Informatie voor spreukbeurt of werkstuk Inhoud Wat is een nationaal park? 1 Waar liggen de 20 nationale parken? 1 Waarom is het belangrijk dat er nationale parken zijn? 1 Waar ligt Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug? 2 Van wie is het Nationaal Park? 2 Hoe groot is het? 2 Bijzonderheden in het Nationaal Park 2 Verschillende typen natuur 3 Welke planten en dieren leven er? 3 Hoe is de Utrechtse Heuvelrug ontstaan? 5 Mensen op de Utrechtse Heuvelrug 5 Bijzondere gebouwen 6 Wat is er te doen? 6 Waar wordt aan gewerkt in het Nationaal Park? 7 In de klas aan de slag 7 Zelf op pad 8 Kaarten 8 Meer informatie 8 Gratis ontdekboek en ontdekkaart 8 Wat is een nationaal park? In Nederland zijn 20 nationale parken. De minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) heeft 20 bijzondere natuurgebieden in Nederland aangewezen als Nationaal Park. Het zijn de visitekaartjes van de Nederlandse natuur. In de nationale parken worden het landschap, de dieren en planten beschermd. Waar liggen deze 20 nationale parken? Kijk maar eens op www.nationaalpark.nl, daar vind je ze alle 20. Bijvoorbeeld Nationaal Park de Hoge Veluwe, Oosterschelde of de duinen van Texel. Waarom is het belangrijk dat er nationale parken zijn? Nederland is een klein land, maar er wonen wel heel veel mensen. Nederland is één van de dichtstbevolkte landen van de wereld. En er komen nog steeds mensen bij. Veel natuur verdwijnt omdat er voor al die mensen huizen en bedrijven worden gebouwd en wegen worden aangelegd. Daarom moeten we zuinig zijn op de natuur die we nog hebben. Planten en dieren hebben ook een plek nodig om te leven. In de nationale parken zijn we zuinig op de natuur. Ook voor mensen is de natuur belangrijk. Mensen zijn in hun vrije tijd graag in de natuur om bijvoorbeeld te wandelen, fietsen, spelen, vissen of paard te rijden. In de nationale parken kunnen mensen genieten van de natuur. Foto: Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug 1
Waar ligt Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug? Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug ligt midden in Nederland. Het gebied ligt in de provincie Utrecht, tussen de plaatsen Driebergen en Rhenen. Op de kaart van het gebied kun je precies zien wat de grenzen van het Nationaal Park zijn. De kaart is te vinden op www.np-utrechtseheuvelrug.nl. Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is een deel van de hele Utrechtse Heuvelrug. Op de luchtfoto hieronder is dat goed te zien. De Utrechtse Heuvelrug is te zien als een grote donkergroene vlek. Met blauw is de grens van het Nationaal Park aangegeven. Luchtfoto van de Utrechtse Heuvelrug Kaart met grenzen van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug Van wie is het Nationaal Park? Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug is niet van één iemand. De Utrechtse Heuvelrug bestaat uit meer dan 25 kleine stukjes. Elk stukje is van iemand anders. Al deze stukjes samen zijn het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Iedereen zorgt voor zijn eigen stuk natuur. Maar samen zorgen alle eigenaren dat de natuur goed wordt beheerd en iedereen die bijvoorbeeld wil wandelen, fietsen of paardrijden welkom is om dit te doen. Veel stukjes van de Utrechtse Heuvelrug zijn van landgoedeigenaren. Dat zijn mensen die een landgoed in het gebied hebben. Ook natuurorganisaties als Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en Het Utrechts Landschap zijn eigenaar van delen van de Utrechtse Heuvelrug. Hoe groot is het? Het Nationaal Park is 6.000 hectare groot. Dat is even groot als ongeveer 12.000 voetbalvelden. Daarmee is het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug één van de grotere Nationale Parken in Nederland. Bijzonderheden in het Nationaal Park Het zit al in de naam heuvelrug : de Utrechtse heuvelrug gaat de hoogte in. Er zijn hoogteverschillen van meer dan 50 meter. Het hoogste punt van de Utrechtse Heuvelrug is de top van de Amerongse berg. Deze top is 69 meter hoog. Op het plaatje hieronder kun je goed zien dat de Utrechtse Heuvelrug met de bossen boven de weilanden uitsteekt. Het hoogteverschil zorgt voor bijzonder natuur. Er zijn mooie afwisselingen tussen bijvoorbeeld hoog en laag, bos en uiterwaarden. Op de Utrechtse Heuvelrug is veel cultuurhistorie: statige kastelen, Foto: Utrechts Landschap landgoederen, grafheuvels en tabaksschuren wisselen elkaar af. Hoe de heuvelrug is ontstaan lees je onder het kopje Ontstaan van de Utrechtse Heuvelrug. 2
Verschillende typen natuur Er komen dus verschillende dieren voor in de Utrechtse Heuvelrug. Elk dier heeft zo zijn eigen favoriete plek. Een eekhoorn leeft in de bossen. In de bomen heeft hij zijn nest en daar vindt hij zijn eten. Voor een hagedis is het veel te koud in de bossen. De bomen houden al het zonlicht tegen, waardoor het koud blijft. Een hagedis heeft een plekje nodig waar hij kan zonnen. Die plekjes zijn er in de heidevelden. Een salamander heeft water nodig om te overleven. In het water legt een salamander zijn eitjes en brengt hij de winter door. Elk dier heeft dus een ander soort omgeving nodig. In Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug zijn er verschillende soorten natuur: bossen, heidevelden, graslanden, plassen en vennen. Ook het rivierdal van de Nederrijn bij Amerongen hoort bij het Nationaal Park. Zanderij Maarn, foto: Utrechts Landschap Beukenlaan, foto: Utrechts Landschap bovenpolder, foto: Utrechts Landschap Schapen op heideveld op Heidestein, foto: Utrechts Landschap Amerongse Welke planten en dieren leven er? In Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug leven veel verschillende soorten planten en dieren. Sommige van die planten en dieren zie je ook veel op andere plekken in Nederland. Zoals bijvoorbeeld de beuk, de eik, heide, de merel, het ree en de vos. Deze dieren en dieren ben je misschien wel eens tegengekomen in de buurt van je huis of de school. In Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug leven ook planten en dieren die zeldzamer zijn in Nederland. Sommige van deze soorten komen alleen nog maar in speciale natuurgebieden voor. Denk dan bijvoorbeeld aan de das en de boommarter. Deze dieren kom je niet zo snel tegen. Hieronder staat wat meer informatie over een aantal dieren dat in Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug leven. 3
Zoogdieren: de das De das leeft in het noordelijke deel van de Utrechtse Heuvelrug. Vroeger kwam de das ook aan de zuidkant van de Utrechtse Heuvelrug voor. Het lijkt goed te gaan met de das in het Nationaal Park. De das leeft vaak aan de rand van het bos. In het bos hebben de dassen hun burcht, een hol onder de grond. In de weilanden verzamelen dassen s nachts hun eten. Dassen eten regenwormen en insectenlarven, maar ook voedsel van planten zoals, hazelnoten, knollen, bosbessen, frambozen, kersen, pruimen, granen, klaver en gras. Zoogdieren: de boommarter Tot 1950 werd er af en toe een boommarter gezien op de Utrechtse Heuvelrug. Daarna een hele tijd niet. Vanaf 1980 is de boommarter weer terug in het gebied. De boommarter is een echte jager. Hij jaagt voornamelijk in bomen op eekhoorns en op de grond op kleine zoogdieren als muizen en konijnen. De boommarter is actief in de schemering of 's nachts. In de zomer laten ze zich ook overdag zien. Boommarters hebben in hun woongebied meerdere holen. Ze gebruiken als hol meestal een holle boom of een verlaten hol van een eekhoorn of zelfs een duivennest. Foto: Jan van der Greef Zoogdieren: de vos De vos is het grootste roofdier van de Utrechtse Heuvelrug. Foto: Utrechts Landschap Zoogdieren: het ree Het ree is het grootste zoogdier van de Utrechtse Heuvelrug. Er leven gemiddeld 5 tot 10 reeën per 100 hectare (ongeveer 200 voetbalvelden). Reptielen Er komen vier soorten reptielen op de heuvelrug voor: levendbarende hagedis, zandhagedis, hazelworm en ringslang. De levendbarende hagedis en zandhagedis komen vrij veel voor op de Utrechtse Heuvelrug. Hagedissen houden van warme plekjes. In de open heide- en stuifzandgebieden warmt het snel op als de zon schijnt. Hier zie je ze dan ook het meest. Ze verplaatsen zich van het ene heidegebied naar het andere langs de brede, zonnige wegen door het bos. Amfibieën Bij het water vind je de bruine kikker en de gewone pad. De heikikker is een bijzondere kikkersoort. Deze komt alleen voor op het Leersumse Veld en hier en daar op de randen van de heuvelrug. In vennen en poelen komen de grote en de kleine watersalamander voor. 4
Vogels Een groep die zich makkelijker laat zien zijn de vogels. Er broeden meer dan 100 vogelsoorten in het Nationaal Park. De meest zeldzame soorten komen voor bij het water. Op en langs de vennen van het Leersumse Veld broeden onder andere de geoorde fuut, de dodaars, de blauwborst, geelgors en wintertaling. Bij kasteel Amerongen ligt de Amerongse Bovenpolder. Hier komt heel schoon water uit de grond naar boven. Hier komen bijzondere vogelsoorten voor als de lepelaar, watersnip, zomertaling, tureluur, waterral, porseleinhoen, kleine plevier en grote aantallen kluten. Zelfs de visarend is hier gezien. In de bossen komen vogels vooral voor in oudere bomen. Uitgehakte holen in bomen zijn later geschikte verblijfplaats Grote bonte specht voor Foto: Utrechts bijvoorbeeld Landschap vleermuizen of boommarters. Zwarte specht Foto: Utrechts Landschap Vlinders en libellen Vlinders en libellen zijn te vinden in open landschappen van de Utrechtse Heuvelrug. Libellen hebben ook water nodig. Heidevelden, bloemrijke graslanden en vennen zijn een prima leefgebied voor vlinders en libellen. Hier zijn onder andere heideblauwtje, heivlinder, zandblauwtjes, maanwaterjuffer, venglazenmaker, venwitsnuitlibel en de noordse witsnuitlibel te vinden. Hoe is de Utrechtse Heuvelrug ontstaan? In de bodem van de Utrechtse Heuvelrug vind je veel informatie over het ontstaan van de Utrechtse Heuvelrug. De heuvelrug is een stuwwal, ontstaan in de voorlaatste ijstijd 150.000 jaar geleden. In die ijstijd schoof vanaf de poolkap in het noorden een grote gletsjer naar het zuiden. Deze gletsjer schoof het grind en zand voor zich uit, en uiteindelijk omhoog. Net zoals in de bergen staan nu aardlagen scheef of zelfs verticaal. Let er maar eens op: het ene stuk van een wandelpad heeft soms veel grind en het andere stuk niet. Je loopt dan over de zijkant van die aardlagen. Bekijk het filmpje om te zien hoe een stuwwal is ontstaan: http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20030331_stuwwal01 Toen het warmer werd, smolt de gletsjer. Dit smeltwater sleet brede dalen uit, zoals de Darthuizer poort in Leersum. Door dit dal is de weg Leersum Maarsbergen aangelegd (N226). In de laatste ijstijd (100.000 jaar geleden) is er een metersdikke laag zand op de heuvelrug gekomen. Mensen op de Utrechtse Heuvelrug 6000 jaar geleden woonden er al mensen op de Utrechtse Heuvelrug. Op sommige plekken zijn er sporen te zien die mensen hier lang geleden hebben achtergelaten, zoals nederzettingen, grafheuvels, verdedigingswerken, tabaksschuren, landgoederen. Na de ijstijd werd het warmer. Hierdoor konden er bomen groeien en ontstond er bos op de heuvelrug. Ongeveer 6000 jaar geleden kwamen jagers en vissers leven in het gebied. De jagers gebruikten bijlen met houten stelen en pijl en boog om dieren te vangen en vishaken en netten om vissen te vangen. Af en toe brandde men een stuk bos plat om een akker aan te leggen. In de middeleeuwen, grofweg 1000 jaar geleden, nam de bevolking enorm toe. Er was meer voedsel nodig. Op de heuvelrug werd het bos gekapt. Waar bos had gestaan stond nu vee te grazen. De koeien aten het gras op de natte gebieden, de schapen graasden op de drogere gebieden op de heuvelrug. In de 17 e eeuw begon men op de warmere zuidwestflank van de Heuvelrug met het verbouwen van tabak. De tabaksbladeren werden te drogen gehangen in speciale tabaksschuren (zie afbeelding). De schaapskuddes verdwenen omdat de wol uit het buitenland goedkoper was. 5
Tegenwoordig bestaat het merendeel van de Utrechtse Heuvelrug uit bos. Vanaf de 18 e eeuw werden er weer bomen aangeplant. In het begin om verstuiving van het zand te stoppen en voor de houtopbrengst. In de 19 e eeuw is ook veel bos aangeplant door de mensen die toen in prachtige huizen op de heuvelrug kwamen wonen. In de laatste jaren zijn er veel nieuwe wegen aangelegd en bedrijven en huizen gebouwd. Ook is er een spoorlijn aangelegd. Bijzondere gebouwen Tabaksschuren Net buiten Amerongen staan enkele oude tabaksschuren. Vroeger was dit een tabaksstreek en werden in deze schuren de tabaksbladeren gedroogd. Tabak groeide op de zuidhellingen van de Utrechtse Heuvelrug. Daar was het lekker warm. Nu is er in één van deze oude tabaksschuren een informatiecentrum van Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Uitkijktoren de Kaap Bekijk de Utrechtse Heuvelrug eens van bovenaf. Klim op de Kaap, een houten uitkijktoren van wel 26 meter hoog. Bovenop is een groot balkon. Vanaf hier heb je fantastisch uitzicht over de Utrechtse Heuvelrug. Natuurcafé La Porte In Natuurcafé La Porte bevindt zich het bezoekerscentrum van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Ook is de VVV Utrechtse Heuvelrug er gevestigd. Hier vind je meer informatie over het gebied en wat er allemaal te doen is. Voor Natuurcafé La Porte is de voormalige restauratie van NS-station Driebergen-Zeist duurzaam verbouwd. Als je door de draaideur naar binnen gaat wek je energie op. Op een oplichtende meter zie je hoe veel. Kijk ook eens op: www.natuurcafelaporte.nl. Wat is er te doen? Er is van alles te doen in het Nationaal Park. Je kunt er wandelen, fietsen, mountainbiken, paardrijden, zwemmen en de winter ook schaatsen. Er zijn verschillende wandel-, fiets-, mountainbike- en paardrijdroutes aangegeven met bordjes. Er worden ook speciale activiteiten georganiseerd voor kinderen en volwassenen. Haal de activiteitenkalender van het Nationaal Park bij een VVV of bekijk de activiteitenkalender op de website. F ot o: Utrechts Landschap 6
Waar wordt aan gewerkt in het Nationaal Park? Het Nationaal Park is niet van één iemand. Heel veel mensen werken samen om de natuur hier te behouden en om nieuwe, bijzondere planten en dieren hier een kans te geven. Hieronder staan twee voorbeelden van projecten die in het Nationaal Park worden uitgevoerd om de natuur een handje te helpen. Wegen voor dieren Kijk nog eens op het kaartje van de Utrechtse Heuvelrug. Je ziet dat er heel wat wegen en dorpen in het natuurgebied liggen. Mensen en dieren leven dus samen in dit natuurgebied. Dat gaat niet altijd goed. Veel mensen betekent ook veel autowegen. Die autowegen lopen dwars door de leefgebieden van dieren. Veel dieren worden doodgereden als ze de weg oversteken. In het Nationaal Park proberen we zoveel mogelijk veilige oversteekroutes voor dieren te maken. De veilige oversteekroutes noemen we ook wel ecopassages of ecoduct. Dieren kunnen door de zo veilig over de weg heen of onder de weg door. Een voorbeeld van zo n ecopassage is het ecoduct Plantage Willem III in Elst (zie foto). Er zijn plannen om de Utrechtse Heuvelrug in de toekomst te verbinden met de Veluwe. De Veluwe is een groot natuurgebied in de buurt van de Utrechtse Heuvelrug. Door bijvoorbeeld een brug voor dieren over de snelweg aan te leggen kunnen bijvoorbeeld het edelhert en het everzwijn van de Veluwe naar de Utrechtse Heuvelrug komen. Rustgebieden voor de natuur Elk jaar komen er veel mensen naar de Utrechtse Heuvelrug. Veel mensen wonen in het gebied, maar er zijn ook mensen die speciaal naar de Utrechtse Heuvelrug komen om van de natuur te genieten. Het is er natuurlijk ook erg mooi! Maar als er heel veel mensen komen verstoort dat de natuur. Veel dieren zijn bang van mensen en als er overal mensen zijn kunnen ze geen voedsel zoeken of rustig slapen. In het Nationaal Park is er plek voor mensen en voor dieren. Er zijn mooie wandel- en fietspaden aangelegd. Hier kunnen mensen te voet en op de fiets komen genieten van de natuur. In sommige delen zijn expres minder of geen routes uitgezet. Vooral op plekken waar bijzondere planten en dieren voorkomen. Hier komen zo minder mensen en blijven er rustplekken voor dieren. Hier kunnen dieren rustig voedsel zoeken en slapen. Foto: Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug In de klas aan de slag Er is een speciaal lespakket gemaakt over Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Dit pakket heet Torenhoog en Mijlenbreed. In de lesmap staat ook veel informatie. Alle scholen in het Nationaal Park hebben dit lespakket toegestuurd gekregen. Vraag je leraar of lerares of dit lespakket op school aanwezig is. Is er op school geen map (meer) aanwezig? Dan kan de school gratis een lespakket bestellen via nputrechtseheuvelrug@ivn.nl. 7
Zelf op o pad Groene Glooier. De Groene Glooier is een natuurontdekkingstocht vanaf recreatieterrein Kwintelooyen. In het Groene Glooierboekje staan verschillende leuke en leerzame doe- en denkopdrachten. Verkrijgbaar via VVV s of te bestellen via nputrechtseheuvelrug@ivn.nl. Ontdekkaart. Met de ontdekkaart zie je snel de belangrijkste plekken waar je natuuravontuur in het nationaal park kan starten. Op de kaart is te vinden waar bepaalde planten en dieren leven. Verkrijgbaar via VVV s, adviesprijs 1 euro of te bestellen via nputrechtseheuvelrug@ivn.nl. Ontdekboek Utrechtse Heuvelrug toen en doen. Het is een boek over de Heuvelrug vol verhalen, doedingen, hoofdbrekers, bezoektips, bijzondere experimenten, weetjes, natuur & cultuur en heel veel leuke plaatjes. In het midden van het boek zit een handige kaart van de heuvelrug. Verkrijgbaar via VVV s, adviesprijs 4 euro of te bestellen via nputrechtseheuvelrug@ivn.nl. Kaarten van het Nationaal Park - Via de website www.np-utrechtseheuvelrug.nl is de kaart met grenzen van het Nationaal Park te downloaden. - Op de Falk/SBB-kaart Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug (nr. 25) staat alle toeristische informatie zoals uitkijkpunten, routes en campings. Deze kaart is onder andere bij de VVV te koop. Meer informatie Er is nog veel meer te vertellen over Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug en de Utrechtse Heuvelrug in zijn geheel. Kijk eens op de website van het Nationaal Park voor meer informatie: www.np-utrechtseheuvelrug.nl. In Natuurcafé La Porte vind je het informatiecentrum van Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Natuurcafé is gevestigd op NS-station Driebergen-Zeist. Er is een algemene folder van het Nationaal Park. Deze folder is gratis te krijgen bij de VVV s en Natuurcafé La Porte. Bekijk ook de websites van de andere nationale parken. Via de website www.nationaalpark.nl kom je op de websites van de andere parken. Er is ook een speciale kidswebsite van alle nationale parken in Nederland: http://kids.nationaalpark.nl/. Wil je bijvoorbeeld meer weten over een bepaald onderwerp, bijvoorbeeld over een dier? Kijk dan ook eens in de (school)bibliotheek. Gratis ontdekboek en ontdekkaart Ga je een spreekbeurt geven over het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug? Dan krijg je een gratis ontdekkaart en ontdekboek toen en doen thuisgestuurd. Stuur een mailtje met: - je naam en adres - de groep waarin je zit (bijvoorbeeld groep 7) - de naam van je school naar nputrechtseheuvelrug@ivn.nl November 2008 Coördinator communicatie & educatie IVN Consulentschap Utrecht E-mail: nputrechtseheuvelrug@ivn.nl Telefoon: 030-221 05 99 8