LATIJN Geert Kentane voor alle leraren Basisonderwijs Secundair Onderwijs Taal zonder drempels Waarom anders denken over taal en taalbeschouwing? Doelstelling en situering van taalbeschouwing In het basisonderwijs sluit het deelleerplan over taalbeschouwing de cyclus van leerplannen over moedertaalopvoeding af. De deelleerplannen over luisteren, spreken, lezen en schrijven beschrijven hoe kinderen groeien in taalgebruik door hun taalvaardigheden te ontwikkelen en hoe de basisschool die groeiprocessen kan stimuleren en tot ontwikkeling brengen. Taalbeschouwing heeft te maken met - nadenken over taalgebruik: de taal die leerlingen gebruiken als ze luisteren, spreken, lezen en schrijven; - nadenken over taalsysteem: over klanken, woorden, zinnen en teksten. Het gaat dus om een brede invulling van taalbeschouwing, die niet beperkt is tot spraakkunst. Taalbeschouwing is geen doel op zich, maar staat ten dienste van een grotere en correctere taalbeheersing. Het leerplan Nederlands van het secundair onderwijs hanteert dezelfde visie. Ook hier is taalvaardigheid de eerste en belangrijkste component. De Nederlandse lessen zijn er in de eerste plaats om de leerlingen tot betere receptieve én productieve beheersing van hun taal te brengen. Als tweede vakcomponent is taalbeschouwing op te vatten als reflectie die talig handelen begeleidt, en zeker niet als losse kennisoverdracht. Die reflectie moet immers de taalvaardigheid van de leerlingen ten goede komen. Literatuur is de derde component die in de eerste graad als aanloop tot literair lezen aanwezig is. Beide leerplannen benaderen de taalbeschouwing dus in een verbreed perspectief. Daarom vinden we in beide leerplannen veel begrippen en termen uit de taalgebruikssfeer: zender, ontvanger, boodschap, dialect, tekstsoort Taalverwerving vanuit het taalvermogen Hoe komt het dat mensen taal kunnen verwerven en leren gebruiken? De leerplannen Nederlands van basis en secundair onderwijs en moderne vreemde talen nemen de vernieuwde inzichten in verband met het leren van taal als uitgangspunt. Elk kind wordt geboren met een aanleg om taal te leren. Een soort gave, die taalvermogen wordt genoemd. Dat taalvermogen komt tot ontwikkeling in en door interactie met een talig milieu. Taal leren gebeurt niet alleen op school. DM oktober 2002 rubriek Latijn pagina 1
Kinderen leren geen taal door alleen maar voor- en nazeggen. Spraakkunst heeft een ondersteunende functie bij het leren van taal. Een nieuwe spraakkunst? Veel leraren en ouders maken zich, wat het nieuwe leerplan Nederlands betreft, het meest zorgen over de nieuwe spraakkunst. In tegenstelling tot wat velen denken, hebben de leerplanmakers geen nieuwe spraakkunst uitgevonden. Ze hebben zich gebaseerd op hedendaagse spraakkunsten zoals de ANS (Algemene Nederlandse Spraakkunst) en Taalboek Nederlands van Willy Smedts en William Van Belle. Eigenlijk zijn spraakkunsten pogingen om taal en het functioneren van de taal te beschrijven. Naarmate we anders naar taal kijken, zullen we taal ook anders beschrijven. We zetten enkele verschillen op een rijtje. Traditionele spraakkunst Leerplan taalbeschouwing 1996 - Taal is een systeem van conventionele tekens - Taal is een middel om te communiceren - De structuur van zinnen staat voorop - Zinnen hebben betekenis en bestaan maar echt in een situatie - Werken met zorgvuldig gekozen voorbeeldzinnen - Werken met zinnen van leerlingen, zinnen uit teksten, uit de krant, uit advertenties - We ontleden zinnen - We onderzoeken zinnen en gebruiken het taalmodel: wie heeft dat gezegd, aan wie, met welke bedoeling, hoe, langs welke weg, in welke omstandigheden, waarover gaat de zin eigenlijk, wat is de reactie daarop? - De zinskern is belangrijk - Een zin bestaat uit onderwerp en gezegde. De valentie van het werkwoord is belangrijk. - Doel: kennis van woordsoorten en zinsdelen - Doel: taalvaardigheid vergroten Daarnaast zijn er nog andere redenen waarom traditioneel spraakkunstonderricht onder vuur kwam te liggen. - Kinderen van de lagere school hebben geen schoolspraakkunst nodig om goed te leren spreken of hun taal te leren. Ze gebruiken onderwerpen, voorwerpen en bepalingen bijna altijd goed zonder te weten dat ze onderwerpen enz. gebruiken. Beter gezegd: ze denken niet aan de namen, de etiketten, maar wel aan de dingen zelf. Ze kiezen hun onderwerpen, plaatsen die waar ze moeten staan, ze zorgen ervoor dat de onderwerpen overeenkomen met de werkwoorden, ze gebruiken geen voorzetsels waar bijwoorden horen enz. Hun beheersing van het taalsysteem is veel groter dan de eenvoudige spraakkunst van de lagere school. Kinderen spraakkunst leren om hun taal te leren, zou hetzelfde zijn als voetballers de namen van de voetbalbewegingen leren in de hoop dat ze daardoor beter kunnen dribbelen, passen, lobben, schieten. Zo werkt dat dus niet. - Onderzoek heeft aangetoond dat de oorzaken van de fouten die kinderen maken dikwijls ingewikkelder zijn dan de spraakkunst ze kan beschrijven en verklaren. Spraakkunst is niet de beste en meest efficiënte manier om kinderen tot een betere taalbeheersing te brengen. Een voorbeeld. Dat we jouw boek en met jou schrijven kunnen we met grammaticale termen uitleggen. Het bezittelijk voornaamwoord schrijven we met een w, het persoonlijk voornaamwoord zonder. We kunnen het ook veel concreter en zonder spraakkundige termen uitleggen. We schrijven jouw boek, jouw zus, in jouw hand maar ik zag jou, met jou, naast jou. Is de tweede manier van uitleggen voor kinderen en voor de meeste volwassenen niet duidelijker en eenvoudiger? DM oktober 2002 rubriek Latijn pagina 2
- Het is evident dat grammatica een dienende en ondersteunende rol kan vervullen in het leerproces van vreemde talen zoals Frans en later eventueel Latijn, Grieks, Engels en Duits. Daarom is het belangrijk dat er overleg bestaat tussen collega s van het basisonderwijs en het secundair onderwijs om de continuïteit van leerinhouden en didactiek te garanderen. Maar leerlingen zijn slechts aan grammaticale structuren en de bijbehorende gebruiksregels toe: - nadat zij (overvloedig) geconfronteerd werden met levensecht en adequaat gebruik van deze structuren in herkenbare communicatieve contexten, - wanneer hun talige mogelijkheden en hun abstractieniveau tot de vereiste ontwikkeling gekomen zijn. (Visie op het onderricht in de moderne vreemde talen in de leerplannen van het VVKSO, Brussel, VVKSO Kl. 50.03, p. 18) Daarenboven kennen vreemde talen (in casu het Frans) dikwijls wetmatigheden waarvoor het Nederlands geen equivalenten heeft en zou men dus soms (sterk) contrastief moeten werken, wat het nodige abstractievermogen vereist. Derhalve wordt er in het basisonderwijs, bij het aanleren van het Frans, slechts aan grammatica gedaan in de mate dat zij de leerlingen helpt in het Frans beter te functioneren in communicatieve gebruiksituaties. - Vaak wordt gesteld dat spraakkunst een middel is om correct te leren spellen. Om de spelling van de werkwoorden te begrijpen moeten kinderen wel een beetje spraakkunst kennen. Maar dat is heel beperkt. Het deelleerplan schrijven herleidt de werkwoordspelling tot de spelling van de persoonsvormen. De totaliteit van het werkwoordelijk systeem hoeft niet integraal geleerd te worden om werkwoorden foutloos te schrijven. Bovendien zijn er ook algoritmen ontworpen om werkwoordsvormen te leren spellen die helemaal geen gebruik maken van grammaticale terminologie. We gaan daar in een ander artikel nog uitgebreid op in. - Ten slotte staan we even stil bij de vraag of allochtone kinderen dan geen behoefte hebben aan spraakkunst. Er wordt alsmaar meer van uitgegaan dat kinderen een tweede taal verwerven zoals ze hun eerste taal onder de knie krijgen. Dat betekent dat een taalleerder allereerst taal observeert, hoort, ziet. Dé Vlaamse specialist ter zake, Koen Jaspaert, is formeel. Hij kiest voor een onderwijs dat niet vertrekt vanuit een systeem (spraakkunst) maar vanuit taalgedrag. Net zoals de andere leerlingen van de basisschool leren allochtone kinderen beter al doende, door opdrachten die ze zinvol vinden en waarbij ze begeleid en ondersteund worden door andere leerlingen en door de leraar. Belangrijker dan taalregels zijn misschien wel allerlei communicatieve conventies. Via taalbeschouwing kunnen we kinderen helpen hun communicatieve vaardigheden te ontwikkelen. Dat kan ze een hoop communicatiestoornissen besparen. Hierboven werd beschreven waarom het traditionele spraakkunstonderwijs in vraag werd gesteld. In de nieuwe taalbeschouwing denken we niet meer aan ontleden. Toch denken we in de lagere school na over zinnen en hoe die in elkaar zitten. We doen dat wel op een andere manier. We illustreren de didactische aanpak kort aan de hand van een zin. Onze meester vertelde gisteren een mooi verhaal. DM oktober 2002 rubriek Latijn pagina 3
Traditionele spraakkunst Leerplan taalbeschouwing 1996 - We zoeken de pv. door van de zin een ja/nee vraag te maken. Vertelde onze meester gisteren een mooi verhaal? - We verdelen de zin in zinsdelen. Daarvoor kijken we welke delen voor de persoonsvorm kunnen komen. Onze meester/ vertelde/gisteren/een mooi verhaal. - Om het onderwerp te vinden, kijken we welk zinsdeel samen met de pv. van getal kan wisselen. Als we van vertelde vertelden maken, moet onze meester ook vervangen worden door de meesters bijvoorbeeld. ond. = onze meester - onze meester vertelde = de zinskern - We kijken of er bij de zinskern nog een aanvulling bijhoort: het iets- of iemanddeeltje. Onze meester vertelde iets, wat? Een mooi verhaal = lijdend voorwerp - Er blijft nog een zinsdeel over: gisteren. Dit wanneer-deel noemen we een bijwoordelijke bepaling van tijd. - Over wie of waarover wordt in deze zin iets gezegd? Onze meester = onderwerp - Wat wordt er over de meester gezegd? Dat hij gisteren een mooi verhaal vertelde. Wat over het onderwerp gezegd wordt = gezegde Onze meester/vertelde gisteren een mooi verhaal. - Vernemen we in deze zin wat/hoe het onderwerp is, of wat het doet/wat ermee gebeurt? Onze meester vertelde. Het is dus een zin met een werkwoordelijk gezegde. ww.gez. = vertelde - Je vertelt altijd iets aan iemand. Als dat niet expliciet geformuleerd is, denkt de luisteraar/de spreker dat er toch altijd bij. een mooi verhaal = voorwerp - Er wordt nog bijkomende informatie gegeven. We vernemen wanneer de meester vertelde. Gisteren = bepaling Het leerplan taalbeschouwing van de lagere school beperkt de terminologie bij het nadenken over zinnen. Het is in de lagere school niet de bedoeling dat leerlingen zinnen perfect kunnen ontleden, dat ze op alle zinsdelen etiketjes kunnen kleven. Wel moeten ze er al een notie van hebben hoe zinnen in elkaar zitten en moeten ze weten wat onderwerpen, werkwoordelijke en naamwoordelijke gezegden, voorwerpen en bepalingen zijn. Deze beperking van de terminologie wordt echter ruimschoots gecompenseerd door andere inhouden die binnen taalbeschouwingsonderwijs aan bod komen. Daarover hebben we het in een volgende bijdrage. Monique Van Kerchove, nascholer basisonderwijs PEDIC Uw vragen, reacties en bedenkingen rond taalbeschouwing zijn steeds welkom. Ze kunnen aanleiding zijn tot een rubriek Vragen en antwoorden. U kan ze kwijt via brief of mail. Formuleer je vragen in de mail en gebruik a.u.b. geen attachements, want die zorgen nogal eens voor virussen. Ann Cleeren, begeleider gelijke onderwijskansen SO ann.cleeren@pi.be Riet De Vos, begeleider Nederlands SO boone.devos@worldonline.be Filip Dhaenens, begeleider basisonderwijs filip.dhaenens@vsko.be Lieve Fivez, begeleider SO lieve.fivez@pandora.be Raymond Gevaert, begeleider Frans SO raymond.gevaert@pandora.be Geert Kentane, begeleider Latijn SO geert.kentane@yucom.be Johan Kets, begeleider basisonderwijs johan.kets@vsko.be DM oktober 2002 rubriek Latijn pagina 4
Martine Leenknecht, begeleider Engels SO martine.leenknecht@pi.be Marleen Lietaer, hoofdbegeleider SO dpb.gent@smic.be Fredy Mels, begeleider basisonderwijs fredy.mels@vsko.be Wies Merckx, begeleider basisonderwijs wies.merckx@vsko.be Monique Van Kerchove, nascholer basisonderwijs PEDIC monique.vankerchove@pi.be Eric Van Laere, hoofdbegeleider basisonderwijs eric.vanlaere@vsko.be Willem Verbeeck, begeleider Duits SO willem.verbeeck@vvkso.vsko.be Bronnen: - CRKLO, Moedertaalopvoeding in de basisschool. Taalbeschouwing. Leerplan - CRKLO, Moedertaalopvoeding in de basisschool. Taalbeschouwing. Basistekst - VVKSO, Nederlands eerste graad. Leerplan - CALLEBAUT, I., STEVENS, M., DE JONCKHEERE,S., Taalbeschouwing op de basisschool. Basisboek, Garant, Tiensesteenweg 73, 3010 Leuven Kessel-Lo - VVKBaO TAAL, Taalbeschouwing in de leerplannen basisschool en eerste graad secundair onderwijs op eenzelfde spoor - VVKSO, Visie op het onderricht in de moderne vreemde talen in de leerplannen van het VVKSO DM oktober 2002 rubriek Latijn pagina 5