VAN DE COMMISSIE. De commissie wenst een ieder sfeervolle feestdagen en een plezierige vakantie

Nieuwsbrief van de Commissie PA-BO van de VGN Redactie: Cees van der Kooij vanderkooij@home.nl VAN DE COMMISSIE De commissie wenst een ieder sfeervolle feestdagen en een plezierige vakantie Agenda De eerstvolgende vergadering van de Commissie PA-BO is op woensdag 11:12-01 Heeft u vragen of wilt u iets inbrengen stuur dan een email naar secretaris Ronald Stroo: r.j.stroo@kpnmail.nl. Op 11:06-04 vindt in de Driestar-pabo in Gouda de volgende zaakvakkenstudiedag (ak-gesch-natuur) plaats, die in het teken zal staan van de kennisbases voor de zaakvakken. Nadere informatie volgt. Commissie De commissie vergaderde op 10:17-11. Helaas kon het plan om afscheid te nemen van Ron Meijer geen doorgang vinden omdat Ron verhinderd was. Misschien gaat het lukken op 11:12-01. Verschillende docenten die benaderd waren, bleken bereid te zijn om zitting te nemen in de commissie. De keuzes van de commissie zijn teruggegespeeld naar de kandidaten en op 11:12-01 hopen we de commissie weer op volle sterkte te hebben. Omdat de verzendlijst van de commissie verre van compleet bleek is de commissie gestart met een nieuwe inventarisatie van geschiedenisdocenten op de pabo s. Besproken werd de stand van zaken van de Kennisbasis Geschiedenis aan de hand van de reactie van Cees van der Kooij op het concept. De commissie ging akkoord met de plaatsing van de nieuwsbrief van de commissie op www.ivgd.nl. Marjan de Groot berichtte over de noodzaak i.v.m. subsidies van Brussel om Euroclio om te zetten van een stichting in een vereniging. Ook gaf ze vast een indruk van de komende Eurocliobijeenkomsten. Een deel van de vergadering ging over het 4 en 5 mei-comité. Aanwezig was voormalig pabo-docente Yvonne Ahrend, bij het comité werkzaam als educatief medewerker. Aan de orde kwamen de nieuwe taak van het comité op het gebied van voorlichtingsbeleid (overgenomen van het ministerie van VWS), het leermiddelenoverzicht van het comité, het boekje Nationaal aandenken, een speciale aflevering van het schooltv-weekjournaal, het project Adopteer een monument (ook mogelijk voor pabo s) en de nadruk op het wereldwijde karakter van oorlogen (i.pv. de focus uitsluitend op Nederland). Een interessante uitwisseling van ideeën en plannen, waarbij in de toekomst ook de nieuwsbrief van de commissie ingezet gaat worden als communicatiekanaal naar o.m. de pabo s.

2 Activiteiten Onder deze kop worden activiteiten van commissieleden vermeld, die verwant zijn aan het commissiewerk, maar veelal budgettair neutraal uitgevoerd worden voor het VGNbudget: in het oktobernummer van Kleio stond een artikel van Marjan de Groot en Cees van der Kooij over verhalend ontwerpen op basis van hun workshop Sam s suitcase tijdens de laatste Euroclioconferentie, op 10:05-11 was Cees van der Kooij aanwezig bij de presentatie in de INHollandpabo in Dordrecht van het boek van Jan de Bas De pabotoets geschiedenis haal je zo. Zie verder hoofdstuk III van deze Nieuwsbrief. Op ongeveer hetzelfde tijdstip werd het door Ton van der Schans samengestelde boek met opstellen van Van deursen de geest is meer dan het lichaam gepresenteerd (zie hieronder). op 10:08-11 was Marjan de Groot aanwezig bij de expertmeeting over de conceptkennisbasis cultuureducatie, op 10:10-11 waren Ton van der Schans en Cees van der Kooij aanwezig op de expertmeeting in Utrecht over het concept van de Kennisbasis Geschiedenis, op 10:27-11 en 10:28-11 was Marjan de Groot in Den Haag voor de bestuursvergadering van Euroclio over de omzetting van de stichting in een vereniging. Nieuwsbrief Wat een geweldige nieuwsbrief was de reactie van een nieuwe nieuwsbrieflezer. De Lerarenopleiding van de Universiteit van Amsterdam heeft gevraagd of Historie Gesignaleerd geplaatst mag worden op www.ivgd.nl. De commissie is hiermee akkoord gegaan. November was de maand van het afscheid nemen van Harry Mulisch. De historische boeken, die in november de meeste aandacht trokken, waren: David Van Reybroek, Congo, een geschiedens Koen Koch, Een kleine geschiedenis van de Grote Oorlog Auke van der Woud, Koninkrijk vol sloppen. Wie nog niet in bezit is van de schitterende boeken van Sebastian Haffner kan zijn boekenkast ruim aanvullen nu vrijwel al zijn werk uit de Mets &Schilt-boedel in de ramsj ligt. Historisch vergelijken kwam ruimschoots in discussie door de vergelijking die Rob Riemen maakte van aspecten van het fascisme met die van de PVV. Op politiek terrein uitgebreide aandacht in november voor de discussie over democratisering van de PVV, over de rol van de Koningin in formaties en over het algemeen in de politiek en over Nederland en de mensenrechten, veelal gekoppeld aan pleidooien voor een constitutionele toetsingsrecht in Nederland. Het ministerie van OCW kondigde voor 2011 een geschiedenispabo-toets aan, Cito kwam met de uitkomsten van de periodieke peiling geschiedenis op basis van gegevens uit 2008 en verder in november veel discussie over het Nationaal Historisch Museum en veel aandacht voor Sint Maarten en Sinterklaas. De volgende nieuwsbrief staat gepland voor begin januari 2011. CvdK 2

3 Geschiedenis en Geschiedenisonderwijs in het nieuws in de maand november 2010 Samenstelling Cees van der Kooij - vanderkooij@home.nl Hoofdstuk I Geschiedenisinhoud - blz. 3 Hoofdstuk II Geschiedenisdidactiek - blz. 83 Hoofdstuk III Geschiedenis in de opleiding - blz. 103 - AR = artikel ACD = audio-cd BJ = jeugd gebruikte afkortingen BV = volwassenen B(J)R = ramsj TE = tentoonstelling I GESCHIEDENISINHOUD 1 BRONNEN VAN HET VERLEDEN ARCHEOLOGIE Bijlen Een team van archeologen en neurologen van het Imperial College is tot de conclusie gekomen dat de eerste mens nadat hij geleerd had om scherpe stenen te gebruiken als wapen en gereedschap er twee miljoen jaar over deed om een handbijl te ontwikkelen vanwege een te klein brein en niet vanwege een gebrek aan motorische vaardigheden. De hersencapaciteit zou zo n 2,5 miljoen jaar geleden onvoldoende zijn geweest om een bijl te bedenken. Die vaardigheid kreeg de prehistorische mens met de ontwikkeling van het hersengebied, waarmee hij tegelijk leerde spreken. Vroege oermens kon bijl niet bedenken in: de Volkskrant, 10:06-11, blz. 3 [Wetenschap]. Archeologen hebben in Australië een stuk van stenen bijl gevonden van 35.500 jaar oud. Volgens archeoloog David het oudste stuk bijl ter wereld. Eerdere vondsten waren niet ouder dan 30.000 jaar. Door deze vondst zou het verhaal over de Europese oorsprong van de bijl dus niet wereldwijd opgaan. De bijl werd gevonden te midden van eeuwenoude rotstekeningen op heilige grond van de Aboriginals. Oudste bijl ter wereld gevonden in Australië in: Dagblad van het Noorden, 10:06-11, blz. 7. Engelsmanplaat De Stichting Verdronken Geschiedenis heeft een archeologische expeditie ondernomen naar de Engelsmanplaat tussen Ameland en Schiermonnikoog op zoek naar overblijfselen die zouden kunnen bewijzen dat Schiermonnikoog ooit op de huidige plaats van de 3

4 Engelsmanplaat lag. Ook werd er gezocht naar resten van het kofschip Frederik Hendrik dat in 1856 strandde, waarbij de voltallige bemanning omgekomen is. Zoektocht naar verleden Engelsmanplaat in: Dagblad van het Noorden, 10:06-11, blz. 3. De oogst van het archeologisch onderzoek bleef beperkt tot restanten van houten palen, die waarschijnlijk ooit gediend hebben als kaap (baken). Dekker, W., De motorzaag ronkt op stille Engelsmanplaat in: Dagblad van het Noorden, 10:08-11, blz. 2-3. Archeologische objecten: van wie? Peru eist van de Amerikaanse Yale-universiteit duizenden archeologische objecten terug, die opgegraven zijn in de Incastad Machu Picchu. Deze stad werd in 1911 ontdekt door Hiram Bingham III van Yale. Overeengekomen werd destijds dat Yale de objecten achttien maanden mocht bestuderen. Het gaat om tombes, grafdecoraties, botten, gewaden en aardewerk. Yale hoopt te kunnen onderhandelen over een verdeling. Peru heeft de hulp van Obama ingeroepen om tot een oplossing te komen. Hoekzema, A., Peru eist schatten van Inca s terug van Yale in: de Volkskrant, 10:09-11, blz. 12. Het Metropolitan Museum in New York gaat negentien oudheidkundige objecten afkomstig uit het graf van farao Toetanchamon, gevonden tijdens de ontdekking door Howard Carter in 1922, teruggeven aan Egypte. Sinds het begin van de 20 ste eeuw bevinden deze voorwerpen zich in de collectie van het museum. Egypte heeft altijd gezegd dat deze voorwerpen destijds illegaal het land verlaten hebben. Zahi Hawass noemde de teruggave een geweldige geste van het museum. Tot januari 2011 zullen de objecten tentoongesteld worden op een grote Toetanchamon-tentoonstelling in New York. Vanaf juni 2011 zijn ze te zien in het Egyptisch museum in Kairo. De uiteindelijke bestemming zal het nieuwe Egyptische museum in Gizeh zijn, dat vermoedelijk in 2012 open zal gaan. Smallenburg, S., Egypte krijgt 19 objecten terug in: NRC Handelsblad, 10:11-11, blz. 9. In de Volkskrant een overzicht van teruggegeven en nog niet teruggegeven erfgoed: Teruggegeven 2004: Aboriginal artefacten van het British Museum terug naar Australië. 2008: Een deel van het Parthenonfries van Italië naar Griekenland. 2008: Euphronios Krater, een grote Griekse vaas, van het Metropolitan Museum in New York naar Italië 2009: Fragmenten van muurschilderingen uit de Vallei der Koningen in Luxor van het Louvre naar Egypte. 2009: Obelisk van Axum van Italië naar Ethiopië. 2010: Hoofd van koning Badu Bonso II van het Anatomisch Museum in Leiden naar Ghana. 2010: Faraokunst van het Metropolitan Museum in New York naar Egypte. Nog niet teruggeven, opgeëist Elgin Marbles - British Museum, opgeëist door het Akropolis Museum in Athene Steen van Rosetta - British Museum door Egypte Grieks kuras - Rijksmuseum van Oudheden in Leiden zou terug moeten naar Zuid- Italië Bronzen beelden uit de collectie van Yves Saint Laurent in Frankrijk zouden terug moeten naar China. Hoogstraten, D. van, Schatten Toetanchamon naar Egypte in: de Volkskrant, 10:12-11, blz. 6. Een onbekende Chinese bieder heeft ruim 60 miljoen euro betaald voor een keizerlijke porseleinen vaas. Deze vaas werd in Londen aangetroffen bij het opruimen van een huis. 4

5 Het gaat om een 40 centimeter hoge Qianlong-vaas uit ongeveer 1740, waarschijnlijk door een Engels officier meegenomen uit het Zomerpaleis in Peking tijdens de plundering door Britse troepen in 1860. In China speculeert men over wie zich in deze als een goede vaderlander gedragen heeft, door geroofd erfgoed terg te brengen naar China. Een aanwijzing kan zijn of de vaas terecht komt in het Paleismuseum of in het museum van de Poly Group. Moleman, H., Zestig miljoen om een vaas terug te halen, Peking kent gulle patriotten in: de Volkskrant, 10:13-11, blz. 7. De Universiteit van Yale is overeengekomen met Peru om ruim 40.000 voorwerpen terug te geven aan Peru. Yale houdt dan 350 museumwaardige voorwerpen in eigen bezit. De onderhandelingen liepen al vanaf 2007. De voorwerpen gaan naar de Universiteit van Cuzco. In Cuzco zal in samenwerking met Yale een speciaal museum en een onderzoekscentrum komen. Toebosch, Th., Alleen de brokstukken uit Machu Picchu gaan terug in: NRC Handelsblad, 10:25-11, blz. 10. Oudste snijsporen Drei onderzoekers hebben in Proceedings of the National Academy of Sciences (early edition, online) aangegeven dat de twee botten uit Dikika (Ethiopië) uit 3,4 miljoen jaar geleden, waarop volgens andere wetenschappers de oudste snijsporen ter wereld voorkomen, te sterk verweerd zijn om daaruit te concluderen dat de Australopithecus afarensis al dieren slachtte en vlees at. Kritiek op 3,4 mln jaar oude snijsporen in: NRC Handelsblad, 10:16-11, blz. 11. Tandenonderzoek Een nieuwe methode om tanden te onderzoeken is met een synchroton, een deeltjesversneller, die een zeer gefocuste röntgenstraal kan opwekken. Daarmee kunnen zeer kleine groeilijnen (soms per dag) van de tanden zichtbaar gemaakt worden. Zo kan in de groeilijnen op de eerste kies (M1) goed het moment van geboorte en bij kinderen ook de sterfteleeftijd vastgesteld worden. Spiering, H., Neanderthaler was al op zijn zestiende volwassen in: NRC Handelsblad, 10:16-11, blz. 11. Domplein Utrecht Al eerder werd in Historie Gesignaleerd bekend gemaakt dat het Domplein in Utrecht archeologisch rijksmonument is geworden. Als aanvulling kan nog gelden dat het Domplein opgenomen is in het Odyssee-programma: het programma om onaf archeologisch onderzoek uit de 20 ste eeuw nader uit te werken. Schreurs, J., Domplein archeologisch rijksmonumnt. Van Trajectum tot palts in: Tijdschrift van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, herfst 2010, blz. 8-9. Citaten In ons vak (archeologie) komt het altijd anders dan je denkt, maar dit heb ik nog nooit meegemaakt. Je graaft naar de dertiende eeuw en je vindt ontaarde kunst. Het is een zeer, zeer spectaculaire vondst. Hermann Parzinger, voorzitter van de stichting Pruisisch cultuurbezit, zelf archeoloog, over de vondst van ontaarde kunstsculpturen in Berlijn, geciteerd in: Vaart, J. van der, Kunstvondst doet denken aan krimi in: NRC Handelsblad, 10:09-11, blz. 11. Publicaties (BV) Alders, P. e.a., Van bodemvondst tot database. Handboek voor de amateurarcheoloog. Matrijs, 24,95. Bespreking in Tijdschrift van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, herfst 2010, blz. 34. Tijdschrift ARCHEOLOGIE MAGAZINE - 2010. Nr. 06 is in november nog niet verschenen. 5

6 GESCHIEDENIS Historici c.s. Hugh Trevor-Roper Willem Otterspeer bespreekt de biografie over de Britse historicus Trevor-Roper / Lord Dacre - 1914-2003. Trevor-Roper schreef klassiekers over de opkomst van de middenklasse in Engeland en over de algemene crisis in de 17 e eeuw. Ook was hij bezig met WO II met als bestseller The Last Day of Hitler, waarvan hij zelf stelde: een eindeloze, gouden fontein van dollars vloeide mijn zakken in. Hij was de essayist van zijn generatie: een onafhankelijke geest die even oorspronkelijk dacht als helder schreef. Een dieptepunt in zijn carrière was in 1983 de aarzelende steun, die hij voor de publicatie van de dagboeken van Hitler in de The Times gaf, dagboeken die later toch vals bleken te zijn. (BV) Sisman, A., Hugh Trevor-Roper. The Biography. Weidenfeld & Nicholson, ca. 33,00. Bespreking Willem Otterspeer Engelands beste pen in: de Volkskrant, 10:06-11, blz. 5 [Boeken]. Bespreking door Patrick van IJzendoorn Hoffelijk, venijnig, recalcitrant, Brits in: NRC Handelsblad, 10:26-11, blz. 15 [Boeken]. David van Reybrouck Na de Libris Geschiedenis Prijs en de Jan Greshoff-prijs heeft David Van Reybrouck voor zijn boek Congo, een geschiedenis ook de AKO Literatuurprijs gewonnen, een prijs van 50.000 euro. Papa Maurice Mbwiti, Congolees schrijver, is blij met deze prijstoekenning aan Van Reybrouck en hoopt dat het boek nu snel in het Frans vertaald gaat worden, zodat de Congolezen het boek ook kunnen lezen: opdat onze geschiedenis hier in alle universiteiten en scholen kan worden onderwezen. Daar hebben wij behoefte aan. ( ) David heeft ons een nu eindelijk op papier en in stemmen bewaard gebleven verleden gegeven, een verleden met een kloppend hart. Dat is een mooi geschenk voor een volk. Peters, A., Van Reybrouck wint AKO Literatuurrijs met Congo in: de Volkskrant, 10:09-11, blz. 2. Luyten, A., Een mooi geschenk voor het volk in: NRC Handelsblad, 10:09-11, blz. 10. Elsbeth Etty interviewde Van Reybrouck voor NRC Handelsblad. Citaten uit dit interview zijn verspreid door deze nieuwsbrief te vinden. Etty, E., De stelling van David Van Reybrouck: Het publiek vraagt om standvastige schrijvers en media in: NRC Handelsblad, 10:13-11, blz. 10-11 [Opinie & Debat]. Eva Rovers Eva Romers promoveerde op een studie over het leven en het werk van Helene Kröller- Müller (1869-1939). Rovers had als eerste toegang tot uniek bronnenmateriaal: 3400 brieven uit het archief van Sam van Deventer, een vertrouwensman van Kröller-Müller. De handelseditie van haar proefschrift verschijnt onder de titel De eeuwigheid verzameld. Biografie van Helene Kröller-Müller in: Dagblad van het Noorden, 10:10-11, blz. 2. Johan Huizinga De Britse historica Lisa Jardine, University of London, stelt dat Johan Huizinga in zijn eigen land onvoldoende op waarde geschat wordt. Zij pleit voor een herwaardering van Huizinga, gezien de invloed van zijn Herfsttij der Middeleeuwen (1919) en Homo Ludens (1938) op de internationale cultuurgeschiedenis. Jardine geeft aan dat Nederland altijd al een probleem had met Huizinga, omdat hij zijn tijd ver vooruit was. In december houdt Jardine de Huizinga-lezing: The afterlife of homo ludens, from Huizinga to Zemon Davis and beyond? Johan Huizinga wordt niet op waarde geschat in: NRC Handelsblad, 10:19-11, blz. 1. Donker, B., Huizinga is een deel van mij in: NRC Handelsblad, 10:19-11, blz. 4-5 [Cultureel Supplement]. 6

7 Huizinga-biograaf Anton van der Lem heeft een oproep geplaatst in het bulletin van de Leidse Universiteitsbibliotheek Omslag. Hij wil graag weten welke titels deel uitmaakten van de bibliotheek van Huizinga. Aan de hand van zo n reconstructie is mogelijk te traceren door wie Huizinga beïnvloed is. Eén van Huizinga s studenten heeft aangegeven dat deze bibliotheek bescheiden afmetingen had: een wandje in een studeerkamer. Gezocht: Huizinga s boeken in: de Volkskrant, 10:20-11, blz. 4 [Boeken]. Eén van Huizinga s beroemdste werken Homo Ludens (1938) is door Amsterdam University Press opnieuw uitgegeven, voorzien van foto s van Vincent Mentzel. (BV) Huizinga, J., Homo ludens. Amsterdam University Press, 39,50. Persbericht Amsterdam University Press, 10:29-11. Auke van der Woud Robert Slagt interviewde Auke van der Woud voor het Geschiedenis Magazine o.m. over zijn publicaties, waaronder Koninkrijk vol sloppen: (AR) Slagt, R., Land van krotten en knechting in: Geschiedenis Magazine, november-december 2010, blz. 28-31. Theo Spek Theo Spek, snior onderzoeker historische geografie bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed en deeltijd bijzonder hoogleraar aan de RUG is benoemd tot gewoon hoogleraar Landschapsgeschiedenis in Groningen. Hij gaat een nieuw universitair Kenniscentrum Landschap oprichten, dat o.m. één- en tweejarige masteropleidingen landschapsgeschiedenis gaat verzorgen en vernieuwend wetenschappelijk landschapsonderzoek gaat verrichten. Nieuw Kenniscentrum Landschap in: Tijdschrift van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, herfst 2010, blz. 3. Vergeten [vervolg, zie Historie Gesignaleerd, november 2010] Suzanne Weusten interviewde Douwe Draaisma over zijn Vergeetboek aan de hand van Draaisma s centrale vragen: Waarom vergeten we? Waardoor? En: Hebben we er zelf iets over te zeggen? Allereerst wijst Draaisma op ouderdomsklachten: niet op namen kunnen komen. Dat noemt hij slijtage van de associatie. Omdat delen van het geheugen afhankelijk zijn van associatie en namen van zichzelf geen associatie hebben, wordt het moeilijk om namen als eerste naar boven te halen. Draaisma, nu 57, merkt dat er ook in zijn hersenen veel gewist wordt. Met de toename van de middelen om ons geheugen te ondersteunen, realiseren we ons steeds vaker wat er uit ons natuurlijk geheugen is verdwenen. Hij ergert zich aan metaforen voor het geheugen, zoals de computer. De beste metafoor voor het geheugen is volgens Draaisma een palimpsest, een hergebruikt stuk perkament. Na hergebruik kon je de oude tekst weer door de nieuwe heen zien schemeren, een beeld voor de gelaagdheid van het geheugen: er komt nieuwe informatie bij, oude informatie wordt gewist, maar in wezen komt de oude herinnering door de nieuwe heen te zitten. Volgens Draaisma wordt het geheugen gedomineerd door het vergeten. Het vergeten heeft een beschermende functie. Alle informatie dagelijks opnemen en bewaren zou leiden tot een grote blur. Draaisma koppelt de selectiviteit van het geheugen aan onze evolutionaire geschiedenis. Sommige dingen zijn voor het leven in je geheugen gegrift, andere zijn er bijna niet in te krijgen. Het geheugen is ongezeglijk, het gaat zijn eigen gang.( ) de ongezeglijkheid van het geheugen biedt een excuus. Je kunt niet persoonlijk verantwoordelijk gesteld worden voor wat je bent vergeten. Weusten, S., Het geheugen is ongezeglijk in: de Volkskrant, 10:03-11, blz. 48-49. In zijn recensie van Draaisma s Vergeetboek gaat Guus Middag bij zichzelf te rade: Ik heb vreemde ervaringen met mijn geheugen volledig verkeerd opgeslagen herinneringen, volledig vergeten gebeurtenissen en personen. Maar ook: haarscherp en tot in alle details herinnerde episodes die alleen ik me herinner, en niemand anders. 7

8 Middag sluit zijn recensie af: Dat is dan misschien een punt van kritiek: er staat te veel in. En: er had daarom ook wel een zaakregister in opgenomen mogen zijn. Verder niets dan lof voor dit leerzame boek met zijn mooie titel. Middag, G., Graven in het eerste vergeten in: NRC Handelsblad, 10:05-11, blz. 3 [Boeken]. Tomas Vanheste interviewde Douwe Draaisma voor Vrij Nederland. Enkele citaten uit het interview: Niet kunnen vergeten is een handicap. Het kladschrift van ons geheugen wordt aangepast, lijdende vorm, we herschrijven onze herinneringen niet zelf, dat wordt voor ons gedaan. Het geheugen heeft een ontwerper en een bezitter. Wij zijn de bezitter, maar het gehoorzaamt aan de ontwerper. Filosofen hebben een veel grotere beheersing ten opzichte van andere competenties dan neurologen. Vanheste, T., Douwe Draaisma: Het geheugen gehoorzaamt de evolutie - niet ons in: Vrij Nederland, 10:20-11, blz. 56-59. Non-fictie gids Vrij Nederland publiceerde de Non-fictie gids, de beste non-fictie van 2010 volgens VNrecensenten. Hieronder de boeken, die betrekking hebben op geschiedenis of aanverwante zaken, en die kort gerecenseerd worden: Achterhuis, H., De utopie van de vrije markt. Lemniscaat, 19,95. Blom, Ph., Het verdorven genootschap. De Bezige Bij, 29,90 [over radicale Verlichters). Boom, J., Als een nacht met duizend sterren. Podium, 21,50 [over Uruzgan]. Buijnsters, P.J., Geschiedenis van de Nederlandse bibliofilie. Boek- en prentverzamelaars 1750-2010. Vantilt, 45.00. Hagen, P., Politicus uit hartstocht. Biografie van Pieter Jelles Troelstra. Arbeiderspers, 39,95. Hannam, J., Gods Filosofen. Hoe in de Middeleeuwen de basis werd gelegd voor de moderne wetenschap. Nieuw Amsterdam, 29,95. Kloek, E., Vrouw des huizes. Balans, 19,95. Lemaire, T., De val van Prometheus. Ambo, 24,95 [over de keerzijde van de vooruitgang]. Panhuysen, L., Een Nederlander in de wildernis. De ontdekkingsreizen van Robert Jacob Gordon in Zuid-Afrika. Nieuw Amsterdam, 18,95. Rajchman, C., Een van de laatsten. Meulenhoff, 18,95 [overlevende van Treblinka]. Reinders, M., Gedrukte chaos. Populisme en moord in het Rampjaar 1672. Balans, 19,95. Reybrouck, D. Van, Congo. Een geschiedenis. De Bezige Bij, 24,90. Schuyt, K., Het spoor terug. J.B. Charles/W.H. nagel 1910-1983. Balans, 24,95. Scott, M., Het wrede ontwaken van een nieuwe wereld. Ondergang en herrijzenis van het antieke Griekenland. Bert Bakker, 29,,95. Woud, A. van der, Koninkrijk vol sloppen. Bert Bakker, 29,95. Zondergeld, G., Ons Socialisme uw Toekomst. Henk Woudenberg en het Nederlandse Arbeidsfront (1942-1945). Spinhuis Uitgevers, 39,50. Zeeman, M., Aan mijn voormalig vaderland. De Bezige Bij, 29,90. Non-fictie gids in: Vrij Nederland, 10:20-11, blz. 64-70. Kamerstukken Op 10:11-11 heeft Tweede Kamervoorzitter Verbeet de website www.statengeneraaldigitaal.nl symbolisch geopend. De website bevat twee eeuwen officiële Kamerstukken (Handelingen, Kamerbrieven en aanhangsels) van zowel de Tweede als de Eerste Kamer. Het is een project van de Tweede Kamer en de Koninklijke Bibliotheek, waaraan zes jaar gewerkt is. 8

9 Tweehonderd jaar Kamerstukken op internet in: Dagblad van het Noorden, 10:05-11, blz. 4. Gebouwd Indisch erfgoed Het Haags Historisch Museum en Monumentenzorg gaan het gebouwde Indische erfgoed uit de periode 1853-1945 in Den Haag in kaart brengen. Het project heet Sporen van Smaragd en startte op 10:19-11. Den Haag brengt Indisch erfgoed in kaart op: http://erfgoedstem.nl, 10:05-11. Geschiedenis als beleidsinstrument Dirk Vlasblom benaderde een aantal historici over het Nederlands verleden als politiek beleidsinstrument. De teneur is: het Nederlands verleden bindt niet. Er was altijd ruzie. De eensgezindheid is een mythe. Dat kennis van het verleden een band schept tussen Nederlanders is een misverstand, zeggen historici uit binnen- en buitenland. Enkele citaten uit het betoog van historicus Frijthoff: De Nederlandse staat is een staat die zichzelf steeds opnieuw uitvindt en die zijn identiteit in het heden zoekt. Geschiedenis is voor ons een verhaal van verdeeldheid, soms zelfs van haat en nijd. We hebben geen duidelijke gecanoniseerde staatsidee: we kennen onze eigen Onafhankelijkheidsverklaring en Magna Charta niet eens. Vlasblom, D., Niets dan tweedracht in: NRC Handelsblad, 10:08-11, blz. 8-9 [Wetenschap]. Verleden, heden, toekomst Het architectuurcentrum Arcam en het Nederlands Architectuur Instituut hebben UAR ontwikkeld: urban augmented reality, een applicatie voor een smartphone. Met deze applicatie kun je een reis door de tijd maken aan de hand van foto s en bouwtekeningen ter plaatse. Je richt de telefoon op een bepaalde plek en op het scherm zijn van die plek verleden, heden en toekomst te zien. Voor Amsterdam zijn er vijf routes, waarin een paar honderd Amsterdamse gebouwen opgenomen zijn. Voor Rotterdam is er ook al zo n opzet en later volgen Den Haag, Utrecht en mogelijkerwijs Almere en Den Bosch.. Architectuur-applicatie in: de Volkskrant, 10:10-11, blz. 42. Metz, T., App maakt van de iphone een wichelroede van de stad in: NRC Handelsblad, 10:11-11, blz. 9. In Experimental Psychology, 2010, nr. 6, doen Italiaanse onderzoekers verslag van onderzoek naar hoe mensen zich toekomstige gebeurtenissen voorstellen. Conclusie: meestal verzinnen ze die niet vanuit het niets, maar baseren ze zich grotendeels op hun herinneringen van gebeurtenissen, die ze al meegemaakt hebben. Ze herinneren zich dus als het ware de toekomst. Bruin, E. de, Mensen herinneren zich hun toekomst zo als hun verleden in: NRC Handelsblad, 10:13-11, blz. 7 [Wetenschap]. European Holocaust Research Infrastructure (EHRI) Op 10:16-11 is in Brussel het European Holocaust Research Infrastructure gelanceerd, een online platform van zo n twintig onderzoeksinstellingen uit dertien landen, die hun archieven gaan koppelen. Via deze samenwerking moet er gekomen worden tot standaardisering en het samenbrengen van de versnipperde Holocaustarchieven. De leiding van het project is in handen van NIOD in de persoon van Conny Kristel. Zij verwacht dat op deze manier het Holocaustonderzoek een echt Europees karakter krijgt. Tot op heden was het genocide-onderzoek toch vooral lokaal gericht. Het project wordt vanwege de Europese dimensie ondersteund door de Europese Unie met 7 miljoen euro voor de eerste vier jaar. Het is voor het eerst dat historici geld uit Brussel ontvangen om Europees te gaan samenwerken. Naast de wetenschappelijke wens voor het project is er ook een politieke: het borgen van het collectieve geheugen inzake de Holocaust en mensen eraan herinneren dat Europa uit de as van Auschwitz is opgekrabbeld. Het gaat overigens niet alleen om de Holocaust van de treinen, maar ook om de Holocaust van de kogels. Kristel hoopt dat via het project de 9

10 slachtoffers duidelijker in beeld zullen komen: je kunt geen geschiedenis schrijven zonder de stemmen van de slachtoffers. De EHRI bundelt archieven, maar voor onderzoek zal de onderzoeker zelf erop uit moeten gaan, want de documenten staan niet on line. EHRI zal onderzoekers de weg wijzen welke archieven van belang zijn voor het onderzoek. Geest, M. van der, Alle Holocaust onder één knop in: de Volkskrant, 10:12-11, blz. 7 [Wetenschap]. Identiteit In haar column in NRC Handelsblad worstelt Marjolijn Februari met het begrip identiteit, naar aanleiding van de stellingname van de Staatscommissie Grondwet dat in de Grondwet geen lofzang op de identiteit hoort. Februari: Enerzijds heb je een maatschappelijk proces, waarin mensen een identiteit aannemen, vormgeven, verfijnen en uitdragen, en aan de andere kant een afgeleid proces waarin die identiteit wordt vastgelegd en gebruikt voor allerlei zeer uiteenlopende doelen. Ze verwijst naar Amartya Sen die stelt dat identiteit een dynamisch begrip is, dat je niet moet willen bevriezen. Het betekent bijvoorbeeld dat de overheid je niet automatisch moet aanspreken als woordvoerder van je gemeenschap en je zo voor altijd opsluiten in je profiel. En zou ik eraan willen toevoegen, het betekent ook dat de overheid ons profiel niet moet bevriezen in databestanden en uitleveren aan kwade krachten. Februari, M., Je identiteit is alleen van jezelf in: NRC Handelsblad, 10:15-11, blz. 9. In Frankrijk is een nieuwe regering samengesteld. Het Ministerie van identiteit, integratie en immigratie komt niet meer voor. Immigratie is verhuisd naar Binnenlandse Zaken en identiteit is verdwenen. De minister van identiteit, integratie en immigratie is nu minister van energie en digitalisering. Korteweg, A., En weg is het ministerie van nationale identiteit in: de Volkskrant, 10:16-11, blz. 14. Immaterieel erfgoed De UNESCO heeft op een vergadering in Nairobi de lijst met beschermd immaterieel erfgoed uitgebreid. Het gaat om erkenning van gebruiken die een volk wil doorgeven aan volgende generaties. Van de 51 voordrachten zijn er 22 goedgekeurd, waaronder de Italiaanse mediterrane keuken, de Peking-Opera, het ritueel van de Franse maaltijd, de Spaanse flamenco, acupuntuur in China, de springprocessie in Echternach, de scharendans in Peru, de Iraanse vechtkunst Sport voor Helden, de tonnekensbrand in het Vlaamse Geraardsbergen en het Turkse olieworstelen. Nederland had geen voordrachten gemaakt, want Nederland heeft het Verdrag voor de Bescherming van Immaterieel Cultureel Erfgoed niet geratificeerd. Chin-A-Fo, H., Flamenco. De Franse keuken. De Peking Opera. Wat staat er op de lijst van immaterieel cultureel erfgoed? in: NRC Handelsblad, 10:17-11, blz. 2. Zweeden, C. van, Franse gastronomie als werelderfgoed in: Dagblad van het Noorden, 10:17-11, blz. 7. Historisch vergelijken Ten aanzien van het opereren van de PVV worden door Rob Riemen en door CDA-Tweede Kamerlid Biskop historische vergelijkingen gemaakt. Zie daarvoor verderop in de Tijd van Televisie en Computer, het onderdeel Politiek Nederland/actueel/PVV. CvdK. De geschiedenis leert Sander Donkers en Robert van de Griend ergerden zich in Vrij Nederland over de terughoudende recensies van de memoires van Bush vanwege het feit dat het nog te vroeg was om te bepalen hoe de geschiedenis over zijn presidentschap zou oordelen. Irritant is dat. Alsof de geschiedenis een scheidsrechter is die, terwijl de hele wereld heeft gezien dat het meters buitenspel was, jaren later alsnog ijskoud een doelpunt kan toekennen. Verderop stellen ze: We hádden van de geschiedenis kunnen leren dat een explosief groeiende populistische partij nou eenmaal een onweerstaanbare 10

11 aantrekkingskracht uitoefent op non-valeurs, fantasten, freaks en vechtersbazen. En dat enige voorzichtigheid in het stemhokje dus geboden was. Donkers, S. en R. van de Griend, De Week Waarin de geschiedenis haar eigen oordeel vormde en we er weer niets van leerden in: Vrij Nederland, 10:20-11, blz. 9. Foto s Hollandse Hoogte Hollandse Hoogte is de grootste Nederlandse fotoleverancier aan kranten en tijdschrften. Het bureau in Amsterdam vertegenwoordigt 300 fotografen en zo n honderd internationale fotobureaus. Op de website Hollandse-hoogte.nl kan gezocht worden in een beeldbank van 7,5 miljoen foto s. Ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan stelde directeur Zaal een top tien van de best verkochte foto s samen met op nummer 1 topcrimineel Klaas Bruinsma en op nr. 3 Ayaan Hirsi Ali. De top tien staat met toelichting van Zaal afgedrukt in NRC Weekblad. Zaal constateert dat er eigenlijk nauwelijks nog echte nieuwsfotografen zijn. Vergeleken met twintig jaar geleden zie je nauwelijks meer harde nieuwsfoto s in kranten. De foto s van branden en ongelukken op nu.nl zijn veelal gemaakt door amateurfotografen. Ribbens, A., 10 foto-bestsellers in: NRC Weekblad, 10:27-11, blz. 16-20. Versnelling In NRC Handelsblad een uitgebreid interview met Hartmut Rosa, hoogleraar aan de universiteit van Jena met als specialisatie tijdsociologie, over zijn ideeën over de versnelling in de maatschappij en de gevolgen ervan. Rosa waarschuwt dat mensen op een dag een hoge prijs betalen voor het steeds moordende tempo waarin ze leven. In 2005 schreef hij een wetenschappelijke studie Beschleunigung. Die Veränderung der Zeitstrukturen in der Moderne. Daarin beschrijft hij hoe de versnelling mede door de economische en financiële liberalisering van de laatste decennia zo n vlucht heeft genomen, dat burgers en politici hun greep op de samenleving zijn kwijtgeraakt. Rosa reist de wereld rond om lezingen te geven en krijgt overal de hamvraag: hoe kan in een samenleving die schreeuwt om instantbeslissingen nog ruimte gemaakt worden voor de reflectie die nodig is voor beleid op langere termijn. De versnelling komt voort uit technologische ontwikkelingen, die aangedreven door het kapitaal, elkaar steeds sneller opvolgen. Vroeger zorgde innovatie ervoor dat het leven elke twee generaties structureel veranderde. Nu begrijpen sommige ouders de wereld van hun kinderen al niet meer: binnen één generatie voltrekken zich meerdere radicale transformaties. De versnelling die er altijd is geweest gaat harder dan ooit. Financiële markten hebben een ander tempo dan de echte economie. De connectie tussen die twee is verbrokenen; die mismatch veoorzaakte de kredietcrisis en daarna de economische crisis. Sinds de Verlichting is versnelling als iets positiefs gezien. Het bracht dynamiek en de economieën groeiden ervan. Van groei kwam welvaart. Snelheid leidde tot goede dingen en vormde de kern van ons vooruitgangsdenken. Maar: we zijn de slaaf geworden van de versnelling. Overal in de samenleving zijn uitvalsverschijnselen. Versnelling is geen belofte meer, maar een dreiging. Competitie - op zich goed - is te ver doorgeslagen. Wetenschappers worden beoordeeld op het geld dat ze binnenhalen in plaats van op onderzoek en publicaties. Dat noemt Rosa gevaarlijk. Rosa ziet geen mogelijkheden voor individuen zich hiertegen te verzetten: het systeem is krachtiger dan jij, stelt hij. Zijn advies: mee laten drijven en goede prioriteiten te kiezen om niet aan stress ten onder te gaan. Rosa vindt zijn werk fascinerend en dankbaar. Hij houdt mensen die geen tijd meer hebben een spiegel voor voor reflectie. Tegelijkertijd is hij pessimistisch omdat uiteindelijk de maakbaarheid van de samenleving een illusie blijkt. In plaats van een steeds beter leven en een steeds vrijere mens is het krachtige leven uiteindelijk een vorm van totalitarisme. Gruyter, C. de, Permanent opgejaagde slaven van de versnelling in: NRC Handelsblad, 10:30-11, blz. 16. 11

12 Zie ook: www.zeit.de/2006/05/st-beschleunigung en www.zeit.de/2007/52/interview Rosa. Rosa s boek Beschleunigung. Die Veränderung der Zeitstruktur in der Moderne verscheen in2005 bij Suhrkamp Verlag en kost 17,00 (538 blz.). CvdK. Genealogie Het septembernummer van het kwartaalblad Genealogie van het Centraal Bureau voor Genealogie, Centrum voor Familiegeschiedenis, is gratis te downloaden van de website www.cbg.nl. In het nummer o.m. uitgebreid aandacht voor de tv-serie Verborgen Verleden. http://194.171.109.12/news/634/ septembernummer+genealogie+beschikbaar+op+internet, 10:22-11. Grenzen in het verleden De Duits-Amerikaanse cultuurhistoricus Mosse creëerde een overgangsperiode van 1870 tot 1900 om duidelijk te maken hoe de wereld veranderde. In 1900 was veel niet meer hetzelfde als in 1870. Martijn van Lieshout filosofeert op basis hiervan over grenzen in het verleden en komt o.m. uit bij Virginia Woolf die stelde: In of nabij december 1910 veranderde de menselijke aard Lieshout, M. van, December 1910: begin van de moderne tijd in: Geschiedenis Magazine, november-december 2010, blz. 6-7. Citaten De geschiedenis in een land als Oeganda wordt, in elk geval de afgelopen halve eeuw, steeds opnieuw uitgevonden. Als er weer een nieuwe dictator aantreedt, wordt veel van wat daarvoor gebeurde ontkend. Geschiedschrijving is er daardoor niet of nauwelijks. De enige stabiele versie die er is, is de westerse. Kadu Wasswa in: Bos, K. en A. Stultiens, Afrikaans archief. Een Oegandese duizendpoot in: Vrij Nederland, 10:30-10, blz. 45. Het is goed dat de tijd van de koloniale trots voorbij is, maar die moet niet enkel vervangen worden door postkoloniale schaamte als die niet gepaard gaat met nieuwe vormen van betrokkenheid. David Van Reybrouck in: Etty, E., De stelling van David Van Reybrouck: Het publiek vraagt om standvastige schrijvers en media in: NRC Handelsblad, 10:13-11, blz. 10-11 [Opinie & Debat]. De politieke en historische gebeurtenissen in Nederland van de afgelopen decennia schreeuwen om duiding, om toelichting, om standpuntbepaling en zouden gefundenes Fressen moeten zijn voor elke auteur, die zijn deur open heeft staan, maar ik zie daar maar heel weinig van terechtkomen. David Van Reybrouck in: Etty, E., De stelling van David Van Reybrouck: Het publiek vraagt om standvastige schrijvers en media in: NRC Handelsblad, 10:13-11, blz. 10-11 [Opinie & Debat]. Sterk aan Philip Roths historische fictie is hoe hij daarin een vervlogen tijd aanraakbaar en nabij maakt en tegelijkertijd het verschil met nu laat uitkomen. Jeroen Vullings in: Vullings, J., Philip Roths Nemesis : We weten het niet in: Vrij Nederland, 10:13-11, blz. 56. Ik schrijf over de toekomst omdat het zo n fantastische manier is om over het heden te schrijven. De narratieve afstand die de toekomst biedt, geeft mij de ruimte om stil te staan bij alle hoop en angst die ik heb over vandaag. Cory Doctorow, geciteerd in: Martijn, M., Het idee van Cory Doctorow: Vermijd de ipad als de pest in: Vrij Nederland, 10:13-11, blz. 59. Het belang van geschiedenis is dat je patronen uit het verleden gebruikt om het heden te begrijpen. Lisa Jardine, geciteerd in: Donker, B., Huizinga is een deel van mij in: NRC Handelsblad, 10:19-11, blz. 4-5 [Cultureel Supplement]. 12

13 Films/dvds Verborgen verleden Op 10:07-11 was er op Nederland 2 weer een aflevering van de serie Verborgen verleden, waarin ditmaal de familiegeschiedenis van actrice Carry Tefsen centraal stond. Tefsen bleek een unieke naam: alle Tefsens zijn familie. Verborgen verleden in: Dagblad van het Noorden, 10:06-11, blz. 53. CvdK. De aflevering van 10:14-11 was gewijd aan het verleden van Jouri Mulder, die van vaderskant terecht kwam bij Oost-Groningse dagloners en van moederskant bij schippers en handelaren in scheepsbenodigdheden in de Kop van Overijssel. Verborgen verleden in: Dagblad van het Noorden, 10:13-11, blz. 55. CvdK. Publicaties (BV) Bod, R., De vergeten wetenschappen. Een geschiedenis van de humaniora. Bert Bakker, 24,90. Bespreking door Geertje Dekkers Alfa s aan zet in: de Volkskrant, 10:27-11, blz. 9 [Wetenschap]. (BV) Deursen, A. Th. van, De geest is meer dan het lichaam. Opstellen over geschiedenis en cultuur. Bert Bakker, 19,95 [ selectie van artikelen en toespraken, gemaakt door Ton van der Schans]. Aankondiging in Pas Verschenen in: NRC Handelsblad, 10:19-11, blz. 4 [Boeken]. Bespreking door Wim Berkelaar Van Deursen hamert op het geloof. God had een betere boodschapper verdiend in: Historisch Nieuwsblad, november 2010, blz. 81-82. (BR) Köbben, A.J.E., De tijdgeest en andere ongemakken. Mets & Schilt, van 19,90 voor 6,90. Steven Sterk - Utrecht - tel. 030 2340580. (BR) Roelstraete, J., Je stamboom, je familiegeschiedenis. Stap voor stap. Davidsfonds, van 25,95 voor 7.90. Steven Sterk - Utrecht - tel. 030 2340580. (BV) Sense and Sensitivity. The Dutch and Delicate Heritage Issues. ICOM Nederland en Erfgoed Nederland, 21,75 [een bundel artikelen over gevoelige kwesties (ethische vragen) in de museum-/erfgoedsector]. www.erfgoednederland.nl/publicaties. (BR) Stokvis, P., Geschiedenis van een Privéleven. Bronnen en benaderingen. SUN, van 42,40 voor 12,50. Steven Sterk - Utrecht - tel. 030 2340580. (BR) Winkler, J. en J. Nijen Twilhaar, Achternamen in Nederland & Vlaanderen. SdU, van 49,95 voor 19,90. Steven Sterk - Utrecht - tel. 030 2340580. (ADC) Zijlmans, K., Wat is kunstgeschiedenis? De geschiedenis van de kunst als moderne wetenschap. Home Academy, vier cd s, 0128 34,95. Bespreking door Joep van Ruiten Gauguin als vroege sekstoerist in: Dagblad van het Noorden, 10:24-11, blz. 39. Tentoonstellingen (TE) Monumentalisme - Geschiedenis, nationale identiteit en hedendaagse kunst - Stedelijk Museum - Amsterdam - t.e.m. 11:09-01. Catalogus 19,50. Zie ook www.stedelijk.nl. Bespreking Marina de Vries Stedelijk wacht een rijk oogstjaar in: de Volkskrant, 10:03-09, blz. 53: uit de selectie blijkt een wijd uitwaaierende belangstelling voor de verre of nabije geschiedenis, die van invloed is op het heden. 13

14 Bespreking door Lucette ter Borg Hallucinerend mooie zandcirkels van Job Koelewijn in: NRC Handelsblad, 10:14-09, blz. 9: Alles wat naar establishment, vaderlandsliefde, traditie of nationalisme ruikt is verdacht geworden in de moderne kunst. (TE) Wereldverbeteraars! 75 jaar IISG Universiteit Amsterdam Bijzondere Collecties t.e.m. 11:30-01 [topstukken uit het IISG-archief, o.m. een pagina van het Communistisch Manifest, de Utopia van Thomas More en een kunstwerk van Robert Jasper Grootveld]. Aankondiging in Historisch Nieuwsblad, oktober 2010, blz. 97. Bespreking door Peter Giesen Parels van de mestvaalt van de geschiedenis in: de Volkskrant, 10:30-10, blz. 2-3 [Wetenschap]: een prachtige tentoonstelling Tijdschriften GESCHIEDENIS MAGAZINE - 2010 - november-december In het gecombineerd november-december 2010-nummer van Historie Gesignaleerd zijn de belangrijkste artikelen: Baar, H. van, Ultieme Europeanen [over de Roma in de Europese geschiedenis] Clerinx, H., Lucy, twintig en tweebenig [over Lucy, Australopithecus afarensis] Slagt, R., Land van krotten en knechting [interview met Auke van der Woud over zijn nieuwste boek Koninkrijk vol sloppen] Smits, I., Een eeuwigheid voor Jacob de Zoet. Nederlanders in Japan rond 1800 Offenberg, G., De tuinbaas op de tocht [over het verdwijnende beroep van tuinbaas bij buitenhuizen] Damme, L. van, De decembermoorden als excuus. De ontwikkelingsrelatie tussen Nederland en Suriname Blom, Ph., Snakkend naar gezelschap en uitdagende ideeën. Thiry d Holbach, mentor van de radicale Verlichting [voorpublicatie uit Bloms nieuwste boek Het Verdorven Genootschap. De vergeten radicalen van de Verlichting [Amsterdam, 2010, 29,90]. Het centrale thema in dit nummer is Tolstoj met de volgende artikelen: Lieshout, M. van, Tolstoj schrijver profeet. Inleiding. Runia, E., Een oorlogsverklaring aan de geschiedenis Staaij, A. van de, Soldaatjes-kameraadjes. Het Russische leger ten tijde van Oorlog en Vrede Kluveld, A., Vrede in Blaricum. Een Tolstojaans experiment. En verder de gebruikelijke columns, boekbesprekingen en de agenda met de tentoonstellingen. CvdK HISTORISCH NIEUWSBLAD 2010 - november In het Historisch Nieuwsblad van november 2010 zijn de belangrijkste artikelen: Lavèn, A., Geen gezeik, iedereen rijk. In beeld: populisme [fotoreportage]. Welgraven, C., Hoe het leger kon oprukken [dossier Suriname]. Welten, A., Misleide migranten [dossier Suriname: Hindoestanen]. Blessing, M., Eigenzinnige hoogvlieger [Fokker, 1890-1939]. Hartmans, R., Revolutionair in dienst van Rome [Copernicus] Tames, I. en J. Withuis, Stilte na de oorlog? [WO II na WO II]. En verder de gebruikelijke columns, boekbesprekingen, signalementen en een beknopte tentoonstellingsagenda. CvdK. 14

15 2 TIJD VAN JAGERS EN BOEREN TOT 50 VOOR CHRISTUS ALGEMEEN: voor de tijd van de mens American Museum of Natural History H.J.A. Hofland doet in NRC Handelsblad verslag van een bezoek aan het American Museum of Natural History in New York: Zo kom je onvermijdelijk aan het prachtstuk, de Tyrannosaurus Rex. Telkens weer niet te geloven.( ) Daar staat dit geraamte, altijd weer groter dan ik het in mijn geheugen had bewaard Nog meer fauna uit de prehistorie, allemaal van een geweldige vervaarlijkheid. Maar dit wezen slaat alles. En het wordt omringd door opgewonden kinderen. dat is het eigenaardige met de prehistorische wereld: vooral kinderen worden erdoor aangesproken. ( ) De prehistorie (en de geschiedenis van de ontdekkingsreizen) horen tot de onvergetelijke herinneringen en het plezier van mijn jeugd. De opwinding van de kinderen in dit museum doet me vermoeden dat ze over vijftig, zestig, zeventig jaar over dezelfde ervaringen zullen vertellen. Zo n zorgvuldig ingericht museum is geen linkse hobby. Het geeft je een kostbare en onvergetelijke ervaring. H.J.A. Hofland, Prehistorisch geraamte in: NRC Handelsblad, 10:19-11, blz. 19 [Cultureel Supplement]. Tentoonstellingen (TE) Ptero s boven Rotterdam Natuurhistorisch Museum Rotterdam t.e.m. 11:06-03 - zie ook www.nmr.nl. Gratis boekje. Nieuwstadt, M. van, Vliegend reptiel gehuld in nepbont in: NRC Handelsblad, 10:21-09, blz. 8. Zweefvliegers op platvoeten in: de Volkskrant, 25-09, blz. 9 [Wetenschap] [foto]. ALGEMEEN: de mens Quetzalcoatlus op jacht - impressie Mark Witton (www.nmr.nl) Eerste boeren De eerste bewoners van het Duitse landbouwdorpje Derenberg (ca. 7100 voor Chr.) blijken genetisch verwant met de huidige bevolking van Centraal-Europa én met de huidige bevolking van Turkije, Syrië en Irak. Vooral die laatste verwantschap is een 15

16 belangrijke aanwijzing voor de theorie dat de eerste landbouw in Europa (de Bandceramiek ) zich verspreidde door volksmigratie en niet door culturele invloed. Het onderzoek is gepubliceerd in PLos Biology en is gebaseerd op DNA onderzoek van 21 individuen, afkomstig uit de prehistorische begraafplaats bij Derenberg. Eerste boeren uit Midden-Oosten in: NRC Handelsblad, 10:11-11-, blz. 8. Neanderthalers Onderzoek met een röntgenlaser - zie de rubriek Archeologie hierboven onder Tandneonderzoek - van tanden van Neanderthalers, vroege Homo sapiens en moderne mensen heeft uitgewezen dat de Neanderthalers zo n twee à drie jaar vroeger volwassen werden dan de latere mens. Conclusie: in de evolutie werd de jeugd steeds langer. De Neanderthaler maakte duidelijk een iets snellere jeugd door dan de later mens. Die langere kindertijd van de latere mens zal ontstaan zijn om kinderen de tijd te geven om de rijke mensencultuur te leren: taal, jachttechnieken, omgevingskenmerken en sociale gewoonten. Spiering, H., Neanderthaler was al op zijn zestiende volwassen in: NRC Handelsblad, 10:16-11, blz. 11 [met tabel over de jeugdjaren van chimpansee tot en met Homo sapiens]. Tussen 2000 en 2003 onderzocht het Archeologisch Centrum van de Vrije Universiteit het Rosveld bij Nederweert. Archeologen troffen menselijke sporen aan uit de periode 1500 voor tot 1500 na Chr. Daartussen bleken bewerkte vuurstenen werktuigen van Neanderthalers. Maar die werden gevonden in een zandlaag die 20.000 jaar jonger is dan de laatst levende Neanderthalers. Aan de hand van de dateringstechniek optical stimulated luminescense is het nu beter mogelijk dan voorheen om zandlagen te dateren. Nieuw onderzoek wees uit dat het hier moet gaan om cryoturbatie: strenge vorst en dooi verstoorden de natuurlijke gelaagdheid van de ondergrond, waardoor de vuurstenen werktuigen naar de oppervlakte zijn gekomen. Müller, A., Vuurstenen werktuigen in foute grond in: Tijdschrift van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, herfst 2010, blz. 14-15. Jagers-verzamelaars Sophie Derkzen bespreekt in Vrij Nederland de ideeën van Sarah Blaffer Hrdy, o.m. uit haar boek Een kind heeft vele moeders. Daarin stelde Hrdy dat jagerverzamelaargemeenschappen samenwerkten om hun kinderen te verzorgen en eten te geven. Niet de jagervader die af en toe met wat vlees thuiskwam was cruciaal. Nee, de moeder zorgde samen met de vrouwen van haar familie, al verzamelend voor een continue voedselvoorziening. Let wel, zo stelt Hdry, jagers en verzamelaars waren coöperatief ingesteld, omdat ze zich aan steeds veranderende omstandigheden moesten aanpassen. Maar sinds mensen zich op vaste plekken gingen vestigen, is onze samenleving weer veel competitiever geworden. De chimpansee in ons kwam weer boven. Derkzen, S., Zorg delen moet! in: Vrij Nederland, 10:20-11, blz. 84-87. Stonehenge In Engeland is besloten om de omgeving van Stonehenge op te knappen. Het uitzicht op de steencirkel wordt bedorven door twee drukke wegen, waarvan er één vlak langs het monument voert. Ook worden de faciliteiten voor bezoekers uitgebreid. Momenteel komen jaarlijks ongeveer 1 miljoen bezoekers naar Stonehenge. Stonehenge voor miljoenen opgeknapt in: Dagblad van het Noorden, 10:22-11, blz. 50. Witte Revolutie van de Prehistorie Dertien onderzoeksinstituten in Europa hebben vastgesteld dat de relatief snelle verspreiding van de landbouw in Europa deels te danken is aan het drinken van melk. Genetisch onderzoek wees uit dat de eerste groep boeren opvallend veel mensen telde met het gen dat melkdrinken mogelijk maakte. Daarmee hadden ze een evolutionair voordeel omdat dank zij de koeienmelk de kindersterfte daalde. Antropoloog Joachim Burger van de universiteit van Mainz noemt de verspreiding van de landbouw dan ook de witte revolutie van de prehistorie. 16

17 Melk hielp landbouw te verspreiden in: Geschiedenis Magazine, november-december 2010, blz. 5. IJstijden In het kader van het 40-jarig bestaan van Arctisch Centrum in Groningen worden er allerlei activiteiten georganiseerd, o.m. ijstijdenexcursies, waar getoond wordt hoe de ijstijden het Nederlandse landschap gevormd hebben. Esther van der Meer doet daarvan verslag: drie ijstijden hebben hun sporen in (Noord)Nederland duidelijk nagelaten: Nederland deels onder ijs of Nederland als poolwoestijn. Nadere informatie: www.depoolnacht.nl. Meer, E. van der, Voor geologen is ijstijd kort geleden in: Dagblad van het Noorden, 10:27-11, blz. 10. Citaat De vroegste verwijzingen naar een wereld na de dood stammen uit de oude steentijd ofwel het Vroeg-Paleolithicum (60.000 tot 10.000 jaar geleden). In deze tijd kregen de doden al grafgiften mee, zoals sieraden en werktuigen. Citaat uit Geïllustreerde Atlas van het Hiernamaals van Guido Derksen, Martin van Mousch en Jop Mijwaard [Nieuw Amsterdam, 24,95], geciteerd in: Eerste zin in: de Volkskrant, 10:20-11, blz. 4 [Boeken]. Publicaties (AR) Clerinx, H., Lucy, twintig en tweebenig [over een in 1974 ontdekt menselijk wezen, Austalopithecus afarensis, dat de naam Lucy kreeg] in: Geschiedenis Magazine, november-december 2010, blz. 27. (AR) Lindert, H. van, Op de rots geblazen ossen [70 jaar geleden werden de grotschilderingen van Lascaux ontdekt - zie www.lascaux.culture.fr] in: NRC Handelsblad, 10:20-11, blz. 16 [Wetenschap] De Kleine Wetenschap. Tentoonstellingen (TE) Expeditie Steentijd. Vlaardingencultuur: jagers worden boeren Museum Het Valkhof Nijmegen t.e.m. 11:23-01. Aankondiging in Archeologie Magazine 2010, nr. 4 blz. 42. HUNEBEDDEN vroege landbouwers Hunebed Highway Hein Klompmaker, directeur van het Hunebedcentrum in Borger, heeft voorgesteld om de N34 vanaf de A28 (De Punt) naar Coevorden in navolging van Route Napoleon en Route 66 om te dopen in Hunebed Highway, een toeristische route met internationale allure. Daarbij verwijst hij niet alleen naar het project Geopark de Hondsrug - de Hondsrug was in feite de A1 van de prehistorie -, naar de aftocht van Bommen Berend in 1672 van Groningen naar Coevorden en naar de vele cultuurhistorische monumenten langs de route, maar ook naar de vele andere toeristische attracties langs de route als o.m. Plopsaland, het Boomkroonpad, het Sprookjeshof en Kabouterland. Pomp, W., De N34: Hunebed Highway in: Dagblad van het Noorden, 10:03-11, blz, 33. Publicatie (BJ) Roux, F. le en R. Wijtsma, De schedel van Mag-Hun. Meppel/Borger: 17

18 Edu Actief/Hunebedcentrum, 2010, 6,95. Deel 5 van de serie Arin en het volk van de Hunebedbouwers. Tentoonstelling (TE) Spaanse Steentijd in Borger. Mysterieuze dolmens van Antequera (Spanje) - Hunebedcentrum - Borger - t.e.m. 11:28-02, www.hunebedcentrum.nl en www.dolmenvanantequera.nl, catalogus ( 19,95) en dvd ( 7,95). Informatie Hunebedcentrum. Aankondiging Spaanse Steentijd in Borger in: Dagblad van het Noorden, 10:23-10, blz. 52. Dolmen Menga in Antequera Foto: www.juntadeandalucia.es/cultura. Spaanse Steentijd in Borger Het Hunebedcentrum besteedt in een overzichtelijke tentoonstelling aandacht aan de dolmens van Antequera in het Spaanse Andalusië. Dicht bij elkaar liggen daar twee ganggraven, de Menga en de Viera, en een (vals) koepelgraf (tholos) El Romeral. De tentoonstelling begint met een maquette van het gebied, waar ook nog een rots lijkend op een slapend vrouwengezicht op voorkomt: de Peňa. De prehistorische monumenten stammen uit ongeveer 5000 jaar geleden. De Menga en de Viera zijn langgraven opgebouwd uit grote wandstenen (orthostaten) en enorme dekstenen uit de nabijheid van de dolmens. El Romeral bestaat uit gestapelde stenen. De tentoonstelling toont een aantal bodemvondsten als fraai geslepen bijlen, maar ook stampers, mokers en maalstenen. Op veertien panelen wordt verteld over de ontdekkingsgeschiedenis van de dolmens, die doorloopt tot op heden met opgravingactiviteiten van de universiteiten Granada en Sevilla. De dolmens zijn gebouwd door vroege landbouwvolken op de overgang van de nieuwe steentijd naar de kopertijd. Ze waren centra van rituelen, mogelijkerwijs gebaseerd op voorouderverering. De dolmens zijn de meest bijzondere overblijfselen van de Zuid- Spaanse megalithische cultuur. Ze trekken dan ook veel bezoekers: in 2009 82.968 mensen. Voor de tentoonstelling is een aparte website ingericht met enige achtergrondinformatie en foto s: www.dolmenvanantequera.nl. Een Engelstalig gids met achtergrondinformatie is in het museum te koop, evenals de dvd Menga, proceso de construccion. Op deze dvd van de Junta de Andalucía - Nederlands gesproken - wordt het landschap beschreven en komen in de vorm van een animatie de eerste bewoners, die het langgraf Menga gaan bouwen, in beeld. Dat bouwproces wordt in animatievorm stap voor stap boeiend in beeld gebracht, wat je voortdurend doet vergelijken met de theorieën over de bouw van de hunebedden. Opvallend is dat men in Spanje in de 17 de eeuw ook - net als in Drenthe - dacht aan reuzen als bouwers en dat aangenomen wordt dat de dolmens een markeringsfunctie hadden (aanwezigheid en vestiging). Trouwens aangenomen wordt ook dat het niet alleen grafheuvels waren, maar cultusplaatsen, die tot in de Middeleeuwen in gebruik waren! Een echte aanrader deze dvd. CvdK 18

19 ALGEMEEN 3 TIJD VAN GRIEKEN EN ROMEINEN 3000 voor tot 500 na Chr. Voor de Lage Landen:50 voor tot 500 na Chr. Publicaties (BR) Armstrong, K., De Bijbel. Mets & Schilt, van 18,00 voor 6,90. Steven Sterk - Utrecht - tel. 030 2340580. (BR) Blackburn, S., Politeia van Plato. Mets & Schilt, van 18,00 voor 6,90. Steven Sterk - Utrecht - tel. 030 2340580. (BR) Manguel, A., De Ilias en de Odyssee van Homerus. Mets & Schilt, van 18,00 voor 6,90. Steven Sterk - Utrecht - tel. 030 2340580. (BJ) Moeyaert, B. en W. Erlbruch, Het paradijs. Querido, 22,50 (10+). Bespreking door Joukje Akveld Fictie in: Vrij Nederland, 10:27-11, blz. 62 (1 ster). (BV) Pfeijffer, I. L., De Griekse mythen. Prometheus, 19,95 [naverteld voor lezers van nu]. Aankondiging in Pas Verschenen Non-Fictie in: de Volkskrant, 10:27-11, blz. 7. (BV) Singor, H., De komst van Alexander. Alexander de Grote en zijn nalatenschap. Ambo, 15,00. Aankondiging door Frank Smits in Signalementen in: Historisch Nieuwsblad, november 2010, blz. 80-81. (BV) Vergeer, Ch., Marcus. De man met de verminkte vingers. Damon, 18,90 [aanzet tot een biografie van evangelist Marcus] Bespreking door Job van Schaik Op zoek naar Marcus in: Dagblad van het Noorden, 10:02-11, blz. 39. Tentoonstellingen (TE) MegaGrieken - Rijksmuseum van Oudheden - Leiden - t.e.m. 11:02-01, zie ook www.rmo.nl [speciale jeugdtentoonstelling 6 tot 12 jaar over de betekenis van de klassieke Grieken]. Op de website www.rmo.nl bevindt zich de game MegaMythen, waar je het kunt opnemen tegen de Griekse goden en helden in een strijd om als eerste op de top van de Olympus te komen. Voorbeschouwing RMO Klassieke Grieken blijken springlevend. Mega-Grieken in Leiden in: Archeologie Magazine, 2010, nr. 1, blz. 56-57. MegaGrieken, tentoonstelling Leiden in: de Volkskrant, 10:20-04, blz. 42. (TE) Egyptische magie - Rijksmuseum van Oudheden - Leiden - t.e.m. 11:13-03 [met topstukken uit het Louvre en het British Museum]. Bespreking door Anne Versloot, Magie bij de oude Egyptenaren in: Archeologie Magazine, 2010, nr. 05, blz. 52-56 [afbeeldingen]. Bespreking door Marieke Prins de Egyptenaren geloofden in toveren in: Historisch Nieuwsblad, november 2010, blz. 95. 19

20 (TE) De onsterfelijke Alexander de Grote. De mythe, de werkelijkheid, zijn reis, zijn erfenis - Hermitage - Amsterdam t.em. 11:18-03. Zie ook www.hermitage.nl. Aankondiging in Dagblad van het Noorden, 10:15-06, blz. 37. Aankondiging in Archeologie Magazine, 2010, nr. 4, blz. 42. Bespreking Pieter Steinz Alexander is de mooiste wereldveroveraar in: NRC Handelsblad, 10:22-09, blz. 11. Bespreking Wieteke van Zeil Mens in een tijd van goden in: de Volkskrant, 10:24-09, blz. 44. Zie ook hierboven: Publicaties: Overbeek. Bespreking Fik Meijer Alexander de Grote. Held of god? in: Vrij Nederland, 10:18-09. Bespreking De onsterfelijke Alexander de Grote. Zijn mythe, werkelijkheid, reis en erfenis in Hermitage Amsterdam in: Archeologie Magazine, 2010, nr. 05, blz. 24-25. Bespreking Marieke Prins Wat een man! De magie van Alexander de Grote in: Historisch Nieuwsblad, oktober 2010, blz. 95: Lees liefst voor uw bezoek het levensverhaal van Alexander de Grote, bijvoorbeeld op de site van de Hermitage, dan is alles beter te plaatsen. (TE) Alexanders Erfenis Grieken in Egypte Allard Pierson Museum Amsterdam t.e.m. 11:20-03. Aankondiging in Archeologie Magazine, 2010, nr. 4, blz. 42. Bespreking Wieteke van Zeil Mens in een tijd van goden in: de Volkskrant, 10:24-09, blz. 44. Bespreking Jurriaans-Helle, G., Alexanders erfenis. Tentoonstelling in Allard Pierson Museum over Grieken in Egypte in: Archeologie Magazine, 2010, nr. 05, blz. 26-29. Bespreking Marieke Prins Wat een man! De magie van Alexander de Grote in: Historisch Nieuwsblad, oktober 2010, blz. 95: Lees liefst voor uw bezoek het levensverhaal van Alexander de Grote, bijvoorbeeld op de site van de Hermitage, dan is alles beter te plaatsen. (TE) De Etrusken in Europa - Jubelparkmuseum - Brussel - t.e.m. 11:24-04. Aankondiging in Archeologie Magazine, 2010, nr. 05, blz. 57, ROMEINEN Pompeï De Schola Armatuarum Juventutis Pompeianae, de wapenschool voor de jeugd van Pompeï, is ingestort. Mogelijk is de fundering aangetast door een waterlek. De Schola was niet toegankelijk voor publiek, maar wel zichtbaar vanaf de straat. Vermoedelijk was de Schola vroeger een onderkomen voor de gladiatoren, die zich hier voorbereidden op de strijd. Op de muren wijzen wandschilderingen in deze richting. Door de instorting groeit de discussie over het gebrekkig onderhoud in Pompeï. De Italiaanse president Napolitano sprak van een schande voor Italië. Slecht onderhoud: gebouw gladiatoren Pompeii ingestort in: Dagblad van het Noorden, 10:08-11, blz. 7. Hoogleraar Klassieke Archeologie aan de Radboud Universiteit te Nijmegen, Eric Moormann, noemt de situatie in Pompeï buitengewoon ernstig. Er is de afgelopen tweeëneenhalve eeuw veel te veel opgegraven, terwijl er geen geld is voor onderhoud. Het zou hem niet verbazen als er meer instort. De ingestorte schola is de enige in zijn soort die overgebleven is uit de antieke oudheid en betekent dus een groot verlies. Pompeï wordt jaarlijks door twee miljoen mensen bezocht en is zo een van de grootste attracties van Italië. Maar het geld dat verdiend wordt moet ingeleverd worden bij het ministerie. Rijghard, R., Toestand Pompeï is zeer ernstig in: NRC Handelsblad, 10:11-11, blz. 9. De Italiaanse oppositie heeft een motie van wantrouwen aangekondigd tegen minister Bondi van Cultuur vanwege de instorting van het Huis van de Gladiatoren in Pompeï. Bondi geeft toe dat er meer gebouwen in Pompeï op instorten staan. Hij stelde dat hij daar niets aan kon doen aangezien de problemen al jaren spelen. Volgens staatsecretaris 20