Regionaal College voor de Visitatie in Noord-Brabant en Limburg

Regionaal College voor de Visitatie in Noord-Brabant en Limburg Scriba: Ds. L. van Wingerden Meester van Boemellaan 43 5237 KA s-hertogenbosch Tel. 073-6418237 / 06-53506910 Mail: predikant@lvanwingerden.com VISITATIE PROTESTANTSE GEMEENTE BREDA 22-25 juni 2015 Visitatoren: C.J. Hollemans E. Oosterbroek Inleiding In de visienota van de PKN De hartslag van het leven lezen we ergens de volgende opmerking: Er was een tijd dat de kerk wel vanzelf leek voort te leven. Die tijd is voorbij. Op veel plaatsen kraakt het kerkelijk leven in al zijn voegen. 1 In Breda is dit op dit moment niet anders. Daar kraakt het kerkelijk leven in al zijn voegen. Het financiële tekort is zo groot geworden dat er dringend gereorganiseerd moet worden. De huidige Protestantse Gemeente Breda telt 3 wijkgemeenten - De wijkgemeente Noorderbeemden - Lukaskerk. De predikantsplaats is vacant sinds ds Bisschop in mei 2015 met emeritaat ging. - De wijkgemeente Midden-Zuid met twee kernen een kern rond de Johanneskerk met een 0,7 FTE predikant een kern rond de Markuskerk met een 0,7 FTE predikant - De Lutherse wijkgemeente van bijzondere aard, met een 0,5 FTE predikant. Discussie De Algemene Kerkenraad heeft zich sinds 2008 met de problematiek van teruglopend kerkbezoek en teruglopende kerkelijke bijdragen van de leden beziggehouden. Ze heeft onlangs een discussiestuk 2 de gemeente in gestuurd waaruit blijkt dat er sprake is van: - een dalend ledenaantal 3, - een daling van de Vaste Vrijwillige Bijdrage, - oplopende begrotingstekorten, - dreigende overbelasting van de gemeentepredikanten. Deze discussienota geeft geen verder uitgewerkte invulling van deze gegevens. Wel is de conclusie dat, als er geen structurele hervormingen worden doorgevoerd, de PGB over tien jaar zal ophouden te bestaan. De Algemene Kerkenraad zoekt de oplossing in de omvorming van een gemeente met twee wijkgemeenten (plus de Lutherse wijkgemeente van bijzondere aard) naar één protestantse (netwerk)gemeente met één (centrale) kerkenraad. Deze ge- 1 De hartslag van het leven. pag. 10 2 Naar een financieel gezonde en inspirerende PGB 3 Kerncijfers Protestantse Gemeente Breda geeft aan dat het aantal betalende Pastorale Eenheden tussen 2010 en 2013 is teruggelopen van 1067 naar 949 - Naar een financieel gezonde en inspirerende PGB, pag. 5 Visitatie PG Breda 22-25 juni 2015-1

meente zal samenkomen in één kerkgebouw. De overige kerkgebouwen dienen op relatief korte termijn afgestoten te worden. Toekomstgroep Dit discussiestuk was een vervolg op het verslag van de Toekomstgroep. In dit verslag staat ondermeer: Uit de gesprekken met wijkteams en kerkenraden blijkt dat er nauwelijks draagvlak is voor het afstoten van het eigen kerkgebouw en in een van de andere kerkgebouwen te gaan kerken. Er is minder weerstand tegen het sluiten van andere gebouwen dan het eigen kerkgebouw. Er is soms wel begrip dat doorgaan zonder verandering op de lange termijn niet houdbaar is, al is dat niet voor iedereen evident. Voorzienbaar is dat sluiting tot fel verzet en onderlinge strijd gaat leiden. 4 De conclusie die de Toekomstgroep hieruit trekt is dat de gemeente niet toe is aan de opheffing van de wijkgemeenten en de vorming van één (centrale) gemeente. De Toekomstgroep stelt daarom voor de vier wijkgemeenten als zelfstandige eenheden te handhaven, met dien verstande dat elke wijkgemeente verantwoordelijk is voor de eigen financiën. Hetzelfde zou ook moeten gelden voor de missionaire projecten. 5 Overigens wordt die mening niet gedeeld door de pastores: Bij de pastores is het andersom: zij zien het model van overeind blijvende kerken niet zitten. Zij hechten aan intensievere samenwerking en taakverdeling. Zij zien veel efficiency voordelen in taakverdeling. Zij hechten ook relatief meer waarde aan de voortgang van het missionaire werken als project. 6 Bredaas alternatief Vervolgens kwam het Bredaas alternatief. Een groep van 15 gemeenteleden en ambtsdragers die alle drie de wijkkerken vertegenwoordigden. (De Lutherse wijkgemeente deed hier dus niet mee.) In hun stukken worden de financiële cijfers anders gewaardeerd dan het College van Kerkrentmeesters doet. Daarbij verwijst het Bredaas alternatief ook naar de wijkgemeente Midden-Zuid die Stichtingen kent die louter zijn opgericht ten einde het aan die stichting verbonden kerkgebouw en wijkgemeente in stand te houden. 7 Het Bredaas alternatief neemt daarbij aan dat men uiterlijk in 2025 nog maar twee kerkgebouwen in gebruik heeft als gevolg van een organisch verlopen inkrimping- cq. integratieproces. Op deze manier kan men in de periode 2016-2025 tot een positief exploitatieresultaat komen. 8 Vierjaarlijkse visitatie Breda was dit jaar aan de beurt voor de vierjaarlijkse visitatie. De vraag was of dat op de traditionele manier moest gebeuren. Per wijkgemeente een gesprek met de predikant, tijdens een eenvoudige maaltijd een gesprek met de werkgroepen, de mogelijkheid voor gemeenteleden om met visitatoren te spreken, een gesprek van de kerkenraad zonder de predikant en afsluitend een gesprek met de kerkenraad met de predikant. Het geheel afgesloten met een gesprek met de Algemene Kerkenraad. Maar wat betekent een dergelijk bezoek van visitatoren in een situatie 4 Eindverslag Toekomstgroep, pag 7, punt 4. 5 Eindverslag Toekomstgroep, pag.8, punt 6 6 Eindverslag Toekomstgroep, pag. 7, punt 4 7 Bijlage 2 bij PGB Reorganisatiescenario Bredaas alternatief, pag. 2 8 Idem Visitatie PG Breda 22-25 juni 2015-2

waar gereorganiseerd moet worden vanwege de financiële situatie waarin de gemeente verkeert, waar er verschillende rapporten op tafel liggen over met name de organisatorische en financiële toekomst, waardoor grote spanningen zijn ontstaan? Ook waren er in Breda al drie instanties betrokken bij de reorganisatieproblematiek: De Regionale Commissie voor Behandeling van Beheerszaken (RCBB), De Regionale Adviseur Classicale Vergaderingen (RACV) en de gemeenteadviseur die als adviseur bij de vergaderingen van het moderamen AK en de vergaderingen van de AK aanwezig was en als vergadervoorzitter de Algemene Kerkenraad voorzat bij het punt veranderingsproces. Wat kon de bijdrage van Visitatoren nog zijn in dit proces? Nu hebben visitatoren vaker te maken gehad met crisissituaties in gemeenten. Meestal kwam een visitatie dan te laat. Steeds weer bleek dan dat het grondvlak, - de gewone kerkleden - dat uiteindelijk voor het draagvlak voor ingrijpende besluiten moet zorgen, het gevoel had dat het ging om voor u, zonder u. In overleg werd daarom besloten dat visitatoren zich in eerste instantie zouden richten op de gemeenteleden. Afhankelijk van de uitkomsten van dit horen zou dan verder gekeken kunnen worden of er gesprekken gevoerd dienden te worden met de wijkkerkenraden en/of de Algemene Kerkenraad. Besloten is vier avonden een spreekuur voor gemeenteleden te organiseren. Maandag 22 juni van 18.00-21.00 in de Lukaskerk; Dinsdag 23 juni van 18.00-21.00 in de Johanneskerk; Woensdag 24 juni van 18.00-21.00 uur in de Marcuskerk; Donderdag 25 juni van 18.00-20.00 uur in de Lutherse kerk. Aansluitend zou dan op die donderdag, ook in de Lutherse kerk, een gesprek met kerkenraadsleden plaatsvinden. Deze procedure is gepubliceerd in het kerkblad S Amen dat begin juni verscheen. Daarbij werd vermeld dat men zijn of haar mening ook schriftelijk kenbaar kon maken Verder is het afgekondigd in de kerkdiensten. We ontvingen zestien schriftelijke reacties, waarvan verschillende door meerdere personen zijn ondertekend. Daarnaast zijn er uiteindelijk veertien gesprekken gevoerd, waarbij aangetekend moet worden dat dertien gesprekken handelden over de reorganisatieproblematiek en dat een gesprek (met een delegatie van 6 personen) specifiek ging over de problemen met de benoeming tot Ouderling Kerkrentmeester van de heer Roobol. In alle gesprekken hebben we de insprekers, naast de door hen aangedragen onderwerpen ook gevraagd hoe zij de toekomst van de PGB zien. Visitatie PG Breda 22-25 juni 2015-3

Analyse Als we deze reacties analyseren, dan zien we de volgende lijnen: 1. Vrijwel alle betrokkenen hebben het proces van reorganisatie, dat fors inzette met de discussienota Naar een financieel gezonde en inspirerende PGB, als een top-downproces ervaren, dat bovendien niet transparant was: De AK draagt het plan uit alle kerken te sluiten en te gaan kerken in de Lutherse kerk. Verschillende briefschrijvers en insprekers beklaagden zich erover dat alternatieven (de Toekomstgroep en het daarop volgende Bredaas Alternatief) nooit een eerlijke kans hebben gehad binnen de AK, omdat ze niet pasten binnen het toekomstplaatje dat (het moderamen van) de AK voor ogen had. Uit de wijkgemeente Noorderbeemden werd verder nog opgemerkt dat men al langer geprobeerd had de zorgen voor de toekomst kenbaar te maken in de AK. Daar is nauwelijks op ingegaan, zodat het als een schok kwam toen bleek dat de vacature Bisschop niet kon worden ingevuld, omdat het geld op was. 2. Eén van de insprekers - zeer actief binnen de PGB - merkt op dat men bij de discussie over hoe het moet in de val gelopen is. We hebben het vooral over bestuurlijke zaken gehad, waar doorheen steeds weer de zorgen voor de financiën speelden. Anderen merkten op dat de hele discussie alleen maar over geld leek te gaan. Het College van Kerkrentmeesters had besloten om alle projecten ten laste te brengen van de exploitatie en niet meer te laste van het kapitaal, zoals tot voor kort het geval was. Daardoor bleken er ineens enorme verliezen te zijn ontstaan. De situatie die nu is ontstaan kent alleen maar verliezers. 3. Zowel in de brieven als in de gesprekken die we gevoerd hebben ging het insprekers niet zozeer over de toekomst, maar vooral over wat men dreigde kwijt te raken. Het is een eye-opener, zo werd in een gesprek opgemerkt, te zien hoe mensen gehecht kunnen zijn aan hun eigen wijkgemeente die samenkomt in het eigen kerkgebouw. - Veel insprekers en briefschrijvers legden dan ook de nadruk op het voortbestaan van de wijkgemeenten rond hun eigen kerkgebouw. Sommigen gingen zelfs zover te zeggen: verdeel de boedel maar en laat elke wijkgemeente dan zelf beslissen hoe men verder wil. Wat die boedel betreft werd het overigens niet duidelijk welke rol de eigen fondsen van de Markuskerk en de Johanneskerk daarin spelen. - De beschikbare predikanten moeten een wijkkerk als aandachtsgebied krijgen. - Van gemeenteleden horen we dat de preken, het pastorale werk en de activiteiten van de predikanten verbonden aan de Markuskerk en de Johanneskerk hogelijk worden gewaardeerd. - De conclusie die we uit het merendeel van de gesprekken en brieven kunnen trekken is dat de wijkgemeenten als eilanden met een eigen cultuur functioneren. Ze hebben niet veel inhoudelijk contact met elkaar. De bruggen zijn weliswaar niet echt opgetrokken maar er vindt weinig wederzijds verkeer plaats. Gelukkig volgde dan soms de opmerking: de problemen van vandaag dwingen ons er echter toe het contact met elkaar te zoeken. Er moet dus nog veel werk verricht worden om elkaar als partners te zien die samen het probleem van de PGB moeten oplossen. Dat geldt voor (wijk)kerkenraden en wijkgemeenten. Het Bredaas Alternatief wordt gezien als een aanzet hiertoe. 4. Men vindt wel dat er iets moet gebeuren. Maar het op korte termijn sluiten van alle kerkgebouwen op één na, vindt nergens draagvlak. Dat zou een enorme terugloop in de Vaste Vrijwillige Bijdrage gaan betekenen. In een toelichting bij het Visitatie PG Breda 22-25 juni 2015-4

Bredaas alternatief staat dat ook duidelijk verwoord: Gemeenteleden bepalen hun Vaste Vrijwillige Bijdrage in eerste instantie met het oog gericht op hun (wijk)kerk, hun predikant, hun (wijk)gemeente en alle activiteiten die daar plaatsvinden. 9 Toch zal op de duur aan het sluiten van kerkgebouwen niet kunnen worden ontkomen, maar laat dit dan wel geleidelijk gebeuren. Genoemd wordt een periode van tien tot vijftien jaar. 5. Een van de insprekers wijst op een artikel in het juni-nummer van kerkinformatie. Daar wordt beschreven hoe de reorganisatie in Kampen in zijn werk is gegaan. Niet planvorming en tijdspaden waren leidend, maar geloofsbeleving werd als uitgangspunt genomen. Het besef was duidelijk aanwezig dat een fusie eerst en vooral geestelijk moest worden voorbereid. ( ) Meestal begint men met puzzelen over de gebouwen, maar in Kampen werd het proces nadrukkelijk bestempeld als geestelijk 10 6. Expliciet hebben visitatoren in de gesprekken de vraag gesteld: Wat ziet u als stip op de horizon waarnaar de PGB op weg zou moeten. Als we alle mooie woorden zoals We zien in dat er iets moet gebeuren en dat we dat gezamenlijk moeten doen terzijde laten zien we als hoofdlijn van de gesprekken en de brieven toch dat men zo lang mogelijk in de eigen omgeving wil kerken en kerkgemeente wil zijn, zodat gesproken kan worden van een beperkte toekomstvisie. 7. Missionaire projecten mogen niet ten laste komen van de algemene middelen. Het bestaande Project Noorderlicht, dat nu gestopt is, vond geen draagvlak bij de gewone gemeenteleden. Toch zijn er ook mensen die een lans breken voor al het werk dat op dit pioniersterrein de laatste tien jaar is verzet om nieuwe richtingen te vinden. 8. Van verschillende kanten is benadrukt dat men gastvrij is/wil zijn naar andere wijken toe. Anderen zijn welkom. Waar men minder goed in is, is, zoals één van de kerkenraadsleden het formuleerde: het zelf over de brug naar anderen toegaan. Er konden slechts enkele projecten worden genoemd (een diaconaal project met Roemenië, de boekenbeurs en een musical) die op dit moment over de grenzen van de eigen wijk reiken. Enkele leden staan ronduit huiverig tegenover gemeente-brede projecten voor, door visitatoren als voorbeeld genoemde mogelijke projecten, de jeugd of ouderen dan komen ze echt niet. 9. Opvallend is dat het in hoofdstuk 4 van de eindrapportage van de Toekomstgroep gestelde, dat de pastores het model van overeind blijvende wijkgemeenten niet zien zitten en dat zij meer hechten aan intensievere samenwerking en taakverdeling, in de gesprekken nauwelijks of geen aandacht kreeg. 10. Verder was de opmerking opvallend die een aantal keren gemaakt is over de situatie van de Lutheranen: De Lutherse Kerk kan beter zo spoedig mogelijk gesloten worden om de financiële lasten te verlichten, zodat de eigen kerkgebou- 9 Bijlage 2 bij PGB Reorganisatiescenario Bredaas alternatief, pag. 1 10 Kerkinformatie, 237, juni 2015, pag. 18 Visitatie PG Breda 22-25 juni 2015-5

wen langer voor de eigen mensen behouden kunnen blijven. De Lutherse traditie kan dan intrekken bij een van de bestaande wijkkerken. Visitatoren achten het niet eenvoudig te functioneren in een omgeving waar verschillende actoren lijnrecht tegenover elkaar staan en de Lutheranen als kleinste groep in de verdrukking zijn geraakt. 11. Verschillende briefschrijvers spreken hun teleurstelling uit over het feit dat de problemen binnen de PGB hebben geleid tot openlijke persoonlijke tegenstellingen. 12. In het afsluitende gesprek met de kerkenraadsleden is door enige deelnemers gesteld dat met name voor het ontwikkelen van de inhoudelijke visie gericht op de toekomst vooral naar de professionals dient te worden gekeken. Visitatie PG Breda 22-25 juni 2015-6

ADVIEZEN. 1. ALGEMENE KERKENRAAD De AK zal zich dienen te beraden over de vraag hoe het vertrouwen van de gemeenteleden teruggewonnen kan worden. Of daaraan een externe voorzitter kan bijdragen (zoals door sommige insprekers is gesuggereerd) is op dit moment niet duidelijk. 2. FINANCIËN Er wordt zeer verschillend over de financiën gedacht. Het College van Kerkrentmeesters versus het Bredaas Alternatief. Het ligt niet in de opdracht van visitatoren dit verder uit te zoeken. Op grond van onze bevindingen is het echter wel duidelijk dat zeker bij de gewone kerkleden er niet echt zicht is op de financiën en op de financiële (on)mogelijkheden. Hierover dient ook naar de basis toe, volstrekte helderheid te komen. Op dit moment zijn er te veel interpretatiemogelijkheden. Wij adviseren daarom om een onafhankelijke instantie de totale financiële situatie, inclusief de wijkgemeentelijke fondsen, te laten doorlichten. Het lijkt verstandig hierbij een helder onderscheid te maken tussen de exploitatiekosten en de reserves en fondsen en om duidelijk uit te laten komen wat de mogelijkheden en grenzen zijn voor de middellange termijn om de reserves en fondsen te gebruiken om de exploitatietekorten aan te vullen. Vervolgens kan de gemeente op de hoogte worden gesteld en kan men gezamenlijk op zoek naar wat er op grond van de financiën de komende tijd mogelijk is. 3. VACATURE BISSCHOP Stel op grond van dreigende overbelasting van de huidige predikanten en rekening houdend met de financiële mogelijkheden een interim predikant aan. Die kan als aandachtsveld de wijkgemeente rond de Lukaskerk krijgen, maar heb daarbij aandacht voor de als gewenst geziene intensievere samenwerking tussen de predikanten (zie ook hierna bij toekomstvisie en predikanten ) 4. TOEKOMSTVISIE De ontwikkeling van de inhoudelijke toekomstvisie voor de PGB lijkt ondergeschikt te zijn geraakt aan de organisatorische. Visitatoren zien hier een belangrijk knelpunt. Een organisatievorm kan niet los worden gezien van de gewenste, gedroomde, inhoud van het kerk zijn. Visitatoren adviseren om de ontwikkeling van de toekomstvisie direct ter hand te nemen. Zij kunnen zich daarbij niet voorstellen dat die ontwikkeling met name bij de predikanten wordt gelegd. Natuurlijk kunnen zij als professionals daarbij tezamen een belangrijke rol spelen, maar daar moeten zij dan ook de ruimte voor krijgen. Gezamenlijk gemeente-brede projecten starten en daar daadwerkelijk energie in steken kan daarbij helpen de hindernissen te slechten die nu het samengaan in de weg lijken te staan. Iedereen is het er over eens dat er op de duur kerkgebouwen zullen moeten worden afgestoten. Voor veel mensen lijkt hun geloofsbeleving echter gebonden te zijn aan hun kerkgebouw. Laat de AK in samenwerking met het Bredaas Alternatief gezamenlijk een inventarisatie maken van de geloofsbeleving van de gemeenteleden om van daaruit te bezien hoe men, in gezamenlijke verantwoordelijkheid, tot een reorganisatieplan kan komen dat breed gedragen wordt in de gemeente en dat geen beletsel vormt om op den duur mogelijk tot een ander kerkelijk leven te komen. Visitatie PG Breda 22-25 juni 2015-7

Zoals men een sociologisch onderzoek door het Kaski heeft laten uitvoeren, zou ook hier professionele ondersteuning gezocht kunnen worden. 5. PREDIKANTEN Laat de predikanten vanaf nu als een team optreden. Ze zijn allen parttime werkzaam. Bewaak hun inzet, zodat ze niet overbelast raken en wees helder in wat er van hen gevraagd wordt. TOT SLOT Twee opmerkingen tot slot: 1. Visitatoren maken zich zorgen over de (werk)belasting van de predikanten. In de eerste plaats betreft het de praktische relatie van predikanten met parttime aanstellingen die hun aandacht over verschillende wijken en kerken moeten verdelen, terwijl er ook verwachtingen bestaan ten aanzien van inhoudelijke ontwikkelingsrollen. In de tweede plaats zien visitatoren het gevaar dat de predikanten dan wel meegesleurd worden in de discussie over organisatie en financiën dan wel dat zij erop aangekeken worden dat zij niet de gewenste standpunten innemen ten aanzien van door gemeenteleden juist gewenste of ongewenste ontwikkelingen. 2. In de gesprekken troffen visitatoren een ondertoon aan die erop duidde dat de insprekers niet echt geloven in een gezamenlijke toekomst voor de PGB. Zij focussen zich vooral op het zo lang mogelijk in stand houden van wat er is. Een dergelijk ongeloof in een gezamenlijke toekomst maakt ook dat scenario s, die uitgaan van het aanspreken van reserves en fondsen en minder op het ontwikkelen van een nieuw elan, meer voor de hand liggen. Visitatoren zouden het betreuren als conserverende krachten de PGB domineren. Vaals/St. Michelsgestel 10 augustus 2015 Visitatie PG Breda 22-25 juni 2015-8