Gegronde Een inspiratie- en handelingskader voor een duurzame omgang met de ondergrond
Aanleg ecozone met waterberging Polder Nieuwland Papendrecht (foto gemeente Papendrecht) 2
Inleiding De zien zich de komende jaren gesteld voor maatschappelijk urgente vraagstukken op het gebied van onder meer duurzame energievoorziening, klimaatverandering, versterking van de economische vitaliteit en verbetering van de leefbaarheid. We zijn gewend oplossingen hiervoor in het bovengrondse domein en niet in het ondergrondse domein te zoeken. Dat is op zich niet vreemd: we zijn ons veelal niet bewust van de kansen die de ondergrond biedt om bij te dragen aan het oplossen van maatschappelijke vraagstukken. Daarom heeft de regio het boek ontwikkeld. Het boek schets de bijdrage die de ondergrond kan leveren vanuit een brede en samenhangende visie op de ondergrond. Inspiratie- en handelingskader voor de ondergrond Het boek biedt een inspiratie- en handelingskader voor iedereen die betrokken is bij een duurzame ontwikkeling van de. Het boek biedt tevens een kennisbasis voor alle facetten van de ondergrond die in de praktijk van planvorming en projecten verzilverd kunnen worden. De uitdaging is om de ondergrond in al zijn facetten vroegtijdig in de planvorming mee te nemen zodat ondergrondkansen benut kunnen worden en het gebruik van de ondergrond meer dan nu duurzaam geordend kan worden. Om dit te realiseren biedt Gegronde : een ondergrondagenda die dient als handelingskader inclusief checklisten (module 1) een kennisfundament voor alle relevante ondergrond (module 2) een aantal instrumenten die helpen de ondergrond te operationaliseren (module 3) Proces totstandkoming Het boek is opgesteld door H2Ruimte en de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid in nauwe samenwerking met de gemeenten Alblasserdam, Dordrecht, Hendrik- Ido-Ambacht, Papendrecht, Sliedrecht en Zwijndrecht. In de periode november 2012 tot juli 2013 is een aantal werksessies gehouden met ondergronddeskundigen, planologen en andere beleidsgerelateerde collega s. Tijdens deze sessies zijn de maatschappelijke opgaven van de regio benoemd, de relevante ondergrond geïdentificeerd en ondergrondkansen geformuleerd. Eind 2014 en begin 2015 is de conceptversie van het boek besproken met beleidsmedewerkers van alle gemeenten. Al deze informatie is verwerkt tot het boek. Leeswijzer Het boek is opgebouwd uit drie modulen. Deze zijn direct te herkennen aan de eigen kleurcode. Elke module is op zich zelf leesbaar en bruikbaar. Module 1 bevat de Ondergrondagenda. Deze agenda bevat een beschrijving van een duurzame omgang met de ondergrond in de. Geschetst wordt welke ondergrond beschermd en versterkt dienen te worden en welke ondergrond gebruikt kunnen worden voor maatschappelijke doeleinden. Module 2 bevat een praktische uitwerking van alle relevante ondergrond. In deze module is de meest essentiële informatie over de afzonderlijke ondergrond ter oriëntatie en agendering opgenomen. Deze bieden ook een overzicht van de relevante wetgeving en generieke beleidskaders waaraan voldaan moet worden. Module 3 omvat de instrumentenkoffer Deze koffer bied je een aantal eenvoudige instrumenten die behulpzaam zijn om de ondergrond snel, eenvoudig en gestructureerd in te brengen bij ruimtelijke planvorming en projecten. Het boek is zo opgebouwd dat (vrijwel) iedere pagina afzonderlijk te lezen is. Je kunt dus direct bladeren naar de voor jouw relevante delen. Het is dus niet nodig om het gehele boek van a tot en met z te lezen. 3
Inhoudsopgave Module 1 Ondergrondagenda 5 Regulatie 43 Draag 73 1. Duurzame omgang met ondergrond in 7 Schone en veilige 44 Draagkracht om te bouwen 74 de Levende 48 Ondergronds bouwen 77 2. Ondergrond in de 10 Stabiele 50 Kabels, leidingen en riolering 79 3. Checklist ondergrondkansen 17 Waterbergende 53 Buisleidingen 82 Module 2 Ondergrond 29 Waterfilterende 56 Koolstofbindende 58 Module 3 Instrumentenkoffer 85 Introductie 30 Introductie 86 Productie 59 Torenmodel 87 Informatie 31 Gewasproductiecapaciteit 60 Argumenten ondergrond 89 Landschappelijke diversiteit 32 Voorraad drinkwater 63 Gespreksagenda voor een constructieve 91 Ecologische diversiteit 35 Voorraad grondwater 65 samenwerking ondergrond en RO Aardkundige waarden 38 Warmte koude opslag 67 Checklist ondergrond 93 Archeologische waarden 40 Geothermie 71 Scorekruis relevantie ondergrond 94 Checklist ondergrondkansen 95 WKO-tool en warmteatlas 96 Bodemladder Zuid-Holland 99 4
Module 1 ONDERGRONDAGENDA 5
Diepe opgravingsput op de Grote Markt (foto gemeente Dordrecht) 6
1. Duurzame omgang met ondergrond in de De ondergrond is onzichtbaar aanwezig in het dagelijks leven. De ondergrond is er simpelweg en we staan er niet bij stil. Tenzij er natuurlijk iets aan de hand is. Als er gas of verontreinigingen in de ondergrond zitten bijvoorbeeld. Maar als we iets beter kijken, zien we dat de ondergrond heel veel functies vertegenwoordigt. Sterker: we zien dat de ondergrond een onmisbare bouwsteen is in het dagelijks functioneren van de. Functies van de ondergrond De ondergrond biedt letterlijk een basis voor bouwwerken, afvalcontainers, glasbakken en kabels en leidingen. We stoppen dus van alles in de ondergrond. De ondergrond levert de tal van producten: gewassen, water, en energie. We halen dus ook van alles uit de ondergrond. De ondergrond bevat een schat aan archeologische en natuurhistorische informatie. We laten ons hierdoor informeren over de geschiedenis van de plek. En tot slot is de ondergrond er zelf ook nog als een complex natuurlijk systeem vol kwetsbaar en dienstbaar leven. De omvang van dat leven is verbluffend: één hectare bevat al snel duizenden kilo s aan leven. In gewicht komt dit neer op ongeveer 7 melkkoeien die onder de grond grazen op iedere hectare in de! Dat maakt duidelijk dat we voor een duurzame omgang met de ondergrond mee willen bewegen waar het kan en de ondergrond alleen daar geschikt maken waar het moet. Balans tussen gebruiken en beschermen De ondergrond in de draagt, produceert en informeert. En de ondergrond zelf reguleert tal van processen die cruciaal zijn voor het in stand houden van een stabiel leefmilieu voor mensen, dieren en planten. In de willen we duurzaam omgaan met al deze functies van de ondergrond. Dat betekent dat het actief benutten van de ondergrond voor menselijke activiteiten zorgvuldig wordt afgewogen tegen de natuurlijke en cultuurhistorische van de ondergrond. Het gaat dus om het vinden van een balans tussen gebruiken en beschermen van de ondergrond. Wat willen we beschermen? We willen de natuurlijke- en cultuurhistorische van de ondergrond beschermen waar nodig en mogelijk. Dat betekent dat we een schone, levende, waterbergende en waterfilterende ondergrond zo veel mogelijk willen behouden inclusief de archeologische schatten en unieke natuurlijke kenmerken. Deze unieke van het ondergrondsysteem willen we ook inzetten om de kwaliteit en identiteit van gebieden te behouden en te versterken. Met de bescherming van de ondergrond willen we het mogelijk maken dat ook toekomstige generaties gebruik kunnen blijven maken van de ondergrond. Waar nodig en kosteneffectief willen we de natuurlijke van de ondergrond ook herstellen. Hierbij gaat het niet alleen om het saneren van vervuilde s maar bijvoorbeeld ook om het stimuleren van de biodiversiteit. Wat willen we gebruiken? We willen het gebruik van de ondergrond mogelijk maken voor maatschappelijke doeleinden: bouwactiviteiten, winning van energie en het gebruik van (zoet) grondwater. Voorwaarde is dat dit gebruik duurzaam is: het gebruik van de ondergrond wordt afgewogen tegen andere claims in de ondergrond en de natuurlijke en cultuurhistorische. We willen niet dat er onomkeerbare schade optreedt aan het ondergrondsysteem. Wanneer we met de ondergrond meebewegen, blijven de natuurlijke ook beschikbaar voor duurzaam gebruik. Daarom moet er bijvoorbeeld een warmtebalans in acht worden genomen bij het benutten van energie en moet de winning van (drink)water in balans zijn met de toevoer van schoon zoet grondwater om structurele verdroging te voorkomen. 7
Wat levert duurzame balans in de ondergrond op? Nu worden beslissingen die van invloed zijn op het beschermen en gebruiken van de ondergrond nog teveel ad hoc en vanuit verschillende sectoren genomen zonder dat er bewust belangen tegen elkaar worden afgewogen. De noodzaak om tot bewuste afweging te komen, is de laatste jaren toegenomen omdat de claims op de ondergrond toenemen. Het gaat dan bijvoorbeeld om de afweging tussen belangen als sanering, grondverzet, energie, archeologie en ondergronds ruimtegebruik. Met het boek willen we bijdragen om deze ondergrond meer samenhangend en eerder in het proces in te brengen en deze meer te richten op kansen in plaats van bedreigingen. Met deze kansengerichte benadering willen we positief bijdragen aan een duurzame leefkwaliteit van huidige en toekomstige inwoners van de. De ondergrondagenda van de samengevat: de ondergrond is een onmisbare bouwsteen in het dagelijks functioneren van de we streven naar een duurzame omgang met de ondergrond waarbij gebruik en bescherming in balans zijn we willen meebewegen met de ondergrond waar het kan, de ondergrond geschikt maken waar het moet we willen de ondergrond samenhangend en in al zijn facetten vroegtijdig inbrengen bij ruimtelijke planvorming Visie op de ondergrond: denken zonder maaiveld De gemeente Dordrecht heeft al een visie op de ondergrond opgesteld. Onder het motto denk het maaiveld weg kijkt de visie naar de boven- en ondergrondse ruimte als één geheel. De visie op de ondergrond van de gemeente Dordrecht geeft een fraai overzicht van de vele functies die de ondergrond vervult. Deze functies worden gekoppeld aan de opgave zoals die in de structuurvisie van Dordrecht zijn geagendeerd. Dit mondt uit in vier hoofdthema s waarvoor de ontwikkelvisie concrete ambities en acties formuleert: 1. Duurzame energie Het benutten van duurzame energie in de ondergrond kan een belangrijke bijdrage leveren aan de duurzaamheid van de gemeente Dordrecht. 2. Water De ondergrond kan een bijdrage leveren aan de leefbaarheid van de gemeente Dordrecht door het benutten van het waterbergend vermogen van de ondergrond, waardoor wateroverlast en wateronderlast kunnen worden beperkt. 3. Stedelijke ondergrondse infrastructuur De ondergrond levert een bijdrage aan de aantrekkelijkheid, leefbaarheid en duurzaamheid van de gemeente Dordrecht door ruimte te bieden aan extra kabels en leidingen, die in de toekomst een plek krijgen in de ondergrond. Hierdoor zijn zonne- en windenergie, smart grids, restwarmtenetwerk en Warmte Koude Opslag-systemen mogelijk. 4. Voormalige stortplaatsen De herontwikkeling van voormalige stortplaatsen levert een bijdrage aan de aantrekkelijkheid van Dordrecht. Bijzondere voorzieningen en recreatie kunnen op voormalige stortplaatsen worden gerealiseerd. 8
Sliedrechtse polder 9
2. Ondergrond in de De meeste die de ondergrond biedt, onttrekken zich aan het zicht: ze zitten onder het maaiveld. In een werksessie hebben we daarom het hele grondgebied van de onder de loep genomen en geanalyseerd welke ondergrond nu voorkomen in de ondergrond van de. We hebben er negentien onder scheiden die onderverdeeld zijn in vier soorten: Informatie: de ondergrond informeert ons Regulatie: de ondergrond is zelf een levend systeem Gebruik van de checklist ondergrond Op plan- en projectniveau is veelal een beperkt aantal van belang. Soms is dat bij aanvang van een project volstrekt helder, bijvoorbeeld in het geval van een zware verontreiniging. Maar soms is het niet vanzelfsprekend dat een ondergrondkwaliteit relevant is of blijkt pas gaande het proces van planontwikkeling dat een bepaalde ondergrondkwaliteit van belang is. Of nog erger: dat blijkt pas in de gebruiksfase. Dat kost onnodig veel tijd, geld, overlast en irritatie. Om dat te voorkomen kan de checklist ondergrond standaard worden toegepast bij alle initiatieven van ruimtelijke planvorming en gebiedsontwikkeling. Het gebruik is even simpel als doeltreffend: Productie: we halen van alles uit de ondergrond Draag: we stoppen van alles in de ondergrond De negentien ondergrond zijn gerangschikt in de zogenaamde checklist ondergrond (zie volgende bladzijde). Deze checklist biedt een overzicht van de mogelijk relevante ondergrond bij ruimtelijke planvorming of projectuitvoering in de. Het boek ontsluit veel informatie over deze negentien ondergrond in module 2 Ondergrond. Deze module bevat de meest essentiële informatie over de afzonderlijke ondergrond ter oriëntatie en eerste uitwerking. Bij de start van een project voer je, aan de hand van de checklist ondergrond, een inventarisatie uit naar de relevante ondergrond voor je project. Alle relevante ondergrond tezamen vormen de ondergrondagenda voor je project. De ondergrondagenda agendeert vroegtijdig alle relevante ondergrond voor het project. Die agenda vormt het startpunt van de samenhangende bijdrage die de ondergrond kan bieden in het project. De uitdaging is de agenda door te laten werken naar de nota van uitgangspunten van het project. Daarvoor kan je de ondergrondagenda uitwerken aan de hand van module 2 Ondergrond. In paragraaf 3 zijn voor de ondergrondkansen aangegeven die bijdragen aan het realiseren van een aantrekkelijke en duurzame regio. Kwaliteiten van de ondergrond (bron: www.ruimtemettoekomst.nl) 10
Informatie Regulatie Productie Draag Landschappelijke diversiteit Schone en veilige Gewasproductie Draagkracht om te bouwen Ecologische diversiteit Levende Voorraad drinkwater Ondergronds bouwen Aardkundige waarden Stabiele Voorraad grondwater Kabels, leidingen en riolering Archeologische waarden Waterbergende Geothermie Buisleidingen Water filterende Warmte Koude Opslag Koolstof bindende Beschermen (en betekenis geven) Beschermen (en herstellen) Gebruiken (en in balans houden) Gebruiken (en inpassen) Checklist ondergrond (gebaseerd op de checklist ondergrond; bron: www.ruimtemettoekomst.nl) 11
Informatie: beschermen en betekenis geven De ondergrond vormt één groot geschiedenisboek. Het kenmerkende karakter van de zit zowel in het landschap in de vorm van rivieren en oude rivierlopen, jonge zeekleigebieden, stroomruggen, laagveengebieden, polders en zoetwatergetijdegebieden als in de karakteristieke bebouwing en grondgebruik ontstaan in de loop der eeuwen. Onder het maaiveld bevinden zich vele archeologische schatten die getuigen van het leven van de voorgaande bewoners. Het is zaak deze informatie zorgvuldig te beschermen. Wanneer het eenmaal wordt doorboord of ontgraven, is het onherstelbaar beschadigd. Dit grote geschiedenisboek kunnen we ook benutten voor het betekenisvol inrichten van de ruimte. We kunnen er de unieke identiteit van de nog meer mee benadrukken. Landschappelijke diversiteit De diversiteit van het landschap omvat de afwisseling van het landschap door de wordings geschiedenis van gebieden en de wijze waarop deze in cultuur zijn gebracht. Ecologische diversiteit De diversiteit in typen, voedselrijkdom en de aan- of afwezigheid van water zorgen voor ecologische diversiteit: een grote variatie in vegetatie en fauna. Juist op plaatsen waar op relatief korte afstand de fysieke verschillen in de groot zijn, kan de biodiversiteit groot zijn. Aardkundige waarden Aardkundige waarden bestaan uit de natuurlijke variatie in het aardoppervlakte van geomorfologische, geologische, kundige en geohydrologische verschijnselen. De waarde van bepaalde verschijningsvormen wordt bepaald door de zeldzaamheid en de reproduceerbaarheid. Archeologische waarden Archeologische waarden zijn sporen van menselijke activiteiten uit het verleden die in de grond zijn achtergebleven. Denk aan potscherven, resten van voedselbereiding, graven, fundaties van gebouwen, maar ook verkleuringen in de grond die laten zien dat er vroeger een huis heeft gestaan of een sloot heeft gelopen. Gidsprincipe: bescherm en benut deze ondergrond en geef waar mogelijk deze betekenis in de bovengrondse ruimte 12
Regulatie: beschermen en herstellen De ondergrond vormt een complex ecologisch en hydrologisch systeem. Dit eeuwenoude systeem is ronduit verbazingwekkend: ontelbare organismen leven in de ondergrond, miljoenen kubieke meters grondwater reizen decennialang door verschillende aardlagen, natuurlijk afval wordt afgebroken en verontreinigingen gezuiverd. Het zal geen verbazing wekken dat een dergelijk systeem kwetsbaar is. De vervuilingen uit het verleden illustreren dat: we zitten nog steeds met grote hoeveelheden vervuilde grond. Bescherming is daarom op zijn plaats en waar mogelijk is herstel van de natuurlijke raadzaam. Daardoor neemt de veerkracht van het natuurlijk systeem toe. Een zorgvuldige en duurzame omgang is vereist om de ondergrond te kunnen benutten als drager, producent en informatieverstrekker. Dat is niet alleen goed voor de ondergrond maar ook voor de portemonnee. We moeten meebewegen met de ondergrond waar het kan en de ondergrond geschikt maken waar het moet. Schone en veilige Een zonder door de mens ingebrachte stoffen (inclusief conventionele explosieven) die niet in de of het grondwater thuishoren, of een zonder een overmaat aan natuurlijke stoffen die (kunnen) leiden tot schade aan het ecosysteem en de gezondheid van mensen. Levende Een levende vertegenwoordigt het ecologisch systeem in de met ontelbare organismen zoals bacteriën, schimmels, algen, regenwormen en aaltjes. Stabiele De beweegt altijd. De mate van beweging is afhankelijk van de stabiliteit van de. De samenstelling van de is primair bepalend voor de mate van stabiliteit van de. Natuurlijke processen en activiteiten van de mens spelen een grote rol bij deze (mate van) beweging. Waterbergende Een waterbergende heeft het vermogen en de mogelijkheden om water onder het maaiveld te bergen. De fungeert als spons: ontelbare grote en kleine poriën kunnen water vasthouden. Waterfilterende Een waterfilterende ontdoet grondwater van verontreinigingen op de jaren tot eeuwen durende tocht door de diverse klei-, zand- en andere aardlagen. Koolstofbindende De capaciteit die de heeft om koolstof (waaronder CO 2 ) op te slaan en vast te houden. De miljoenen organismen in de bestaan voor een belangrijk deel uit koolstof Gidsprincipe: bescherm deze ondergrond en herstel ze waar mogelijk en doelmatig 13
Productie: benutten en in balans houden De ondergrond levert de maatschappij tal van producten: gewassen, (drink) water, delfstoffen en warmte. Dat halen we uit de ondergrond. Hier staan we niet vaak bij stil. Maar bijvoorbeeld de agrariër juist wel. Hij beoordeelt zijn land nog altijd op productievermogen. Voor hele goede grond betaalt hij meer dan voor minder renderende grond. Ook waterbeheerders weten maar al te goed hoe belangrijk de ondergrond als productiekwaliteit is. De ondergrond in de is bovendien geschikt voor het winnen van warmte uit de (diepere) ondergrond. Een potentieel lonende vorm van duurzame energie! Dus heel veel van wat we nodig hebben om te leven halen we uit de ondergrond. Maar dat kan niet ongelimiteerd. We kunnen de ondergrond benutten maar moeten daarbij wel de balans zien te behouden van het natuurlijk systeem. Willen we duurzaam bezig zijn dan moet de ondergrond zich op natuurlijke wijze kunnen herstellen. De landbouwgrond mag bijvoorbeeld niet uitgeput raken, schoon zoet grondwater moet worden aangevuld en de warmtebalans moet gerespecteerd worden. Laten we daarom zorgvuldig omgaan met het productievermogen van de ondergrond en ondergrondkansen benutten. Dat levert geld op, beperkt de CO 2 uitstoot en voorkomt uitbuiting van de ondergrond. Gewasproductie De gewasproductie betreft de capaciteit van de ondergrond voor (economische) productie van gewassen. Voorraad drinkwater De voorraad drinkwater bestaat uit bruikbaar zoet water van voldoende kwaliteit dat geschikt is voor drinkwaterwinning. Voorraad grondwater De voorraad grondwater bestaat uit bruikbaar zoet water van voldoende kwaliteit. Warmte Koude Opslag Met Warmte Koude Opslag wordt de ondergrond benut voor het verwarmen en koelen van gebouwen. Geothermie Met geothermische energie worden warme watervoerende lagen op een diepte van 500 tot 4000 meter benut om gebouwen te verwarmen, terwijl met stoom elektriciteit kan worden opgewekt. Gidsprincipe: benut de ondergrond voor deze functies maar behoudt de balans van het ondergrondsysteem 14
Draag: benutten en inpassen In de ondergrond bevinden zich veel heipalen en kilometers aan kabels, leidingen en rioleringen. Dat vinden we heel gewoon. De laatste jaren zijn daar tal van energiesystemen bijgekomen en ondergrondse bouwwerken als parkeergarages en afvalcontainers. Ook daar kijkt niemand meer van op. We moeten echter wel beseffen dat de ondergrond geen black box is waarin we maar lukraak kunnen blijven graven. Nu het steeds drukker wordt in de ondergrond, moeten we zorgvuldig nadenken hoe en waar we dat doen en wat in de toekomst nodig kan zijn. We mogen de ondergrondruimte benutten maar moeten het ruimtegebruik goed inpassen in de ondergrond. Het mag niet leiden tot ongewenste schade aan het ecosysteem en aan de cultuurhistorische waarden. Als we prioriteiten stellen, goed inpassen en ondergrondkansen benutten, bespaart dat veel kosten in de uitvoering en veel ongemak en beheerkosten in de gebruiksfase. Draagkracht om te bouwen Bouwwerken vinden hun draagkracht in de ondergrond. Deze draagkracht betreft de mate waarin de ondergrond gevoelig is voor zetting. Ondergronds bouwen Met ondergronds bouwen creëren we ruimte onder het maaiveld. Voorbeelden zijn parkeer garages, (auto)tunnels, afvalcontainers en glasbakken. Kabels en leidingen Kabels en leidingen betreffen onder het maaiveld gelegen kleinschalige infrastructuur. Hoe stedelijker het gebied, hoe drukker het is met kabels en leidingen in de grond. Buisleidingen Buisleidingen zijn ondergronds gelegen en kennen een regionaal of nationaal belang. Ze leggen restricties op aan het boven- en ondergrondse ruimtegebruik. Gidsprincipe: benut de ondergrond voor deze functies maar pas ze zorgvuldig in 15
Sophiapolder: van landbouw naar getijdenatuur Ga naar de Sophiapolder en je ziet en ervaart hoe eeuwen geleden het Deltagebied eruit heeft gezien: een zoetwatergetijdegebied met unieke natuur. Het samenspel van, water en land zorgt voor een unieke getijdebeleving van eb en vloed. Op de ondefinieerbare grens van water en land groeien dotters, riet en kattenstaart. Op de hogere delen nemen de wilgen de overhand. Bodem en water dicteren hier het land. De Sophiapolder ligt als eiland in de rivier De Noord. Het werd een polder in 1856. Voor die tijd ging de Sophiapolder door het leven als naamloze zandbank waar zoetwatergetijdenatuur weelderig tierde. Net als in de rest van de delta. Na de inpoldering werd het 77 hectare grootte gebied ontwikkeld tot landbouwgebied. En zo functioneerde de polder zo n 150 jaar. De landbouw en de koeien maakten echter de afgelopen jaren plaats voor de natuur van weleer. Het getij kreeg weer de vrije hand en als vanzelf ontwikkelde zich weer zoetwatergetijdenatuur. Uniek in Europa! Door inpolderingen en de deltawerken zijn de oorspronkelijke zoetwatergetijdegebieden immers gedecimeerd. Ecologische diversiteit In 2011 zijn langs de Rietbaan twee kades doorgeprikt. Zo kan twee keer per dag het schouwspel van eb en vloed zich afspelen. Het gebied kent een getijslag van ongeveer 80 centimeter. Slikken staan droog om enkele uren later weer onder te lopen. Op die slikken en langs de oevers van de kreken gaan biezen, dotters, riet en kattenstaart groeien. Zomers zal er het wilgenroosje, de haagwinde en koninginnekruid bloeien. Dit zijn planten, die gedijen in een vochtige en voedselrijke omgeving. De planten zorgen er tevens voor dat de waterkwaliteit zal verbeteren. Op de hogere delen ontwikkelen zich wilgen. Natuurbeleving Het zuidelijk deel van de polder is opengesteld voor publiek. Wandelpaden, vlonders en uitkijkpunten maken een ware natuurbeleving mogelijk. Vanuit de kijkhut kunnen de vele vogelsoorten ongestoord bekeken worden. Het noordelijk deel van het eiland is afgesloten voor publiek. Hier heeft de getijdenatuur de totale vrije hand en hebben de vogels een eigen rustgebied. Sophiapolder (foto gemeente Hendrik-Ido-Ambacht) 16
3. Checklist ondergrondkansen We hebben voor de ook een inventarisatie uitgevoerd naar de kansen die de ondergrond biedt om bij te dragen aan het oplossen van maatschappelijke opgaven. Op basis van de resultaten van de werksessies, de collegeprogramma s en de regionale structuurvisie hebben we zes strategische opgaven benoemd. Deze zijn in het onderstaande overzicht opgesomd. Hierbij is vervolgens aangegeven hoe de ondergrond kansen biedt om invulling te geven aan deze maatschappelijke opgaven. Gebruik van de checklist ondergrondkansen De checklist ondergrondkansen biedt een overzicht van mogelijke kansen vanuit de ondergrond bij ruimtelijke planvorming of projectuitvoering. Het overzicht is niet uitputtend: het zijn de kansen die wij op het spoor zijn gekomen. De kansen zijn gerangschikt naar zes strategische opgaven. Op plan- en projectniveau is veelal een beperkt aantal kansen relevant.telkens is maatwerk nodig. De kansen kun je zien als gidsprincipes: ze wijzen de weg vanuit de ondergrond naar meer duurzame en mooiere voor huidige en toekomstige generaties. Het gebruik is even simpel als doeltreffend: Stel vast aan welke maatschappelijke opgave je werkt en check de ondergrondkansen die relevant zijn voor de opgave waaraan je werkt. Werk de ondergrondkans uit naar de concrete situatie van je project, maak de toegevoegde waarde expliciet en borg deze in de relevante plandocumenten (bijvoorbeeld nota van uitgangspunten / programma van eisen). Maak bij het uitwerken van de kansen ook gebruik van module 2 Ondergrond. Zes maatschappelijke opgaven De zes maatschappelijke opgaven voor de zijn: 1. Aantrekkelijk wonen in de 2. Economisch sterke 3. Aantrekkelijk landschap in de 4. Klimaatbestendige 5. Duurzame energie in de 6. Bereikbare Je hoeft niets meer of minder te doen dan deze check uit te voeren om ondergrondkansen op het spoor te komen. Ook vormt deze checklist een handvat om interdisciplinair het gesprek met elkaar aan te gaan over hoe de ondergrond kan bijdragen aan de maatschappelijke opgaven waar het project invulling aan moet geven. Bovendien kan op grond van de checklist worden vastgesteld welke specialistische kennis nodig is om te bepalen hoe bij ingrepen in de ondergrond de ondergrondkwaliteit zo goed mogelijk gewaarborgd wordt en hoe daarbij zo goed mogelijk gebruik wordt gemaakt van de mogelijkheden die de ondergrond biedt. 17
Dieper graven Onbekend maakt onzeker. Dat geldt ook voor de diepere ondergrond. Nu we die intensiever gaan gebruiken voor functies zoals warmtewinning, opslag van stoffen en de winning van (fossiele) energie komen vragen over de gevolgen voor andere functies in de ondergrond en de bovengrond sterker op de (gemeentelijke) agenda. Als je een spade in de grond steekt, merk je direct of het al een lange periode droog of nat is. Ook merk je of de grond makkelijk te bewerken is. Zand of zware klei maakt voor de bewerkbaarheid nogal verschil uit. Kom je veel organisch materiaal tegen dan zal je ook de nodige regenwormen zien. Lastiger is te zien wat voor ander leven zich nog afspeelt in de eerste centimeters onder maaiveld. Het stikt daar van de spinten, mijten, schimmels en ander nuttig leven om de gezond te houden. Graaf je iets dieper dan stuit je al snel op stukken steen (puin van een eerdere verbouwing?), kom je potscherven tegen (uit de Romeinse tijd?) of stuit je op een afvoerbuis of andere leiding. Soms zie je de grond van kleur veranderen en ben je je zo bewust van de gelaagdheid in de ondergrond. Graaf je in gebieden met een hoge grondwaterstand dan weet je al snel het grondwater te bereiken. Dan is je put al snel een modderput. Veel dieper graven we meestal niet. Als kind droomde je misschien om een gat naar het midden van de Aarde te graven, of sterker nog, om verder te graven om uiteindelijk in Australië uit te komen. Anderen droomden misschien om olie op te graven. We hebben het dan over diepten die ons voorstellingsvermogen te buiten gaan. Het zijn diepten waar we relatief weinig van weten. Dat brengt onzekerheid met zich mee. Bijvoorbeeld als het gaat om winning van stoffen uit de diepe ondergrond zoals schaliegas, de opslag van stoffen in de diepere ondergrond zoals de CO2-opslag in Barendrecht of waterinjecties in Twente. Dat die zorg terecht kan zijn, illustreren de aardbevingen als gevolg van de aardgaswinning in Groningen. Al weten we best veel over de diepere ondergrond toch zijn het vooral de effecten van (nieuwe) ingrepen in die diepere ondergrond die nog steeds voor nieuwe inzichten (soms ook verrassingen) zorgen. Dat is niet onlogisch omdat de (diepere) ondergrond onder ons land zeer divers is samengesteld. Daarin doen zich zeer langzame natuurlijke processen voor. Mogelijke effecten van ingrepen zijn wel te beredeneren of modelmatig te berekenen, maar de (lokale) werkelijkheid kan soms anders zijn. De diepere ondergrond zal de komende jaren met opgaven op het gebied van klimaat en energie prominent op de agenda blijven. De verbinding met bovenliggende ondergrondlagen en de bovengrond is evident in termen van beschermen en benutten. Hoe beschermen we de winning op grote diepte van ons drinkwater, hoe benutten we de mogelijkheden van aardwarmte voor de verwarming van kassen, bedrijfsgebouwen en woningen, kunnen we diepe ondergrondse ruimte benutten voor de opslag van stoffen die we bovengronds niet willen hebben, wat betekent de winning van stoffen uit de diepere ondergrond of de opslag van stoffen in de diepere ondergrond voor ons landschap, etc.? Veel van deze vragen komen in onderlinge samenhang aan de orde in de Structuurvisie ondergrond (STRONG) van het Rijk. Materie die elke gemeente direct raakt of in de toekomst kan raken. Sanering voormalige scheepswerf de Biesbosch (foto gemeente Dordrecht) 18
Aantrekkelijk wonen in de De hebben een unieke ligging in de delta aan getijdenrivieren. Die ligging heeft zeer kenmerkende bewoning en bedrijvigheid met zich meegebracht. Een goed voorbeeld daarvan is de binnenstad van Dordrecht. De regio wil haar unieke ligging accentueren, cultuurhistorische locaties behouden en ontwikkelen en de positie van de Dordtse binnenstad als beeldbepalend icoon versterken. Daarnaast zet de regio in op het beter benutten van de diversiteit in stad en dorp die de regio rijk is. Hierbij is de inzet gericht op het verbeteren van de kwaliteit van de woningvoorraad. Belangrijke uitgangspunten daarbij zijn dat er goede voorzieningen in de nabijheid zijn, een schone en veilige leefomgeving kan worden geboden met een makkelijke toegang tot groen en natuur vanuit de woonomgeving. Verder zet de regio in op een versterking in het midden en hogere segment door toevoeging van de juiste woonmilieus. Daarbij wordt ook ruimte geboden voor kleinschalig, particulier opdrachtgeverschap. Ondergrond Ondergrondkansen Benut de getijdebeweging van de rivier om unieke woon- en werkmilieus te creëren (Biesbosch-stad) Versterk de identiteit van de door de karakteristieken van de ondergrond zichtbaar op te nemen bij de ontwikkeling van onderscheidende woonmilieus Verhoog de verblijfskwaliteit van de openbare ruimte door storende functies ondergronds te situeren zoals glas-, papier- en afvalcontainers Benut braakliggende terreinen voor stadslandbouw en/of extra groenvoorziening Versterk de ecologische structuur van woonmilieus door het groenbeheer af te stemmen op de biodiversiteit van de en het waterbergende en filterend vermogen van de Breng de draagkracht van de ondergrond in beeld en benut de meest draagkrachtige gronden voor bebouwing om kosten te besparen Voorkom onnodige saneringskosten door de sanering van de af te stemmen op de gewenste functies en eventueel te combineren met warmte koude opslag Voorkom extra kosten en vertraging in de uitvoering door vroegtijdig de ondergrond in kaart te brengen waaronder archeologie, niet gesprongen explosieven en kabels en leidingen Voorkom wateroverlast en zettingen in de gebruiksfase door extra aandacht te besteden aan het bouwrijp maken van gronden Verhoog de lokale duurzaamheid door regenwater af te koppelen bij ruimtelijke (her)ontwikkeling van gebouwen en de openbare ruimte 19
Klimaatbestendige inrichting Admiraalsplein Dordrecht (foto J. van Eijnsbergen Dordrecht) 20
Ruimtelijke kwaliteit centraal in Havenkwartier Sliedrecht Hoe voeg je ruimtelijke kwaliteit toe aan de openbare ruimte? Het Havenkwartier in Sliedrecht vindt het antwoord in de ondergrond. Hier staan de auto s niet op straat maar onder de grond. Hier staan de afvalcontainers niet in de openbare ruimte maar in de grond. En diezelfde ondergrond wordt ook benut voor het verwarmen en koelen van de gebouwen. De ondergrondse Warmte Koude Opslag maakt niet alleen de gebouwen comfortabeler maar geeft ook een lagere energierekening en minder CO 2 -uitstoot. Verdiept parkeren in het Havenkwartier (foto gemeente Sliedrecht) In 2010 is de herontwikkeling van het Havenkwartier in Sliedrecht gestart. Aan de pittoreske haven zijn 214 woningen gesloopt en komen er 251 nieuwe woningen voor in de plaats. Het huidige stratenplan van de wijk blijft gehandhaafd maar wordt breder. Daarnaast voorziet het nieuwe plan in meer parkeerplekken. Deze zijn grotendeels (half) ondergrondse gelegen evenals de afvalcontainers. Het resultaat? Brede straten, groene hagen en een autoloos plein. De ruimtelijke kwaliteit van het Havenkwartier is er flink op vooruit gegaan. En ook de gebouwkwaliteit. Door het unieke energiesysteem zijn de woningen comfortabeler. Het systeem is uniek omdat alle woningen aangesloten zijn op de Warmte Koude Opslag van de naastgelegen GGZ-instelling. 21
Economisch sterke Binnen de wordt gewerkt aan het herstructureren en ontwikkelen van maritieme bedrijven terreinen en bedrijvenparken. Belangrijk aandachtspunt daarbij is het verbeteren van de logistiek van en naar bedrijven. Uniek voor de is de ligging aan de rivier. De regio streeft naar een betere menging van wonen en werken aan de rivier. Om economische kansen beter te kunnen benutten, is tevens een goede aansluiting van opleidingen op de arbeidsmarkt nodig. Ondergrond Ondergrondkansen Draag bij aan verduurzaming van de energieopwekking door de mogelijkheden van energie te benutten bij bedrijven, glastuinbouw en industrie Geef werklocaties een scherp ruimtelijk profiel door de karakteristieken van de ondergrond te benutten Bundel kabels en leidingen, reserveer tracés en houdt ruimte voor beheer en onderhoud Verhoog de verblijfskwaliteit van de werkmilieus door storende functies ondergronds te situeren zoals parkeren en opslag van materialen Voorkom onnodige saneringskosten door de sanering van de af te stemmen op de gewenste functies en eventueel te combineren met warmte koude opslag Beperk de wateroverlast bij piekbuien door in het bebouwde gebied zoveel mogelijk open en onverharde te behouden en te creëren Breng de draagkracht van de ondergrond in beeld en benut de meest draagkrachtige gronden voor bebouwing om kosten te besparen Voorkom extra kosten en vertraging in de uitvoering door vroegtijdig de ondergrond in kaart te brengen waaronder archeologie, niet gesprongen explosieven en kabels en leidingen Voorkom onnodige kosten door te werken met een gesloten grondbalans en slimme (regionale) gronduitwisseling op basis van kwaliteitskaarten 22
Aantrekkelijk landschap in de Een aantrekkelijk landschap en duurzame natuurwaarden vormen een belangrijke bouwsteen voor de. Deze bepalen in belangrijke mate de kwaliteit voor wonen, werken en recreëren in de regio. De zetten daarom in op verhoging van de belevings- en gebruikskwaliteit van het landschap voor zowel inwoners als gasten. De zetten in op de verdere ontwikkeling van het recreatief netwerk. De unieke waarden van de Waal, Devel en het Groene Hart bieden unieke kansen voor een onderscheidende identiteit. Datzelfde geldt voor de stoere rivierzones. De regio zet onder meer in op de verdere ontwikkeling van groene rivieroevers, robuuste groene stadsranden en het doortrekken van groene linten in de stad. De willen stad en land harmonieus met elkaar verbinden door verrommeling in de overgangszone tussen stad en land tegen te gaan. Ondergrond Ondergrondkansen Verhoog de landschappelijke diversiteit door landschappelijke verbindingen te maken tussen stad, land en historische waterlopen Maak de verdronken dorpen weer zichtbaar en beleefbaar voor toeristische doeleinden Stimuleer natuurontwikkeling door de overgangen in grondsoorten en kwelgebieden te benutten voor natuurontwikkeling (hoog/laag en nat/droog en zoet/zout) Benut en behoud het grondwaterregime om de Biesbosch identiteit (natte natuur) te versterken Creëer groene stadsranden en groene rivieroevers om de ecologische diversiteit te versterken en de belevingswaarde van het gebied te vergroten Creëer natuurspeeltuinen om natuur in het algemeen en de levende in het bijzonder te ervaren Transformeer oude stort- en/of verontreinigde locaties tot groene (recreatie)gebieden Stem de gewassenteelt af op de gewasproductiecapaciteit van de Benut de natuurlijke karakteristieken van de ondergrond bij het realiseren van waterbergingsgebieden en verruiming van bestaande watersystemen 23
Ecozone Polder Nieuwland: spelen met hoogteverschillen en ruimte voor waterberging Aan de Papendrechtse kant van de polder Nieuwland is een ecozone aangelegd. De ecozone moet uitgroeien tot een natuurlijke groene schakel tussen De Noord en het Groene Hart. Het is een mooi voorbeeld van gebruik van de ondergrond door de aanleg van kunstmatige hoogteverschillen waardoor een rijke variatie aan flora en fauna kan ontstaan. Tevens is het gebied zo ingericht dat het kan dienen als waterberging bij overvloedige regenval voor het naburige bedrijventerrein Nieuwland Parc. Plankaart ecozone (bron gemeente Papendrecht) voorkomt in vochtige, matig voedselrijke graslanden. De ecozone heeft een kunstmatige oeverzwaluwwand. In samenspraak met de Natuur- en Vogelwacht De Alblasserwaard en een oeverzwaluwdeskundige is het ontwerp gemaakt en vervolgens gerealiseerd in de vorm van een grondlichaam als eilandje aan de noordwestzijde van de plas. Aan de voorzijde zijn gaten aangebracht waarin zwaluwen kunnen nestelen. De ecozone speelt een rol in de waterhuishouding van het bedrijventerrein Nieuwland. De zone dient als waterberging bij overvloedige regenval op het bedrijventerrein. Een pompsysteem houdt de doorstroming op peil. Bij droogte kan water uit de rivier in het gebied worden gepompt. Aanleg ecozone polder Nieuwland (foto gemeente Papendrecht) De ecozone is een plas-draszone die de ecologische schakel vormt tussen het open water van de Noord en, via het park Noordhoekse Wiel, het Groene Hart. De ecozone is een schakel in de Ecologische Hoofd Structuur (EHS). De EHS is een netwerk van natuurgebieden dat de biodiversiteit stimuleert. Planten en dieren kunnen zich van het ene naar het andere gebied verspreiden. Soorten raken hierdoor niet geïsoleerd en hebben dus minder kans op uitsterven. In de ecozone zijn kunstmatige hoogteverschillen aangebracht. Op die manier wordt het gebied aantrekkelijk voor verschillende plant- en diersoorten omdat meer overgangen (hoog en laag, nat en droog) ontstaan. Deze overgangen (gradiënten) zorgen voor een grotere variatie aan soorten: veel bloemrijk gras, bosplantsoen, oevervegetatie, hoge kruiden, riet, struweel met onder meer de grauwe wilg en de grote ratelaar, die van nature De ecozone vervult ook een rol voor de extensieve recreatie: de ecozone heeft een voetpad en krijgt een fietspad langs de rivier. De inrichting van de ecozone is een samenwerking van projectontwikkelaar Bentum Recycling Centrale BV met de gemeente Papendrecht. 24
Klimaatbestendige De zetten in op een klimaatbestendige regio. De ligging aan de rivieren hebben de regio veel voorspoed gebracht, maar brengen ook risico s met zich mee. Door klimaatverandering is er de noodzaak om nu en in de verre toekomst bescherming te bieden tegen hoogwater. De inzet richt zich op het bieden van voldoende ruimte voor de rivier en extra waterberging op het land. Aandachtspunt bij de waterberging op land is de kans op het openbarsten van de. Aanvullend op deze fysieke maatregelen is er ook aandacht voor evacuatie en vluchtwegen bij extreem hoog water. Met name voor het Eiland van Dordrecht is dit een belangrijk uitgangspunt. Klimaatverandering zorgt niet alleen voor veel natheid maar ook voor droogte. De verwachting is dat de kans op lange droogteperiodes zal toenemen. Daarom is er aandacht voor het voorkomen van droogteschade. Tot slot richt de wateropgave zich op verbetering van de waterkwaliteit in het stedelijk gebied en de zorg voor voldoende zoet water. Ondergrond Ondergrondkansen Bouw klimaatbestendig door rekening te houden met wateroverlast en onderlast nu en in de toekomst Creëer meer ruimte voor waterberging door verruiming van waterpartijen en een klimaatbestendige inrichting van watergangen Beperk de wateroverlast bij piekbuien door in het bebouwde gebied zoveel mogelijk open en onverharde te behouden en te creëren Laat klimaatbestendige maatregelen bijdragen aan verkoeling van de stad om de effecten van hete zomerdagen te beperken Combineer klimaatbestendige maatregelen met verbetering van de biodiversiteit, het toevoegen van recreatiemogelijkheden en ruimtelijke kwaliteit Benut begroeiing en open s voor CO 2 -vastlegging Bevorder de opslag van zoet grondwater in natte perioden (vasthouden, bergen, afvoeren) Verhoog de lokale duurzaamheid door regenwater af te koppelen bij ruimtelijke (her)ontwikkeling van gebouwen en de openbare ruimte Waterberging in de stad Admiraalsplein Dordrecht (foto J van Eijnsbergen Dordrecht) 25
Duurzame energie in de De zetten in op het verduurzamen van hun energie opwekking door enerzijds energiegebruik te beperken en anderzijds in te zetten op het gebruik van duurzame energiebronnen. Eén van de meer concrete uitwerkingen daarvan is het slim (her)gebruiken van restwarmte. Deze inzet van de regio draagt ook bij aan een vermindering van de CO 2 -uitstoot. Ondergrond Ondergrondkansen Benut de energiepotentie van de ondergrond door warmte koude opslag structureel te benutten bij herstructurering en uitbreidingsopgaven en verminder hiermee tevens de CO 2-uitstoot Voorkom interferentie tussen energiesystemen Benut de ondergrondse ruimte voor tijdelijke opslag van bijvoorbeeld elektriciteit opgewekt door windmolens (ondergrondse accu s) Creëer meer functiemenging (wonen en werken) om uitwisseling van energie en (rest)warmte beter te faciliteren Draag bij aan lokale duurzaamheid door de mogelijkheden van Warmte Koude Opslag te benutten voor een energiezuinige woningvoorraad en vermindering van de CO 2 uitstoot Nieuwbouw stadhuis Zwijndrecht met Warmte Koude Opslag installatie (foto gemeente Zwijndrecht) 26
Bereikbare Om economisch aantrekkelijk te blijven, wil de regio de bereikbaarheid van knooppunten en belangrijke punten in het havenindustrieel complex verbeteren. Voorwaarden daarbij zijn echter een goede ruimtelijke inpassing van infrastructuur, een verlaging van groeps- en plaatsgebonden risico s en een verduurzaming van het mobiliteitssysteem. Daar hoort ook een verbetering van het openbaar vervoer bij. Ondergrond Ondergrondkansen Maak functioneel en optimaal gebruik van verontreinigde grond door het te gebruiken onder infrastructurele werken Verhoog de kwaliteit van de ruimte door infrastructuur ondergronds te situeren wanneer er hoge eisen worden gesteld aan de kwaliteit van de openbare ruimte of wanneer er kwetsbare natuur- of landschappelijke waarden in het geding zijn Benut de ondergrondse ruimte om de veiligheid bovengronds te vergroten (bijvoorbeeld spoortunnel of buisleidingen voor vervoer van gevaarlijke stoffen) Bundel kabels en leidingen, reserveer tracés en houdt ruimte voor beheer en onderhoud Voorkom wateroverlast door waterdoorlatende verhardingen toe te passen of waterberging langs de weg te reserveren Voorkom extra kosten en vertraging in de uitvoering door vroegtijdig de ondergrond in kaart te brengen waaronder archeologie, niet gesprongen explosieven en kabels en leidingen Brug over en tunnel onder de Noord 27
Omvangrijk stelsel van ondergrondse leidingen In de ondergrond van de ligt een omvangrijk stelsel van leidingen. Tezamen vormen zij een ingenieus systeem: een warmtenet. Het warmtenet levert warmte aan duizenden gebouwen in de. Het warmtenet wordt gevoed door meerdere decentrale warmtebronnen. Deze variëren van restwarmte van de afvalverbranding tot energiesystemen. De willen samen met het energie- en afvalnutsbedrijf HVC, vijf woningcorporaties, twee projectontwikkelaars en de provincie Zuid-Holland circa dertigduizend woningen en bedrijven van restwarmte voorzien. Dit kan door gebouwen aan te sluiten op een speciaal ondergronds leidingstelsel. Van kralen tot ketting Het warmtenet in de wordt opgebouwd volgens een aanpak die is te typeren als van kralen naar een ketting. Aan beide zijden van de rivieren gaan de partijen aan de slag met decentrale warmtevoorzieningen (de kralen). Straten, wijken en bedrijfsgebouwen worden aangesloten op een duurzame warmtevoorziening op lokaal niveau, zoals een biogas-warmtekrachtkoppeling of een energiesysteem. Zes kralen zullen in de eerste jaren gerealiseerd kunnen worden. Op termijn worden deze kralen uitgebreid en aan elkaar geregen tot lokale warmtenetten, die met elkaar gekoppeld kunnen worden tot één regionaal warmtenet. Zo groeit een groot regionaal warmtenet. De ambitie is om op termijn alle decentrale warmtebronnen in de via het warmtenetwerk met elkaar te verbinden. Bron: website HVC Benutten restwarmte De aanleg van het netwerk is in 2011 gestart in Dordrecht waar de ambitie is om op termijn circa tienduizend gebouwen aan te sluiten door gebruik te maken van de restwarmte die vrij komt bij de verbranding van afval. De Dordtse centrale van energie- en afvalnutsbedrijf HVC verbrandt jaarlijks 300.000 ton afval. Hierbij komt energie vrij in de vorm van warmte, die gebruikt wordt om elektriciteit mee op te wekken. Na de opwekking door afvalverbranding blijft nog restwarmte over. HVC verwarmt water. Het warme water gaat via een gesloten en geïsoleerd leidingnet naar woonwijken en bedrijventerreinen, waar het wordt gebruikt om huizen te verwarmen. Het afgekoelde water gaat terug naar HVC waar het opnieuw wordt verwarmd. Aanleg warmtenet (foto Warmtenet Dordrecht) 32 windturbines Het warmtenet leidt tot een aanzienlijke CO 2 -besparing. Ieder aangesloten huishouden stoot ten opzichte van aardgas circa vijftig procent minder CO 2 uit. Een aansluiting van 25.000 woningequivalenten betekent een reductie van 36.000 ton CO 2 uitstoot. Dit komt overeen met de productie van 32 windturbines. Bovendien zorgt het gebruik van restwarmte er voor dat cv-ketels, boilers en geisers overbodig worden en het binnenklimaat in woningen verbetert door vermindering van stikstofoxide. Op gebouwniveau bespaart dit ruimte en kosten van onderhoud. 28
Module 2 ondergrond 29
Introductie De module ondergrond biedt een uitwerking van alle relevante ondergrond zoals die zijn benoemd in de checklist ondergrond. De uitwerking beperkt zich tot de hoofdlijnen: de belangrijkste informatie is opgenomen zodat je snel kan bepalen of de desbetreffende ondergrondkwaliteit relevant is voor je project. De opgenomen kaarten beperken zich eveneens tot hoofdlijnen en zijn indicatief. Is de informatie relevant dan is het raadzaam om een collega, die specialist is op desbetreffende ondergrondkwaliteit, in te schakelen. Hij of zij kan helpen met meer gedetailleerde informatie en kan maatwerk leveren voor het project. Leeswijzer Dit deel is zo opgezet dat snel de meest relevante informatie per ondergrondkwaliteit wordt gegeven (ter agendering en oriëntatie) volgens een vast stramien. Dit bestaat uit de beantwoording van de volgende vragen: Waar hebben we het over? Hoe is de situatie in de? Wat is het belang van de ondergrondkwaliteit? Met welke wettelijk kader moet ik rekening houden? Met welk beleid moet ik rekening houden? Met welke andere ondergrond moet ik rekening houden? Bloeiende spindotter kenmerkend voor zoetwatergetijdenatuur zoals in de Biesbosch 30
informatie De ondergrond informeert ons 31
Landschappelijke diversiteit Waar hebben we het over? De landschappelijke diversiteit omvat de afwisseling van het landschap door de wordingsgeschiedenis van gebieden en de wijze waarop deze in cultuur zijn gebracht. De eigenschappen van de ondergrond bepalen in belangrijke mate de karakteristieken van het landschap. Hoe zit het met de landschappelijke diversiteit in de? De kennen een grote variatie in landschappen: de Zwijndrechtse Waard, de Alblasserwaard en het Eiland van Dordrecht (inclusief de Biesbosch). Deze landschappen zijn gescheiden door grote rivieren. De Zwijndrechtse Waard ligt ongeveer anderhalve meter onder NAP en bestaat grotendeels uit jonge zeeklei. Naast de verstedelijking in het gebied is het vooral in gebruik voor akkerbouw en tuinbouw. De Alblasserwaard is een laagveenvlakte met uitzondering van het zuidwesten waar stroomruggen bestaan uit jonge zeeklei. Het gebied ligt een tot anderhalve meter onder NAP (zie voor hoogtekaart de ondergrondkwaliteit Ecologische diversiteit ) en maakt onderdeel uit van het Groene Hart. Landschappen en landschappelijk waarden (Bron: provincie Zuid-Holland) Het Eiland van Dordrecht is ontstaan tijdens de Sint-Elisabethsvloed (1421). Het Eiland van Dordrecht is een samenklontering van polders, buitenplaatsen, gehuchten, dorpen en de stad Dordrecht. De Biesbosch neemt een markante plaats in. Na de Sint-Elisabethsvloed is de Biesbosch ontstaan. Onder invloed van rivierwater en het getij zijn hoge zandplaten ontstaan in een binnenzee. Hieruit is een zoetwatergetijdengebied van eilanden en slingerende rivieren gegroeid. De plantengroei en opslibbing werden door de mens beïnvloed. De grienden werden door opslibbing ongeschikt voor wilgengroei en zijn ingericht als polders. Het Wantij scheidt de Hollandsche Biesbosch in de Sliedrechtse en de Dordtse Biesbosch. Sinds de afsluiting van het Haringvliet is de Sliedrechtse Biesbosch het enige deel van de Biesbosch dat nog steeds een relatief groot getijdenverschil kent. Aan de oostkant van dit gebied bevindt zich één van de laatste intacte systemen van rivierduinen in Nederland. 32