtbij huis leven mensen graag in het groen. En dan gaat het niet om de kwantiteit maar om de kwaliteit. Mensen willen een aantrekkelijk leefgebied. Wetenschappelijk onderzoek heeft uitgewezen dat wij, ook economisch, beter gedijen in een groene omgeving dan in een stedelijke omgeving. Rietdijk is het daar helemaal mee eens. Als NVB zijn wij naast onze roodlobby al jaren geleden een groenlobby begonnen. Groen moet je doen, vinden wij. Dat is namelijk goed voor de steden, goed voor het welbehagen en de gezondheid van de mensen en uiteindelijk ook goed voor het vastgoed. Dat is nu precies waar De Zeeuw moeite mee heeft. Jullie slepen er argumenten bij die nauwelijks relevant of zelfs pertinent onjuist zijn. Neem nu steden als Parijs, New York en Hamburg. Allemaal uitzonderlijk dichtbevolkte steden, maar economisch zeer succesvol. Terwijl het groene Berlijn het economisch juist slecht doet. De relatie tussen groen en economisch succesvol zijn, is voor mij geen argument. Ik kan met gemak het omgekeerde verdedigen. Alleen ík claim daarin niet het absolute gelijk en dat doen jullie wel. Net als het argument dat een groene wijk gezonder zou zijn. Uit een onderzoek van de Vrije Universiteit naar de relatie van groen en de gezondheid van bewoners bleek hoe groener de wijk hoe ongezon der. In gevarieerde buurten met functiemenging en een hoge bebouwingsdichtheid blijken de mensen namelijk veel meer te lopen en te fietsen dan in royaal van groen voorziene tuinsteden. Ook hier zou ik dus het omgekeerde kunnen verdedigen. Van Vliet: Maar wanneer je steden verdicht is het wel van belang dat je nadenkt over de kwaliteit van de openbare ruimte en daar ben je het toch wel mee eens hoop ik? De Zeeuw: Ja, maar kwaliteit is voor mij meer dan alleen groen. Dat is ook water, pleinen, goede voorzieningen en openbaar vervoer. Rietdijk: Tuurlijk, tuurlijk. Het gaat om de gehele openbare ruimte, die moet prettig zijn. < Friso de Zeeuw Bewoners komen wel voor zichzelf op. Vrijwel zonder uitzondering gaat planvorming gepaard met intensieve discussies met bewoners over groen. < Albertine van Vliet-Kuiper Door de binnenstedelijke vernieuwing verdichten de steden, wat ten koste gaat van het stedelijke groen en dat vind ik een zorgelijke ontwikkeling. 26 groen groen 27
Bewonersperspectief: Maastricht, Céramique De stad krijgt een tien, zowiezo. We hebben zo n mooie stad, met een eigen taal en cultuur, de mentaliteit van het zuiden... wel jammer dat er steeds meer hoge gebouwen komen, eerst was dat niet zo. Groen is belangrijk, als natuur en om te recreëren. Fijn om een frisse neus te halen, met de kinderwagen door het bos te wandelen. Maar als je geen geld hebt, kun je ook niet genieten van de natuur. We hebben geen luxe leven, maar zijn blij met alles wat we hebben. Rapportcijfer voor eigen woonsituatie: 10! Bewonersperspectief: Amsterdam, Westerpark Wij wonen drie minuten van het park en van daaruit kun je met de fits doorrijden tot aan de duinen! Mijn vrouw richt zich meer op de stadse kant van onze wijk, de oude binnenstad met vele specialistische winkeltjes. Onze wijk is betrekkelijk autoluw. Er worden steeds meer parkeergelegenheden onder de grond gemaakt, dat is een goede ontwikkeling. Het park is zo bijzonder, het wordt écht door alle bevolkingsgroepen gebruikt. Naast de functie van stadspark, met groene gazonnen en speelweides is er ook een groot cultuuraanbod, horeca en er wordt gewerkt. Rapportcijfer voor eigen woonsituatie: 8 Maar de harde lijnen tussen groen en rood slaan door. Wij zijn ook niet voor een norm, maar je moet wel alert blijven. We werken allemaal met een grond- en opbrengstenmaximalisatie en groen levert op de korte termijn nu eenmaal het minste op. Als niemand verder kijkt dan zijn eigen begroting dan creëren we straks met elkaar een situatie die je met zijn allen niet wilt. Maar, vindt ook Giesberts, er is inderdaad meer dan groen alleen. Kijk naar Almere bijvoorbeeld. Ontzettend groen, maar kwam bij de Stichting Atlas voor Gemeenten dit jaar wel het slechtst uit de bus. Zo zie je maar dat groen niet de enige sleutel tot succes is. Win-win Naarmate de discussie vordert, lijken de verschil - lende partijen het op steeds meer punten eens. Zo kan iedereen zich vinden in de stelling dat de kwaliteit van de gehele openbare ruimte belangrijker is dan enkel de kwantiteit van groen. Ook zijn ze het er over eens, dat wanneer stedelijk groen ten bate komt van de gemeenschap, daar ook best meer gemeenschapsgeld tegenover mag staan. Zelfs kan er hier en daar nog een welgemeend compliment vanaf. Rietdijk: Ik woon in Alphen aan de Rijn en daar is het stadshart door Bouwfonds MAB op een prachtige manier opgeknapt. Dit is mede betaald uit de opbrengsten van de nabijgelegen nieuwbouwwijk Burggooi, ook een ontwikkeling van Bouwfonds. Ik vind dit een goed voorbeeld van hoe het ook kan, maar ik vraag me wel af of dit ook had gekund wanneer het een park was geweest. De Zeeuw: Klopt, maar is dat nu juist niet de taak van de overheid? Daarom betalen we toch belasting? Maar ik ben het er mee eens dat wanneer je zo n verevening kunt creëren, je dat niet moet nalaten. Gemeentelijke grondbedrijven vervullen die functie als het goed is. Van Vliet: Het zou projectontwikkelaars wel sieren wanneer ze vaker iets zouden ontwikkelen waar ze niet alleen zelf belang bij hebben. Dus wanneer ze niet alleen tevreden zijn met mooie huizen, maar pas wanneer er ook mooie straten liggen en het gebied een hoogwaardige leefomgeving is. De Zeeuw: Dat doen we dus al. Van Vliet: Ja, maar nog lang niet iedereen. Rietdijk: Hier moet ik het wel voor de projectontwikkelaars opnemen. Een gezonde ondernemer moet voldoende onder de streep overhouden. Daarom moet je een ontwikkelaar ook belonen als hij zijn nek uitsteekt. Wat is er op tegen als een ontwikkelaar één euro meer verdient als de stad er vijf euro beter van wordt? Van Vliet: Het grootste probleem is natuurlijk dat zo de verhoudingen niet liggen. De baten en de lasten liggen niet bij dezelfde partij. Oplossingen De discussie eindigt met een aantal suggesties voor verbetering. Zo pleit Rietdijk bijvoorbeeld voor een soort statiegeld voor het bebouwen van bedrijven terreinen. Verouderde bedrijventerreinen zouden echt aangepakt moeten worden, maar door een te groot versnipperd bezit gebeurt dit niet. Wie aan de slag wil, moet eerst de rommel van een ander opruimen. Wanneer je een soort verwijderingsbijdrage vraagt, is een deel van dit probleem opgelost. Van Vliet pleit voor meer groene spelers in de publiek-private samen werkingen. Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten bijvoorbeeld. Zij zouden zowel inhoudelijk als financieel heel goed een steentje kunnen bijdragen. De Zeeuw: Wij hebben in die clubs al meer contacten dan jij denkt. Giesberts haalt het probleem van beheer nog aan: In Utrecht betrekken wij zoveel mogelijk de bewoners bij het beheer van openbaar groen en dat werkt heel goed. De moeite die het kost om alle contacten en contracten te onderhouden, betaalt zich terug door betrokkenheid bij de woonomgeving en een betere kwaliteit van je groen. Rietdijk: Mag ik concluderen dat we nog best op één lijn zitten? Van Vliet lacht: Friso doet dit ook voornamelijk om ons op de kast te jagen. De Zeeuw laat het er niet bij zitten: Kastjagen is zeker een doelstelling, maar een eenzijdige kijk op stadsgroen zal ik blijven bestrijden. naw@bouwfonds.nl > Nico Rietdijk Een sterke leefbare stad heeft juist goede nieuwbouw aan de stadsrand nodig. > Robert Giesberts In Utrecht betrekken wij zoveel mogelijk de bewoners bij het beheer van openbaar groen en dat werkt heel goed. 28 groen groen 29
matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie auteur marktinformatie Han marktinformatie Joosten, marktinformatie marktinformatie hoofd marktinformatie marktinformatie Marktonderzoek marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie Bouwfonds marktinformatie marktinformatie marktinformatie MAB marktinformatie Ontwikkeling marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti Een tweede huis - nee een recreatiewoning - ja Als marktonderzoeker stuit je wel eens op resultaten die je van te voren toch anders had ingeschat. Een goed voorbeeld daarvan is het door ons recent gehouden onderzoek naar de behoefte van een tweede woning onder Nederlanders met een bovenmodaal inkomen. Voor de goede orde, hierbij gaat het niet om een vakantiewoning maar echt om een volwaardig tweede huis. Dus doordeweeks wonen en werken in de stad en op vrijdagavond afreizen naar de tweede woning ergens in het land. Conclusie van het onderzoek: de Nederlander is dat niet gewend en staat dus niet te trappelen. Een vakantiewoning graag! Zelfs het liefst in het buitenland. Maar echt een tweede huis? Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg. De Landerije in Roosendaal Groen als kwaliteitdrager van de Landerije Aan de rand van Roosendaal ontwikkelt Bouwfonds MAB Ontwikkeling samen met Dura Vermeer en AM Vastgoed het unieke woonproject de Landerije. Opvallend aan dit kleinschalige nieuwbouwproject is de groene inrichting van de openbare ruimte en het beheer daarvan door de bewoners. In 2004 is met de bouw begonnen van deze nieuwe Roosendaalse wijk aan de rand van de stad maar op steenworpafstand van de centrumvoorzieningen. De Landerije gaat uiteindelijk bestaan uit 350 woningen in verschillende types. Landelijk en groen is de sfeer die de Landerijen gaat uitstralen. Daarvoor is in het ontwikkelingsplan meer dan 3.000 bomen opgenomen die het bosrijke karakter van de omgeving als het ware het hart van de Landerije in zullen trekken. Voor de inrichting van de natuur is het landschapkundige bureau SpellerCo Meerding aangetrokken. Aansluitend op de oorspronkelijke natuur in de omgeving, kozen zij er voor om elke woonbuurt een eigen natuurbeeld te geven compleet met eigen soorten bomen, heesters en bodembegroeiing. De ene woonbuurt is bijvoorbeeld ingericht als een droge, bosachtige omgeving terwijl de natuur in een ander deelgebied juist bestaat uit vegetatie die weer in een meer waterrijk milieu voorkomt. Beheer Verder heeft iedere woning een tuinzone aan de voorkant, waardoor de kavels met een brede strook privé-groen worden vergroot. Deze tuinzones moeten echter openbaar blijven en mogen niet met hekken of schuttingen worden afgeschermd. Hier is door de gemeente voor gekozen met het oog op het beheer en onderhoud. De bewoners zijn hier zelf verantwoordelijk voor. Wel kon men collectief kiezen voor een bepaalde inrichting van de tuinzones bijvoorbeeld zoveel mogelijk onderhoudsvrij. Ten slotte is er dwars door de hele lengte van het project een bijzondere natuurzone gecreëerd: een Ecologische Parkzone waarin waterbeheer, natuurontwikkeling, speelmogelijkheden en recreatie worden gecombineerd. De Landerije wordt dit jaar voltooid. De belangstelling voor de groene opzet van de nieuwbouwwijk bleek groot. In landen als Engeland, Spanje en Frankrijk is het hebben van een volwaardige tweede woning voor velen de normaalste zaak van de wereld. Doordeweeks wordt er in de steden gewerkt en gewoond en in het weekend verblijft men in het tweede onderkomen in het achterland. In deze landen is dertig minuten reistijd tussen huis en werk de kritische grens. Langer reizen betekent dat men uit gaat kijken naar een tweede huis. Vooral omdat de fileproblematiek in Nederland steeds ernstiger vormen begint aan te nemen, hebben wij onderzocht of er ook in ons land een markt voor een tweede woning is. En als die vraag er is, om wat voor woonproducten het dan zou gaan. Daarbij hebben we ons onderzoek Vooral over de grens! gericht op mensen met bovenmodale inkomens. De uitkomst van het onderzoek onder vierhonderd respondenten was teleurstellend. Er bleek namelijk nauwelijks interesse voor een tweede woning te bestaan. Ook al loopt de reistijd van woon-werkverkeer jaarlijks op, dan nog neemt men dat voor lief. Een tweede woning wordt gezien als een uiterst luxe goed, misschien weggelegd voor anderen maar zeker niet voor mij. Tegelijkertijd liet het onderzoek wél zien, dat er veel behoefte is aan een recreatiewoning. Maar liefst tweederde van de respondenten (met een jaarinkomen boven de 40.000 euro en een eigen huis) gaf aan hier serieus interesse in te hebben. De recreatiewoning moet dan wel ongeveer dezelfde kwaliteit hebben als de eigen woning, mag iets kleiner zijn en het gebruik is anders. Dus zo af en toe voor een weekje om er de vakanties in door te brengen en om de woning voor de resteren de tijd eventueel te verhuren. De helft is bereid om tussen de 100.000 en 200.000 euro te investeren, en twintig procent wil er zelfs méér dan 200.000 euro voor neertellen. De financiering blijkt in veel gevallen dan ook geen probleem. De 55-plussers kunnen hiervoor simpelweg de meerwaarde van hun huis inzetten, en de vermogende huishoudens tussen de 31 en 45 jaar overigens zeker geen onaanzien lijke groep kunnen dit bij de bank financieren. Uit het onderzoek kwam ook naar voren, dat het stringente belastingregime geen enkele invloed heeft op de aankoop van een recreatiewoning. Opvallend is overigens wel dat men liever kiest voor een recreatiewoning in het buitenland dan één in het eigen land. Behalve het aantrekkelijkere woon- en leefklimaat en de grotere hoeveelheid rust en ruimte, wordt daarbij het beschikbare aanbod als reden aangegeven. De woning hoeft niet per se in een park te staan maar wel in een natuurlijke, liefst landelijke, omgeving in kleinschalige wijkjes van maximaal zeventig woningen. Dit is in onze ogen voor de overheid, en dan met name de gemeenten, iets om over na te denken. Veel gemeenten hanteren immers een krampachtig beleid om tijdelijke bewoning tegen te gaan uit angst voor ghost towns. Maar als consumenten bereid zijn om een stuk vermogen in te zetten dan lijkt het voor de hand te liggen dat de overheid ervoor zorgt dat zij dat in Nederland doen. Het zou daarom goed zijn als gemeenten eisen voor de ontwikkeling stellen, maar niet aan het gebruik van de woning. In het verlengde daarvan zou het ontwikkelen van recreatiewoningen kunnen bijdragen aan de versterking van het landelijk gebied en verpaupering en versnippering ervan tegengaan. Zo gezien bieden de uitkomsten van ons onderzoek toch nog mogelijkheden. Motieven aanschaf tweede woning (in %) Gewenste prijsklasse tweede woning (in %) 100 75 50 25 vakantie en recreatie belegging afwisseling leefomgeving ontvluchten stadsdrukte verandering financiële situatie verandering werksituatie verandering gezondheidssituatie ivm. werksituatie ivm. uitwonende kinderen nostalgie 50 40 30 20 10 < 100.000 100.000-150.000 150.000-200.000 > 200.000 geen opgave 0 0 30 groen marktinformatie 31
symposium Model biedt voor zowel private als publieke partijen grote kansen Voor en tegens van het concessiemodel auteur Anja Manuel beeld Don Wijns en anderen In maart vond in Cannes de jaarlijkse vastgoedbeurs MIPIM plaats. Bouwfonds MAB en Building Business organiseerden tijdens deze internationale beurs een symposium over het concessiemodel bij grootschalige projecten. Bij dit model vertrouwt de overheid de gebiedsontwikkeling geheel toe aan marktpartijen. Het zou de ontwikkeling en realisatie versnellen en de kwaliteit ten goede komen. Kortom: is het concessiemodel het model van de toekomst? Terwijl de voorjaarszon Cannes opwarmt, is discussieleider Jaap Modder, voorzitter van de Stadsregio Arnhem-Nijmegen en columnist voor Building Business, al helemaal in vorm als hij Henry Meijdam, voorzitter van de VROM-raad, de vraag voorlegt of het consessiemodel hét model is om gebiedsontwikkeling op een goede manier van de grond te krijgen. De voorzitter van de VROM-raad is van mening dat het model zowel voor private als publieke partijen grote kansen biedt. Neprom-directeur Jan Fokkema is zelfs nog stelliger: De overheid en marktpartijen doen bij dit model waarvoor ze in het leven zijn geroepen. Rudy Stroink, directeur TCN Property Projects, voegt daar aan toe dat het concessiemodel goed aansluit bij twee belangrijke tendensen: de overheid die zich terugtrekt, en het toenemende belang van de exploitatie van gebieden. Een eensgezind antwoord waar de Amsterdamse wethouder Maarten van Poelgeest een paar kanttekeningen bij wil plaatsen. Amsterdam voert immers zelf een actief grondbeleid, omdat het grootste deel van de grond in handen is van de gemeente. En dat heeft volgens Van Poelgeest zo zijn voordelen: De winst die wordt gemaakt op bouwgrond wordt door de gemeente geïnvesteerd in allerlei stedelijke en maatschappelijke voorzieningen. De gemeenschap profiteert daardoor mee. Bovendien zorgt het actieve grondbeleid ervoor dat ontwikkelaars meer met elkaar moeten concurreren om bij de planontwikkeling een positie te verkrijgen. En dit komt de kwaliteit ten goede. Doen waar je goed in bent Hoewel de gemeente Amsterdam om bovengenoemde redenen de regie graag in handen houdt, is bij twee projecten ervaring opgedaan met het concessiemodel. Het eerste project was kleinschalig en betrof de ontwikkeling van het voormalige Ajax-terrein tot woongebied Park de Meer. De gemeente stelde het Stedenbouwkundig Programma van Eisen en een aantal randvoorwaarden op, en liet de ontwikkeling en realisatie van het vastgoed en de openbare ruimte over aan CV Park de Meer (combinatie van een corporatie en marktpartijen). Van Poelgeest is slechts gematigd positief over het verloop van dit project: De doelen zouden niet zijn gehaald als de gemeente zich niet alsnog in het proces had gemengd. De CV had zich flink verkeken op de complexiteit van de onderhandelingen met diensten en bedrijven. Bovendien deponeerden Overheid en marktpartijen doen bij dit model waarvoor ze in het leven zijn geroepen bewoners na de oplevering allerlei klachten bij de gemeente en waren we genoodzaakt aanvullende maatregelen te nemen, met alle financiële consequenties vandien. Nog veel moeizamer verliep de ontwikkeling van het Haveneiland op IJburg. Vijf consortia zouden deze stedelijke wijk met winkels, bedrijven en 7.400 woningen ontwikkelen en realiseren. Hun stedenbouwkundig plan voldeed echter niet aan de randvoorwaarden en werd afgekeurd. De gemeente maakte samen met de consortia een nieuw plan maar dat bleek niet voldoende. Ook de aanleg van de openbare ruimte en secundaire infrastructuur ging niet naar behoren, vertelt Van Poelgeest: De consortia hadden al moeite om onderling alles te coördineren, laat staan het overleg met andere partijen in goede banen te leiden. Uiteindelijk hebben we ervoor gekozen om het ontwerp en de aanleg van de openbare ruimte weer in eigen handen te nemen en de realisatie van het vastgoed over te laten aan de consortia. Iedereen deed weer gewoon waar hij goed in was. Schaken op vele borden tegelijk Er zijn meer mensen in de zaal die hun vraagtekens zetten bij het concessiemodel. Huub Smeets, directievoorzitter Vesteda Groep, ziet meer in publiek-private samen-werking omdat partijen volgens hem alleen dan echt aan elkaar zijn gecommitteerd. Ruud Bergh, directeur van de Schiphol Area Development Company noemt het zelfs onverantwoord als de overheid niet betrokken blijft bij langlopende projecten. Maar dat gaat de Haagse wethouder Marnix Norder te ver: Het concessiemodel kan heel goed werken zolang het om overzichtelijke opgaven zonder ingewikkelde infrastructuur gaat. Wij hebben in Den Haag uitstekende ervaringen met het model bij de realisatie van Vinexwijken. Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling en hoogleraar gebiedsontwikkeling aan de TU in Delft, betoogde dat het concessioneel zeker voor overzichtelijke opgaven zeer geschikt is. Als voorbeeld lichtte hij de aanpak van het plan De Woerd toe, met een programma met een kleine vijfhonderd woningen en onderdeel van de grote Vincexlocatie Leidsche Rijn bij Utrecht. De afspraken tussen gemeente en Bouwfonds zijn vastgelegd in twee documenten van elk zeven pagina s. De ontwikkeling verloopt vlot en succesvol vinden beide partijen; het smaakt naar meer. De volgende vraag is of ook meer complexe projecten zich lenen voor het concessiemodel. Bouwfonds MAB is bijvoorbeeld concessiehouder bij de ontwikkeling en realisatie van de grootschalige herstructurering van het Wagnerplein in Tilburg. Een tweede voorbeeld is de stedelijke vernieuwings- opgave van Oud IJmuiden, een stadsdeel met bedrijven, woningen, kantoren, winkels en horeca. Het zijn beide gebiedsontwikkelingen met een doorlooptijd van tenminste tien jaar. Het gebied Wagnerplein omvat een winkel- centrum, een centrum voor ouderenzorg, appartementen, een school, een kerk en ga zo maar door. We botsen tegen obstakels op zoals winkeliers die, na aanvankelijke instemming, niet meer mee willen werken, ingewikkelde milieukwesties en burgers die het plan niet zien zitten. Het is als schaken op vele borden tegelijk, maar omdat de politiek tot op heden in de rol blijft die bij het concessiemodel past, zijn wij in staat krachtig op te treden. Politiek grote risicofactor Het in eigen hand houden van de sturing, het kennen van de juiste (financiële) optimaliserings mogelijkheden en de snelle planvorming en realisatie zijn volgens De Zeeuw de voordelen voor marktpartijen. Hij is zich echter terdege bewust van de risico s die met de complexiteit van een project navenant toenemen: Het vergt veel tijd en inspanning van onze beste mensen en de plan- en proceskosten zijn hoog. En dan is er altijd het politieke risico. Dat is bij het concessiemodel nog groter dan normaal, omdat de gemeente niet meer financieel bij het project betrokken is. Wil je als marktpartij concessiehouder zijn bij een complexe opgave, dan moet je een stevige (financiële) basis hebben en dan nog kan je Het concessiemodel betekent vooral schaken op veel borden tegelijk niet te veel van dit soort projecten doen. Discussieleider Jaap Modder sluit het symposium af met de conclusie dat het concessiemodel niet het middel tegen alle kwalen is bij grootschalige projecten: Wel kan het model vruchtbaar zijn bij middelgrote opgaven zonder ingewikkelde infrastructuur. Het is aan de markt en overheid om verdere mogelijkheden te verkennen en ervaringen uit te wisselen. Het symposium was wat dit betreft een stap in de goede richting. naw@bouwfonds.nl Haveneiland op IJburg. Door de veelheid van deelnemende partijen een minder geslaagd voorbeeld van het concessiemodel. De Woerd op Leidsche Rijn in Utrecht. Twee documenten van elk zeven pagina s lagen hierbij ten grondslag. De samenwerking tussen Bouwfonds MAB en de gemeente verloopt uiterst soepel. Het Wagnerplein in Tilburg een complex binnenstedelijk project dat met het concessiemodel succesvol wordt opgepakt. 32 symposium symposium 33
proces Steeds meer klachten over selectieprocedures Zorg dat je weet wat je moet doen auteur Marijke Manshanden beeld Martin van Welzen Het gaat geregeld mis bij ontwerpwedstrijden en ontwikkelingscompetities. Het aantal klachten over de gang van zaken rond prijsvragen neemt toe. Projectontwikkelaars mopperen over de hoge eisen die opdrachtgevers stellen bij opgaven voor gebiedsontwikkeling. Architecten en ontwikkelaars nemen juridische stappen om bezwaar te maken tegen selectieprocedures die zijn gevolgd. Gemeenten ontbreekt het aan kennis en ervaring om een aanbesteding correct te laten verlopen. De verschillende belangenpartijen (NEPROM, BNA en VNG) erkennen de problemen en proberen met hulpmiddelen de selecties en aanbestedingen in goede banen te leiden. Dit is echter niet eenvoudig. Je kunt veel klachten rond prijsvragen voorkomen als je weet wat je moet doen Dietmar Werner voorzitter NEPROM Selecties zijn van alle tijden, dat is niet nieuw. Onduidelijkheden over de gang van zaken zijn ook niet nieuw, relativeert Dietmar Werner, voorzitter van de Nederlands Vereniging van Projectontwikkeling Maatschappijen (NEPROM). Maar er komen steeds meer klachten, zeker bij Europese aanbestedingen. De selectiecriteria zijn niet transparant, er zijn teveel deelnemers en de eisen aan de inzendingen zijn te hoog. Daardoor gaat het vaak niet zoals het moet met alle juridische gevolgen van dien. Dit kost alle partijen veel tijd en geld en deze problemen kun je voorkomen als je maar weet wat je moet doen. Om het gemakkelijker te maken, verschenen zo n zes jaar geleden de Kompas bij Prijsvragen en Kompas bij Ontwikkelingscompetities. Deze Kompassen vormen gezamenlijk een convenant ter verbetering van de wedstrijdcultuur in Nederland. Het convenant werd door de overkoepelende organisaties van bouwbedrijven, corporaties en projectontwikkelaars, ontwerpersverenigingen, Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) en Rijksoverheid ondertekend. Zij spraken af om hun leden op te roepen de Kompassen te gebruiken bij het uitschrijven van een wedstrijd. Een aantal ontwerpersverenigingen heeft dit zelfs in de gedragscodes voor hun leden opgenomen. De beide Kompassen bevatten spelregels en voorbeeldmodellen voor een ordelijk verloop van de wedstrijden (bron: Architectuur Lokaal, beheerder van het convenant). De Reiswijzer Volgens Werner vinden gemeenten de Kom passen echter niet goed bruikbaar. Iedere opgave is anders en moet opnieuw onder de loep worden genomen De spelregels zijn te stringent. Zo staat er bijvoorbeeld in dat opdrachtgevers zouden moeten selecteren op prijs òf kwaliteit en niet op beide. Gemeenten willen liever een mixvorm. Om gemeenten hierin tegemoet te komen, ontwikkelde NEPROM samen met het ministerie van VROM en Financiën, VNG en IPO de Reiswijzer. De Reiswijzer, die begin dit jaar is gepresenteerd, biedt een praktische vertaling van het Kompas en richt zich specifiek op selectieprocedures bij gebieds ontwikkeling. Werner: De Reiswijzer geeft geen strakke richtlijnen, maar biedt een kader met wat kán en mág bij de verschillende soorten projecten. Niet elke selectie hoeft bijvoorbeeld Europees te worden aanbesteed. Ook wordt aangegeven wanneer gemeenten rechtstreeks zaken mogen doen met marktpartijen. Dat is handig om te weten, want dat scheelt veel werk. Ook de toon is minder moraliserend dan in het Kompas. Eerst nadenken Het Kompas blijft echter gewoon bestaan. Volgens Leontien Sauerwein, hoofd Beleid en Ontwikkeling bij de Bond van Nederlandse Architecten (BNA), wordt het Kompas bij ontwerpwedstrijden wel gebruikt. Niet dat die daardoor altijd goed gaan. Sauerwein ziet vooral knelpunten bij Europese aanbestedingen: Uitschrijvers willen vaak uitgewerkte en gedetailleerde plannen, terwijl ze eigenlijk op zoek zijn naar een ontwerper. Ze zouden eerst moeten bedenken wat voor gebouw ze precies willen maken. Wat zijn de ambities en doelstellingen? Willen ze een bijzonder of doorsnee gebouw? Moet het passen binnen de bestaande architectuur? Is duurzaam energiegebruik een vereiste? Op basis daarvan kun je een architect selecteren 34 proces proces 35
Opdrachtgevers willen vaak alleen met architecten in zee die hetzelfde kunstje eerder hebben gedaan Bij ons kan iemand pas na drie jaar zelfstandig een aanbesteding doen Leotien Sauerwijn hoofd Beleid en Ontwikkeling van BNA Henk de Zoete hoofd Dienst Stadsbeheer, gemeente Den Haag Een ander probleem is de hoge eisen die opdrachtgevers stellen aan de inzenders. Zo vragen ze van een ontwerper vaak een bedrijfsomzet die niet in verhouding staat tot het te ontwerpen gebouw. Daarnaast stellen ze hoge referentie-eisen. Sauerwein illustreert dit als volgt: Als het te ontwerpen gebouw een school is, willen ze eigenlijk alleen met architecten in zee die al vaker scholen hebben ontworpen. Beter is het om je af te vragen welke competenties iemand nodig heeft om de school te ontwerpen, los van of iemand het kunstje al eerder heeft gedaan. Kunstje Henk de Zoete, hoofd van de afdeling Inkoop en Aanbesteding van de Dienst Stadsbeheer van de gemeente Den Haag beaamt dat. Hoe breder je de markt houdt, hoe beter, zegt De Zoete. Als je te hoge eisen stelt, beperk je de keuze. Dat is natuurlijk zonde. De eisen moeten proportioneel en relevant zijn voor de opgave. Als ik weet dat een architect eerder een gebouw van die omvang heeft ontworpen, dan weet ik dat hij het kan. Dan hoef ik niet ook nog allerlei papieren bewijzen te hebben van iemands kennis en kunde. Aanbesteden is een vak apart De papieren rompslomp bij selecties en aanbestedingen mag, wat De Zoete betreft, wel wat minder. Je moet niet om gegevens vragen waar je toch niets mee doet. Aan de andere kant leveren inschrijvers vaak ook veel meer aan dan waar je ze om vraagt: folders, hele portfolio s en uitgebreide offertes. Het voegt vaak niets toe, doe het dus liever niet. De Zoete wijt veel klachten en conflicten aan onzorgvuldigheid van opdrachtgevers. Sommige gemeenten herhalen dezelfde procedure bij iedere volgende opgave. Dan gaat het mis. Iedere opgave is anders en moet opnieuw onder de loep worden genomen. De Zoete zegt zelf vooral richtlijnen te gebruiken die in de loop van de jaren zijn ontwikkeld bij de gemeente Den Haag. Voor aanbestedingen biedt de bestaande wet- en regelgeving voldoende aanknopingspunten om het goed te doen. Hoe breder je de markt houdt, hoe beter Volgens De Zoete gaan dingen ook mis doordat initiërende partijen zoals gemeenten weinig ervaring hebben met aanbestedingen. Aanbesteden is een vak apart. Je moet het vaak doen om het goed te kunnen doen. Rekening houden met de jurisprudentie, de risico s en de concurrentie. Bij ons kan iemand pas na drie jaar zelfstandig een aanbesteding doen. Daarbij is het zaak de ontwikkelingen goed te blijven volgen. De wetgeving verandert voortdurend. Certificaten waarvan ik het bestaan niet wist, worden opeens wettelijk verplicht. De reiswijzer Werner van NEPROM denkt met de Reiswijzer een hulpmiddel te bieden die zowel marktpartijen als publieke partijen helpt hun opgave beter te formuleren. Er zijn heel veel vragen over wat kan en mag bij selecties van partijen. Juist omdat iedere opgave anders is. Welke selectieprocedure moet je volgen en binnen welke kaders kan en mag dat? Welke regelgeving geldt als een publieke partij het initiatief neemt en als een private partij dat doet? Is een Europese aanbesteding wel of niet nodig? legt hij uit. De Reiswijzer is vooralsnog positief ontvangen. Het is nu zaak de Reiswijzer bekend te maken aan degenen voor wie het bedoeld is. VROM en NEPROM gaan dan ook het land in en organiseren bijeenkomsten voor gemeenten om een toelichting op de Reiswijzer te geven. Ook de BNA wil opdrachtgevers helpen dit beter te doen. Nog niet zo lang geleden ontwikkelde de koepelorganisatie van architecten de Werkmap Europese Aanbestedingen. Hierin komen vragen aan de orde waar aanbestedende diensten vaak geen panklare oplossing voor hebben. Hoe zorg je ervoor dat je de juiste architect kiest terwijl het Programma van Eisen nog niet eens volledig is uitgewerkt? En welke eisen stel je dan? Hoe ga je om met onvermijdelijke subjectieve elementen die in de procedure zitten? En wat vraag je in de gunningsfase aan architectenbureaus? Aankloppen Naast hulpmiddelen als het Kompas, de Reiswijzer of de Werkmap bestaat er natuurlijk altijd de mogelijkheid de kennis en ervaring van anderen te gebruiken. De Zoete stelt dat wel eens voor tijdens bijeenkomsten van de VNG. Den Haag zit op één lijn met de grote steden Utrecht, Rotterdam en Amsterdam. Kleinere gemeenten die wat minder vaak te maken hebben met het uitschrijven van wedstrijden en aanbestedingen, kunnen natuurlijk altijd bij ons aankloppen om hulp en advies. naw@bouwfonds.nl Do s + Don ts Ontwerpwedstrijden en ontwikkelingscompetities. Het blijkt in de praktijk vaak verre van eenvoudig dit goed te organiseren. Toch biedt de Reiswijzer goede aanknopingspunten, ofwel de do s and don ts. We zetten de belangrijkste op een rij. Do s Publieke werken moeten worden aanbesteed, private werken mogen geselecteerd worden Formuleer de opgave zorgvuldig Zorg dat de selectiemethode aansluit bij de opgave Wees duidelijk in de vraagstelling en beoordeling Stel haalbare randvoorwaarden in tijd en prijs Bepaal vooraf de selectiecriteria Werk te allen tijde transparant Ga zorgvuldig om met ideeën van partijen die afvallen Inventariseer de aanbestedings plichtige elementen in het plan Neem een beslissing binnen een afgebakende periode Don ts Wijk niet af van de voorgeschreven procedures en termijnen Wijk niet af van het voorgeschreven programma Vraag niet om gedetailleerde en uitgewerkte plannen in de beginfase van een project Nodig niet teveel partijen uit, 3 à 5 zijn voldoende Stel geen omzet- en referentie-eisen die niet in verhouding staan tot de opgave Leg niet teveel vast als overheid Doe niet geheimzinnig over het drempelbedrag Vraag winnende partijen niet te overbieden 36 proces proces 37
Europese aanbesteding vaak niet nodig winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken 100 winkelen jaar wonen werken jaar winkelen 100 wonen werken winkelen wonen 100 jaar werken winkelen 100 jaar werken winkelen werken 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen jaar wonen werken winkelen 100 wonen werken winkelen 100 jaar werken winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen winkelen 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen auteur werken winkelen 100 Jaap jaar wonen werken winkelen Huisman 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j De Europese aanbestedingsregels leiden tot een veel te uitgebreid en opgetuigd selectieproces als overheden die betrekken op alle aspecten van gebiedsontwikkelingsopgaven. Daarmee gaat veel tijd, geld en energie verloren. Bovendien lokken de Europese aanbestedingsregels uit dat de overheid in een prematuur stadium de planinhoud veel te precies vastlegt, waarmee de creatieve inbreng van de marktpartijen wordt gesmoord en de flexibiliteit verloren gaat. Voor een succesvolle gebieds ontwikkeling is het daarom van groot belang om te weten wat een overheid mag en wat zij moet doen als het gaat om het selectie proces. Verwarring Rechtelijke uitspraken van het Europese Hof van Justitie scheppen nogal eens verwarring. Veel Nederlandse juristen analyseren de zaak niet scherp en suggereren dat het voor de zekerheid het beste is om alle gebiedsontwikkelingsopgaven Europees aan te besteden. Vooral de foute exegese van het Rouanne-arrest (Rouanne is een Franse gemeente die een project niet Europees had aanbesteed) heeft de onzekerheid gevoed. Juristen die het echt kunnen weten (onder meer dr.ir. A.G. Bregman van het Instituut voor Bouwrecht en prof. Mr. J.M. Hebly, bijzonder hoogleraar Bouwrecht aan de Universiteit Leiden) concluderen echter dat de gemeente Rouanne voor de niet-publieke voorzieningen in het plan in wezen het financiële risico droeg (en niet de marktpartij). Dat komt in de Nederlandse praktijk zelden voor. Bovendien stelde de gemeente nogal wat projectspecifieke eisen. Opdrachtgeverpositie De conclusie uit deze en andere rechtelijke uitspraken is deze. Als de gemeente te veel bemoeienis heeft met de gebiedsontwikkeling in de vorm van specifieke eisen ten aanzien van het project, projectbijdragen en risico-overname, kan dat leiden tot een echte opdrachtgeverpositie van de gemeente, met bijbehorende aanbestedingsplicht. In de Nederlandse situatie is dat meestal niet het geval en dan geldt dus geen aanbestedingsplicht voor de private delen van het plan (zoals woningen, winkels, kantoren etcetera). De gemeente blijft dan vrij om een selectiemethode te kiezen die bij de aard en omvang van de opgave past. Friso de Zeeuw Directeur Nieuwe Markten Bouwfonds MAB Ontwikkeling Publicaties Echt of een virtueel boek lenen? Het Kompas Het Kompas bij Prijsvragen en Meervoudige Opdrachten en het Kompas voor ontwikkelings competities zijn handleidingen met spelregels voor het juist uitvoeren van prijsvragen, aanbestedingen en ontwikkelings competities. Voor alle wedstrijden zijn er heldere voorbeeldmodellen voor ontwerp wedstrijden en voor ontwikkelingscompetities die kunnen worden ingevuld zodat een volledig wedstrijd programma kan worden opgesteld. De modellen zijn bedoeld om de programma s zo in te richten dat zowel de wensen van de uitschrijvers goed tot hun recht komen, als om duidelijkheid en rechtszekerheid voor de deelnemers te bieden. In Kompas bij Ontwik kelingscompetities is bovendien een model voor een ontwikkelingsovereenkomst opgenomen. Werkmap Europees Aanbesteden De Bond van Nederlandse Architecten heeft de Werkmap Europees Aanbesteden ontwikkeld. Binnen de meest gebruikte aanbestedings procedure zijn concrete oplossingen bedacht. De procedure is in de Werkmap verder geconcretiseerd met praktische basismodellen voor elke fase van de aanbesteding. Elke opdrachtgever kan meteen aan de slag om zo efficiënt mogelijk de juiste architect te vinden voor een specifieke ontwerpopgave. U kunt de werkmap aanvragen met een e-mail naar receptie@bna.nl. De publicatie is eveneens te downloaden op www.architecten.nl. De Reiswijzer Marktpartijen & Gebieds ontwikkeling De Reiswijzer is vooral een praktische gids met het doel overheden en marktpartijen een inzicht te geven in hoe zij bij gebieds ontwikkelingen tot samenwerking kunnen komen. Het draait hierbij om twee vragen: Wat kan en mag als de publieke partij het initiatief neemt? Wat kan en mag als de marktpartij het initiatief neemt? De volgende factoren zijn daarbij van belang: De verdeling van de grond- en vastgoed posities Het risicoprofiel van de opgave en de risicobeheersing De mogelijkheden van de overheid en de inzet van de markt Kansen voor marktpartijen Aanbestedingsrichtlijnen De Reiswijzer beschrijft de vier procesfasen van gebiedsontwikkeling. Ook zijn er verschil lende typen projecten beschreven met daarbinnen de samenwerkingsmogelijk heden en wat wel en niet mag bij selecties en aanbestedingen. De Reiswijzer kunt u downloaden via onder andere de website van het ministerie van VROM en de website van NEPROM. Een Deense firma kondigde onlangs aan boeken gratis via internet te verspreiden. Hoewel de titels niet direct opwindend leken Hoe verzorg ik mijn hond, Tuinieren door de eeuwen heen en Afvallen binnen veertien dagen, dat soort werk leek het me de zoveelste aanval op het bastion boekhandel-bibliotheek. Zeker toen een week later het Ruimtelijk Planbureau voorspelde dat een aantal vertrouwde winkeltypes uit de binnensteden zouden verdwijnen, waaronder opnieuw de boekhandel. Lezers nemen steeds vaker hun toevlucht tot amazon.com en bol.com. Als de boekhandel kucht, raakt de bibliotheek ook verkouden. De stap naar een bestelling via het net is snel gemaakt. Sterker nog, waarom zou je al die moeite nemen om de bibliotheek te bezoeken als je via de site kunt controleren of het boek op voorraad is. Nog even en ook de bibliotheek bezorgt het gewenste boek bij je thuis. In dat licht bezien is het opmerkelijk dat in Amsterdam een imposante openbare bibliotheek in aanbouw is. Een gebouw dat in omvang het voormalige hoofdpostkantoor op het Oosterdokseiland, dat ooit op die plek stond, lijkt te overtreffen. Die nieuwe bibliotheek verslaat ook nog eens de oude bieb, die met zijn labyrintisch karakter en muren van schoonmetselwerk de geest van de jaren zeventig uitademde. Afgedaan, afgedankt en afgeschreven in dertig jaar tijd. De nieuwe bibliotheek bewandelt een andere koers. Als je het programma bekijkt, lijkt boeken lenen nog maar een bijzaak. Men gaat er heen om te loungen, te eten, te internetten en mensen te ontmoeten. Een voorproefje hebben we kunnen opsnuiven in Centre Ceramique te Maastricht dat model heeft gestaan voor de Amsterdamse Openbare Bibliotheek. De architect is dezelfde: Jo Coenen. Maastricht kent een weldadige rust en luxe. Boeken staan er in deftige houten kasten, er ligt blauw tapijt op de vloer en her en der staan banken of stoelen om je de literatuur eigen te maken. De computer afdeling is zorgvuldig vormgegeven: verzonken beeldschermen in een soort bar. De kleuters en peuters hebben in het souterrain een eigen afdeling die met gordijnen van de grote zaal wordt afgescheiden, zodat ze niet worden afgeleid. Het lijkt me onbegonnen werk om het Maastrichtse concept voor Amsterdam te herhalen. Bezoek op een woensdagmiddag de Amsterdamse bieb en je weet meteen waarom. Opgeschoten, wat ongecontroleerde jongeren blokkeren de liften of rennen met veel bombarie door het gebouw heen. Keer op keer crasht de lendomaat, het apparaat dat de terugbezorgde boeken digitaal in ontvangst neemt. Het gevolg is een eindeloze rij wanhopigen voor de informatiebalie. Wie daar staat, is getuige van gesprekken over wanbetaling, gestolen of verdwenen boeken. Het café ten slotte, is een muf-ruikende ontmoetings plaats van onbehuisden van wie sommigen uren boven de Washington Post dommelen die ze niet eens kunnen lezen. Nu de nieuwe bibliotheek in de zomer van 2007 wordt geopend met uitgebreide voorzieningen, lijkt het gewoon lenen van een boek of het snuffelen langs kasten er minder toe te doen. De bibliotheek schaart zich in het rijtje van accommodaties als dierentuinen en bioscopen waar de inhoud het aflegt tegen het popcorn -vertier. Wat een geluk dat internet de bibliotheek net op tijd te hulp is geschoten. naw@bouwfonds.nl 38 proces 100 jaar wonen werken winkelen 39