Geselecteerde werken Sectie Moderne Kunst 1. Eugène Verboeckhoven Kudde schapen verrast door het onweer 2. Louis Dubois De ooievaars 3. Louis Gallait Portret van mevrouw Louis Gallait en haar dochter 4. Emile Claus Koeien bij het oversteken van de Leie 5. Marc Chagall Ik en het dorp 6. Max Ernst Het hemelheir 7. 8. Marcel Broodthaers Rode mosselen in de pot Mosselen/ eieren Sectie Oude Kunst 9. Frans Snijders (landschap door Jan Wildens) Damhertenjacht 10. Paul de Vos (landschap door Jan Wildens) Hertenjacht 1 Inkomhal van het Museum Guillaume Geefs De verliefde leeuw
(*) In de sprookjes die men je vertelt en in de tekenfilms die je graag bekijkt, gaat het vaak over dieren. Welke? Als jij een dier was, welk dier zou je dan graag zijn? Olifanten zijn «wilde dieren». Ze leven ver van de mensen, vrij in de natuur. Ze moeten helemaal alleen hun eten vinden. Kan jij enkele wilde dieren noemen die in onze bossen wonen? Honden en katten worden «huisdieren» genoemd. Ze leven bij een gezin dat hen eten geeft. Heb jij ook een huisdier? Ken jij iemand die een hond of een kat heeft? Als je op het platteland wandelt, moet je eens kijken naar de «dieren van de boerderij», de kippen, de schapen, de koeien, de varkens,... Ze zijn van de boer die ze eten geeft: hij geeft graan aan de dieren van het hoenderhof en begeleidt zijn koeien en schapen in de weiden. De dieren op de boerderij worden verkocht om geld op te brengen voor de boer. Hij moet kleren kopen, hout om het huis te verwarmen, verf om te schilderen, Maar ze maken het ook mogelijk om zijn gezin te voeden: de eieren van de kippen, de melk van de koeien, het vlees van de varkens of lekkere gebraden kippen. Afbeeldingen van dieren zijn vaak het onderwerp van «een verzameling». Zowel kleine kinderen als volwassenen verzamelen bijvoorbeeld eenden of olifanten. Ze zijn van hout, van steen of van metaal. Omdat ze zo klein zijn, worden ze vaak op een rek geplaatst. Beetje bij beetje wordt de verzameling door de jaren heen groter. Ken jij iemand die een verzameling van afbeeldingen van dieren heeft? (*) Neem een wit blad papier mee met een potlood en een plat voorwerp dat een licht reliëf heeft (bijvoorbeeld een muntstuk). Zo kan u de techniek van het wrijven uitleggen die Max Ernst gebruikt in zijn werk Het hemelheir (n 6). 2
Kunstenaars hebben altijd graag dieren afgebeeld. Lang geleden, zeer lang geleden, woonden de mensen nog in grotten - huizen bestonden toen nog niet - en op de wanden schilderden ze dieren die dichtbij hen leefden of waarop ze jaagden om zich te voeden: stieren, bizons, Dat was zeer lang geleden. Maar we eten nog steeds het vlees van de dieren van de boerderij of dat van wilde dieren. Dat is wat men «wild» noemt. Elk jaar, tijdens een paar maanden, jagen de jagers op herten, everzwijnen of hazen om ze te doden en op te eten. De mensen houden veel van het vlees omdat het een betere smaak heeft dan het vlees van de boerderij. Vind je het jammer dat die mooie dieren worden gedood? Het is waar, maar sommige dieren zoals everzwijnen kunnen te talrijk worden en veel schade aanrichten. Jagen is een manier om een goed evenwicht te behouden tussen de verschillende diersoorten. Hier in het museum gaan we schilderijen en beeldhouwwerken ontdekken die dieren afbeelden die je goed kent. * * * * * Ga van het Forum waar jullie je bezoek zijn begonnen (*) en al het beeldhouwwerk «De rover van het arendsnest» hebben bewonderd, naar het Museum voor Moderne Kunst. Terwijl je langs de tussengang loopt, kan je even stoppen bij het beeldhouwwerk van Léon Mignon met als titel «Stierengevecht in de campagna romana» - 1878 - Brons, 165 x 173,5 x 77,5 (**). Wie wint? Kijk naar de stier die van boven aanvalt: hij staat stevig op zijn poten, zijn spieren zijn gespannen, zelfs zijn staart staat rechtop. Hij heft zijn tegenstander op en steekt een hoorn in zijn borst. Hij heeft gewonnen! De andere stier verliest zijn evenwicht en heft één poot in de lucht; hij is gewond, hij lijdt en steekt zijn tong uit van de pijn. We voelen zijn lichaam verzwakken, de staart, zonder kracht tussen zijn poten. Hij gaat sterven. Waarom dit gevecht? Om de baas te zijn! Kijk: onder de gevechtscène is er een band die doorloopt met een decor en het beeldhouwwerk omcirkelt. Dat heet «een fries». Wat stelt ze voor? (*) Details en uitleg in de rubriek «Achtergrondinformatie» Wat is een museum? (**) Ter informatie: de afmetingen van de werken worden uitgedrukt in centimeters, eerst de hoogte en dan de breedte. Bij een beeldhouwwerk geeft een derde cijfer de diepte aan. 3
Neem de roltrap en dan de trap tot -5. 1. (Op de linkermuur tussen twee trapportalen) Eugène Verboeckhoven Kudde schapen verrast door het onweer - 1839 Olie op doek - 207 x 270 Wat zie je? Schapen, lammetjes, rammen (dieren van de boerderij). Een hond (huisdier). Een man. Een stenen kruis, een brug. Een donkere onweershemel. De kunstenaar schilderde graag dieren en vooral schapen Om dit grote schilderij goed te kunnen weergeven, heeft hij de scène verdeeld: aan de ene kant de hemel, bijna zwart en dreigend, aan de andere kant de kudde die nog baadt in een gouden licht. In dit goed verlichte deel, worden de details zeer nauwkeurig afgebeeld. Vooraan in de kudde, heeft het vierde schaap stevige hoorns in de vorm van een spiraal. Het is een ram. Dat is het mannetje, hij is de leider van de kudde. De ooi is het vrouwtje en het lam is het jong. Zie je nog andere rammen? Degene met de zwarte kop heeft kleine hoorntjes. Kijk eens naar de vacht van de schapen (waarmee we wol maken): ze is dik en gekruld. Het schaap dat voor de man staat, is geschoren: hij heeft een teken op zijn dij. Het is een teken dat de eigenaar aanbrengt om te kunnen zien dat het zijn dieren zijn (de andere schapen hebben ook een teken, maar door hun dikke vacht kunnen we het niet zien). Twee lammetjes blijven vlakbij 4
hun moeder. Hun vacht lijkt heel zacht. Heb je zin om het aan te raken, het te strelen? Wanneer een kind lief is, zeggen we soms «zacht als een lammetje». Wat gebeurt er? De titel van het schilderij is: «Kudde schapen verrast door het onweer». Kijk eens naar de hemel: wat zie je? Van ver is de hemel dreigend, met grote zwarte wolken die de wind voortduwt en het onweer dat al raast. De schapen zijn bang maar de hond gehoorzaamt de herder en houdt ze samen. Ze zijn zo dichtbij elkaar dat we ze niet kunnen tellen maar eerder vrezen dat ze omver vallen en de kleintjes verpletteren. De man draagt het jonge lammetje. Hij is te klein om zich alleen te redden. Ze zijn allemaal klaar om te vertrekken. Langs waar gaan ze zich redden? Langs de brug? Wie is de man? Waarom is hij daar? De man is een herder: het is de man die op de schapen let, hen verzorgt en overdag begeleidt om ze te laten grazen in de weide of zelfs in meer wilde plaatsen. Denk je dat herder zijn een belangrijk beroep is in een boerderij? Een kudde schapen draagt bij tot de activiteiten van de boerderij: ze levert vlees voor de maaltijden, wol voor de kleren en de ooien geven melk waarmee men kaas maakt. Wanneer de herder de kudde uitlaat, moet hij er dus voor zorgen dat geen enkel dier verloren geraakt. Vroeger was dit beroep nog veel belangrijker omdat er geen omheinigen bestonden. De herder houdt in zijn rechterhand (bijna in zijn zak), een lam vast en in zijn linkerhand een lange stok die op het einde de vorm van een buis aanneemt: het is de «staf» van de herder. Hij gebruikt hem om aardkluiten of kleine steentjes naar de schapen te gooien die zich van de groep verwijderen. Hoe is hij gekleed? Hij is gekleed in een bruine mantel waaronder hij een vest draagt. We zien een beetje pels. Het is misschien een kledingsstuk in vacht. Zijn hemd is rood. Hij draagt laarzen en hoge sokken over zijn broek. Is hij oud? Zijn haar, zijn snor en zijn baard zijn grijs. Wat zie je nog? Er zit een zwarte hond naast hem. Het is een herdershond. Hij is opgeleid door de herder om hem te helpen de schapen bijeen te houden wanneer de kudde zich verplaatst. De hond gidst de schapen om te voorkomen dat ze verloren lopen of in een ravijn vallen. Er is ook een groot stenen kruis waarop de naam staat van een meisje dat gestorven is toen ze 20 jaar was. Juist erboven zien we een kleine beek: als we hem volgen, zien we dat hij opeens voor ons verdwijnt. Hij stroomt verder buiten het schilderij. Dan zien we hem aan de andere 5
kant van het schilderij: hij gaat naar beneden tussen de rotsen en stroomt langs een kleine brug. Lijkt de scène echt? Het is een «realistisch» schilderij omdat het de werkelijkheid afbeeldt. Doordat de oppervlakte van het schilderij glad is en je de haren van de borstel niet ziet, lijkt de scène nog meer realistisch. Je ziet dat het schilderij zeer laag opgehangen is. Daardoor lijken de schapen bijna op de grond te staan. We staan zeer dicht bij de kudde. Het is tof, alsof we in het schilderij zitten en deel uitmaken van de hele scène. Hoor je het onweer? Ruik je de geur van de grassprietjes? De geur van de schapen? Ze hebben een zeer sterke geur die door hun vacht wordt tegengehouden. Is het warm? Zeker weten. Nochtans draagt de herder een mantel! En zijn vest is omzoomd door bont! Als de herder met zijn kudde vertrekt, is dat voor een lange dag, soms zelfs verschillende dagen. Hij moet er rekening mee houden dat het weer kan veranderen, dat het kouder of warmer kan worden, dat de nachten fris zullen zijn, en hij moet daarom kledij meebrengen. Zou jij graag zo leven, zoals een herder met een kudde? De wandelingen kiezen, de plaatsen waar de schapen zouden kunnen grazen? De hele dag buiten zijn? 6
Ga naar de rechter zaal. 2. (Tegenover de bank) Louis Dubois De ooievaars - 1858 Olie op doek - 153 x 277 Ken je deze grote vogels? Het zijn ooievaars, meer bepaald witte ooievaars, ook al is het einde van hun vleugels zwart (de zwarte ooievaar heeft alleen maar een witte buik). Ze zijn meer dan een meter hoog, ze zijn dus even groot als jij. Hun hoge poten zijn zeer fijn (de ooievaars kunnen ze zo gemakkelijk opvouwen om te gaan vliegen) en hun snavels zijn zeer uitgestrekt. Ze zijn «tam» en laten zich benaderen. Hoeveel ooievaars zijn er? Waar zijn ze? Ze staan voor (of in) het water van een poel, rechtop, op één poot, onbeweeglijk! Hoelang zou jij, zoals hen, op één been kunnen staan? Ze maken zich los van het landschap, dat vlak is zoals een weide bezaaid met wat gras. Ooievaars zijn dieren die houden van vochtige weiden, moerassen en randen van beken. Ze voeden zich met vis en kikkers die ze dankzij hun lange snavel kunnen pakken. Ze vullen hun menu aan met insecten, regenwormen, padden en andere kleine dieren die in de buurt van hun geduchte bek komen. En wij? Wij eten schaap, lam, maar heb je al ooievaar gegeten? 7
Denk je dat de schilder heeft nagedacht over de manier waarop hij ze heeft neergezet? Zeker! Kijk hoe vaardig ze gerangschikt zijn? Je kan de ooievaars «van voren, van achter en opzij» zien: de linkse buigt zijn hals om je te bekijken, zijn buur buigt zijn hoofd, maar hun snavels zijn naar ons gericht. In de andere groep, draait die met zijn rug naar ons zijn hoofd om je zijn snavel te tonen. Zijn buur wordt in profiel afgebeeld. Hun lange snavels kruisen elkaar, recht en scherp zoals messen. De witte ooievaar is eerder stil De witte ooievaars communiceren onder elkaar met rappe klikken van hun snavel: ze klikken wanneer ze naar hun nest gaan (dat altijd op een hoge plaats is zoals klokkentorens en hoge bomen), wanneer ze bedreigd zijn of in gevaar. Anders zijn ze stil. Hier, door de onbeweeglijkheid van de ooievaars, door het beperkte kleurgebruik (welke kleuren?) en door dit monotone landschap dat helemaal plat is en donker, geeft de schilder ons een indruk van stilte. Welke kleuren gebruikt de schilder? Zijn ze levendig of somber? Is het ochtend of avond? Tussen het grijs van de hemel en het zwart van het landschap is er een zone die lichter is. Het licht wordt helderder, bijna wit. De schilder profiteert ervan om de koppen van de ooievaars te rangschikken en de details van de snavels en pluimen te tonen. In het onderste gedeelte van het schilderij lijkt het landschap helemaal zwart maar als we dichterbij kijken (opgelet: op één meter afstand van het schilderij blijven), zien we zeer donkere toetsen groen, bruin, «aardse» tinten. Die kleuren zie je als het heel donker is. In de weerspiegelingen van het water zie je een beetje rood van de poten en zwart van de silhouetten. In dit wazige decor lijkt de poel voor ons vochtig en koud. De ooievaar is een «trekvogel» Wanneer het einde van de zomer nadert, verlaten de ooievaars hun nest in koppel. We zeggen dat ze «migreren». Ze gaan naar warmere oorden. Ze komen terug wanneer het klimaat zachter wordt en keren dan vaak naar hun oude nest terug. De witte ooievaars nestelen vaak bij ons. Toch overvliegen sommigen onze regio s op weg naar warmere landen. Aangezien ze veel reizen, zeggen sommige sprookjes dat de ooievaars de baby s brengen. Soms zie je voor een huis een afbeelding van een ooievaar die een baby brengt: het is om aan te kondigen dat er een nieuwe baby is in de familie. 8
Draai je om en doorkruis de verdieping terwijl je vlug naar de landschapsschilderijen kijkt om te zien of er dieren zijn of niet. Neem de trap tot aan -6. 3. (Stop aan het eerste schilderij op de rechtermuur) Louis Gallait Portret van mevrouw Louis Gallait en haar dochter - 1848 Olie op doek - 158 x 129 Welke dieren zie je? Twee honden. Het zijn huisdieren of gezelschapsdieren: ze leven in de buurt van een meester, begeleiden hem, zijn hem trouw. Maar ze hangen van hem af. Ze moeten eten krijgen, gewassen worden, ze mogen niet alleen gelaten worden. Noem eens een ander dier dat in de omgeving van een familie woont. Je kent het goed: het is een kat. Ze is veel meer onafhankelijk en kan alleen blijven, ze wast zich door haar pels te likken, maar je moet haar toch voederen... behalve als ze muizen vangt! 9
De twee honden maken deel uit van een schilderij dat een portret voorstelt van een moeder en haar dochtertje De kunstenaar die dit schilderij heeft geschilderd, is de man van de dame en de papa van het kleine meisje. De mama Haar serieuze gezicht toont dat ze het maken van dit portret zeer ernstig nam. Als je goed kijkt, zie je dat ze op de grond zit. De kunstenaar heeft verschillende details aangebracht die ons helpen om de familiale omgeving te begrijpen: de linkerhand van de mama rust op een geopend boek. Je ziet bladzijden die met de hand geschreven zijn. Heeft ze een gedicht of een liedje geschreven voor haar dochter? Leest ze een tekst van haar man of een tekst die haar moeder voor haar geschreven heeft? Achteraan, naast de kleine zwarte hond, is er een groot boek met tekeningen, met illustraties: is het omdat ze tekent of omdat ze getrouwd is met een schilder? Het meisje Ze draait zich om om naar haar papa te kijken. Opeens krijgen we de indruk dat ze naar ons kijkt. Kan je al raden wat er gaat gebeuren? De beweging van haar kleine benen toont aan dat ze beschutting zoekt in de armen van haar moeder. Ze was wellicht dicht bij haar papa die haar gezegd heeft: «ga bij je moeder zodat ik jullie portret kan nemen». Met een zeer mooie beweging van haar arm omhelst ze haar moeder. Is ze even oud als jij? Hun haar De moeder heeft zeer donkerbruin haar, bijna zwart. Het haar van het meisje is blond. Rara: wat zou de haarkleur van de papa kunnen zijn? Wat is de haarkleur van jouw papa? En van je mama? En van jou? In het algemeen hebben de kinderen dezelfde haarkleur als hun ouders. We zouden kunnen denken dat de vader van het meisje dat je hier ziet blond haar heeft. Maar de ogen van de moeder en haar dochter hebben dezelfde kleur! Welke? De twee honden De schilder wou zijn honden ook in het schilderij opnemen. Ze maken deel uit van zijn gezin. De grote hond op de voorgrond slaapt niet, hij is aandachtig: met zijn geopend oog bekijkt hij de schilder. Zijn witachtige vacht is dik, een beetje golvend. Hij ziet er zeer lief uit. De grote hond is een sint-bernard. Het zijn kalme, geduldige, moedige en zeer sociale honden. Ze houden van kinderen. Maar het zijn ook berghonden. Ze zijn opgeleid om mensen in de bergen te vinden en te redden. Men zegt dat zij een klein tonnetje onder hun hals dragen met daarin een beetje alcohol. 10
De andere hond, een spaniël, zit naast de mama. Hij houdt zijn hoofd opzij: zijn snuit is lang en zijn oog, met de zwarte pupil, is wijd geopend. Hij observeert ook. Het is een trouwe, energievolle en guitige hond, die trappelt, klaar om te blaffen of om te rennen. Hij is zwart, met een paar witte haartjes op zijn snuit en de bovenzijde van zijn buik. Zijn dikke vacht en zijn hangende oren zijn echter goed zichtbaar. Met welke van de twee zou je graag spelen? Hoe zou je hem noemen? En de andere? Kijk naar de kleur van de vacht van de twee honden. De ene is zwart en de andere is witachtig. Het zijn dezelfde kleuren als het haar van de mama en haar dochter! Heb je al over iemand horen zeggen dat die «een hondenleven» heeft? Waarom? Daarmee bedoelt men dat het leven niet gemakkelijk is voor die persoon. Denk jij dat we kunnen zeggen dat honden een moeilijk leven hebben? Niet echt, ze leven in de geborgenheid van een familie. Ze worden gevoed. Eten ze uit dezelfde bak? Ze worden gewassen: maar hoe geraakt men van die hondenharen af? En toen er geen stofzuiger was? Wie doet het? De papa? De mama? Het meisje? Iemand anders? De honden hebben ook nood aan ruimte en een dagelijkse wandeling. Er is dan wellicht een grote tuin rond het huis. Vergelijk eens het leven van de hond die op de schapen past met dat van de honden op het schilderij. Zijn er gelijkenissen? Men zegt ook «ziek als een hond». Zieke honden kreunen, klagen. Doordat ze van hun baasje afhangen, is het hun manier om te vragen verzorgd te worden. De kleuren Welke kleur hebben de kleren van de mama en van het meisje? Ze zijn wit. Laten we een beetje verder van het schilderij staan, en een beetje schuin: we zien een lichtstraal die het schilderij doorkruist: van links, op de roze/ oranje stof achter de moeder, langs haar voorhoofd en haar schouders, de bovenkant van haar jurk en een deel van de stof die het meisje aanheeft. Daar waar de lichtzone passeert, zijn de witte kleuren puurder. We zien hetzelfde licht op de benen van het meisje en op de helft van het boek, dat onder de hand van de moeder ligt. Lager, schittert de stof van de jurk op de grond als zijde. Het geeft je bijna zin om er met de hand over te gaan om het te voelen. Zijn er andere kleuren? Geel? Blauw? Groen? Rood? De witte kleuren worden omgeven door zachte en warme kleuren met een paar sterkere details: rood voor de draperie in de bovenste hoek rechts, helderder rood, een beetje oranje voor de stoffen rond de mama, rood voor het tapijt op de grond alsook bruin op de achtergrond van het schilderij. 11
Er is een beetje blauw in de tekeningen van het tapijt maar ook in een klein detail. In het welke? Kijk naar rechts, is het geen blauwe schoen die onder de jurk van de mama uitkomt? Wat zie je op de achtergrond van het schilderij? Een groot wit doek. Waarom staat het doek daar? Om ons te zeggen dat er iemand in dit familieportret ontbreekt: de vader, de kunstenaar, degene die een wit doek in een schilderij verandert. Kunstenaars schilderen hun werken op een «drager» gemaakt van hout of doek. Om dit portret te maken, heeft de schilder gebruik gemaakt van een doek: ze is over een «drager» gespannen, gemaakt van hout en je kan nog de nagels zien die gebruikt werden om het vast te maken. Het is veel lichter en gemakkelijker om dragen dan een schilderij dat op hout geschilderd is, vooral als het om een groot schilderij gaat. 12
4. (Op hetzelfde niveau blijven, en halverwege stilstaan voor een groot schilderij, dat links hangt) Emile Claus Koeien bij het oversteken van de Leie - 1899 Olie op doek - 200 x 305 Laten we eens samen het tafereel beschrijven: Koeien, (vee), in alle kleuren, die een rivier oversteken. Sommigen zijn volledig in het water, anderen klauteren al naar een weide. Drie kinderen op een boot. Een landschap met bomen, een rivier. Een zeer groot schilderij: zeer zwaar, men heeft het op een speciale drager moeten zetten om te vermijden dat het van de muur valt. Vanop een afstand van het schilderij We hebben de indruk dat onze blik zich onderdompelt in de scène, alsof we rechtop stonden op de boot. Waarom zijn de koeien afgebeeld in een rivier? In de winter zijn de koeien op stal. De boer voedert ze met hooi. Wanneer het klimaat zachter wordt, worden ze naar de weiden begeleid en voeden ze zich met gras: het zijn «herbivoren». Maar doordat ze met velen zijn om te grazen, komt er een moment waarop er onvoldoende gras is om ze te voeden. Dan moeten ze naar een andere weide gebracht worden en soms begeleid worden naar een weide die zich aan de andere kant van de rivier bevindt. En als er geen brug is en het water niet te diep is, waden ze door het water. 13
De drie kinderen in de boot zijn koeherders. Herinner je je nog de herder? Hij lette op de schapen. Hier letten de koeherders op de koeien. Afsluitingen met ijzerdraad zoals jij ze kent bestonden toen niet. Alleen hagen van struiken of afsluitingen gemaakt uit hout konden een koe verhinderen om zich te verwijderen van de troep en te ontsnappen. En aangezien koeien worden gekweekt om verkocht te worden voor hun vlees maar ook voor de melk die ze geven aan de familie van de boer (wat kunnen we doen met melk?), zijn ze veel geld waard. De twee jongsten letten aandachtig op de koeien zodat ze veilig en wel de oever bereiken. De ene houdt zijn hand op een stok, de andere draagt een kleine tas: wat kan erin zitten? Een beetje eten voor de dag? De grootste, die rechtop staat, stuurt de boot met zijn roeiriem. Het is een werk dat de kinderen deden en nog steeds doen tijdens de vakantie om hun ouders te helpen op de boerderij. Dat werk omvat vele andere taken en iedereen helpt mee, naargelang van hun leeftijd. Zo weten de kinderen ook goed wat hun papa doet. Weet jij wat je papa doet? En je mama? De schilder houdt ervan om het licht te tonen in al haar variëteiten. Hij sticht de kunstbeweging luminisme We noemen hem «de schilder van de zon». Raad eens wat de naam is die hij gegeven heeft aan zijn huis? «Zonlicht»! Waar zie je het zonlicht? Er is zonlicht op de bladeren van de bomen. Je ziet het door de variëteit aan geel en groen die de schilder gebruikt. Het licht schijnt door de takken en verlicht hier en daar de helling die de koeien beklauteren, de weide waar ze aankomen en het lichaam van sommigen die nog in de rivier zijn. Wat verder kabbelt het water rustig onder de zon. Dichter bij ons, is het water onstuimig door de komst van de koeien. Het vormt draaikolken, golven (het is hetzelfde wanneer je het water doet bewegen in je bad of in het zwembad). De schilder gebruikt meer donkere soorten groen en paars. De koeien zijn afgebeeld in zeer expressieve houdingen: allen samen lijken ze kalm, ze komen aan op de oever van de rivier. Daar waar het water niet meer zo diep is. Maar er is er één, die op de voorgrond, die er angstig uit ziet. Ze staat nog niet helemaal op de grond. Nochthans kunnen koeien zwemmen. Van ver zien we goed de details van hun lichaam, hun spieren. Kies een koe en we gaan ze van dichtbij bekijken (opgelet... herinner je eraan dat je op één meter afstand moet blijven!). Ik kies de zwarte koe! Dichtbij het schilderij De zwarte koe: is ze echt zwart? Er zijn blauwe, bruine, rode kleuren die gemengd worden, elkaar overlappen en op sommige plaatsen een indruk van paars geven. De schildersborstel is duidelijk zichtbaar: het zijn kleine vegen in allemaal verschillende kleuren, de ene naast de andere. Ze geven volume aan het lichaam van de koe en ze geven de richting van de vacht aan. 14
Kijk naar de bladeren van de bomen: je ziet de bladeren niet, het zijn slechts kleine kleurvlekjes. Maar in de draaikolk zijn de borstelvegen groter. De schilder gebruikt veel wit, in dunne lagen, wat een fonkelend licht geeft. De verf is dik De schilder heeft er 12 jaar (dus 2 of 3 keer jouw leeftijd) over gedaan om dit grote schilderij af te werken. 9 jaar lang heeft hij «tekeningen, voorbereidende studies» gemaakt. Dan, 3 jaar lang, het schilderij zelf. Elke dag, heeft hij kleine laagjes verf toegevoegd om de effecten van het licht beter weer te geven. Het is daarom dat je de dikke lagen verf en de kleine borstelvegen kan zien. Wat zijn de woorden (adjectieven) die je kan gebruiken om de sfeer van dit schilderij te beschrijven? Het is kalm maar levendig. Het is een scène uit het leven op het platteland, met heel veel licht zoals op een mooie zomerdag. Het is warm! Als je dit schilderij vergelijkt met dat van de schapen, wat zijn dan volgens jou de grote verschillen? Hier, de zachtheid van het landschap. Daar, de onrust van het dreigende onweer. Hier, een manier van schilderen met kleine, duidelijke verfstroken. Daar, de afwezigheid van de verfstroken en de gladde oppervlakte van het schilderij. 15
Doorgaan tot het einde van de verdieping en naar niveau -8 gaan. Ze oversteken om aan de overkant van het grote standbeeld «Niobé» van Constant Permeke te zien, een centraal paneel met drie schilderijen. 5. (Het schilderij in het midden) SABAM Belgium 2008 Marc Chagall Ik en het dorp - 1912 Potlood, aquarel en gouache op papier - 61,8 x 48,9 Wat zie je? De kop van een koe, geschilderd in blauw en wit. Het hoofd van een man, geschilderd in groen met witte lippen. Ze zijn zijdelings afgebeeld. Het hoofd van de man is even groot als dat van de koe. De kunstenaar is ver van hier geboren, in een klein dorpje in een gigantisch land dat Rusland heet. Hij hield van tekenen, schilderen en droomde ervan om naar Parijs te gaan, de stad waar alle grote kunstenaars woonden waarover men zelfs in zijn land sprak. Hij is naar Parijs gegaan na een zeer lange reis van vier dagen met de trein (vliegtuigen bestonden nog niet) en hij ontmoette er schilders, en ook schrijvers en dichters. Hij is betoverd door alles wat hij ziet en hoort, maar hij blijft aan zijn land denken, aan zijn dorpje, aan het jonge meisje waarop hij verliefd was. Hij herinnert zich zijn verleden, 16
hij beeld zich zijn terugkeer in. Het is zoals wanneer je bij mij komt, je ontdekt andere spelletjes maar je denkt aan papa, mama en het moment waarop je terug naar huis gaat. Een schilder die «dromen toont» Wel, hij gaat doordat hij veel fantasie heeft, dromen schilderen. Eén van zijn vrienden heeft hem de bijnaam van «dromenschilder» gegeven. Wat gebeurt er in een droom? Echte zaken worden in onmogelijke situaties geplaatst. In dromen, kunnen huizen vliegen en omgekeerd zijn. Het is het omgekeerde van de realiteit. Kijk naar de kop van de koe en vergelijk ze met die we daarnet gezien hebben. Ben je zeker dat het een koe is? Misschien is het inbeelding. In het lichte stuk van haar kop is er de silhouet van een koe die rechtop staat en van een persoon die zit (een vrouw?) die zich met de koe bezighoudt. De man houdt een kleine, bloeiende struik in zijn hand. De koe bijt in het gebladerte: we zien haar tanden. Heb je al een man eten zien geven aan een koe? Ik denk dat de schilder ons iets wil zeggen: de koe voedt zich met het gras van de weiden, dankzij de man. In ruil geeft de koe haar melk en voedt ze de familie. Wat verder zien we twee personen: een man die een zeis draagt en een vrouw die omgekeerd wordt afgebeeld! Achter hen, op de achtergrond zien we huizen: huizen die twee huizen op de keerzijde omringen. Er is ook een kerk: de klokkentoren is anders dan die we bij ons thuis zien. De kunstenaar herinnert zich zijn geboortedorp in Rusland. In dat land wordt boven de klokkentorens een afgeronde vorm zoals een bol geplaatst. Voor de kerk, omkaderd door een portaal, staat er nog een vreemde persoon. Je zou zeggen dat hij weent. De schilder heeft veel verbeelding: hij schildert echte dingen maar met veel fantasie. De kleuren Blauw voor de koe, groen voor het hoofd van de man. Nog meer fantasie! Als jij een tekening maakt, doe je dat dan volgens de echte kleuren van het object of van het dier dat je tekent? Ik denk het niet: je tekent in alle vrijheid, met je verbeelding en de kleuren waarvan je houdt. Kan jij een verhaaltje vertellen met wat je ziet? De kunstenaar heeft een titel gegeven aan deze geschilderde droom : «Ik en het dorp». Het is zoals een sprookje, een manier om ons te tonen hoe belangrijk het leven op het platteland is: de boer is verbonden aan zijn dorp, aan het ritme van de seizoenen. Hij geeft eten aan de koeien met het gras van de weiden en de koe voedt hem dankzij de melk die ze geeft. Het is uiteindelijk toch geen droom. Het gebeurt alle dagen, in alle landen. 17
Ga voorbij de werken van Delvaux en Magritte om tot een groot centraal paneel te komen (ervoor staat een bank). 6. (Sta stil voor het schilderij links) SABAM Belgium 2008 Max Ernst Het hemelheir - +/- 1925 Olie op doek - 80,5 x 100 Vanop afstand van het schilderij Wat zie je vanaf hier? Alleen een hoofd, recht en krachtig, is zichtbaar. Dat van een vogel? De andere delen van het schilderij zijn wazig. Wat zijn de gebruikte kleuren? De kunstenaar heeft in zijn schilderijen vaak vogels afgebeeld. Misschien door de droevige herinnering dat hij een vogel, waaraan hij erg gehecht was, verloren heeft toen hij klein was. Ga eens van dichterbij kijken Nu kan je meerdere vogels onderscheiden, kleiner, alsof ze zich aan het lichaam van de grote vogel vastklampen. Allemaal samen, onder de bescherming van de grote vogel, zijn ze sterker, klaar voor mogelijke gevaren. De schilder heeft een titel gegeven aan het werk: «Het hemelheir». In de natuur moet de volwassen vogel zijn territorium hebben om zijn nest te bouwen en om eten te gaan zoeken dat hij aan de kleintjes geeft. 18
Maar hij moet dat territorium beschermen omdat andere vogels klaar zijn om het hem af te nemen. Als iemand zegt «je eet als een vogeltje», weet je wat dat betekent? Dat je niet veel eet, niet meer dan een vogel. Maar vogels hebben geen tanden! Wat eten ze? Heeft de schilder de vogels afgebeeld zoals je ze gewoonlijk ziet, met pluimen? Zien ze er echt uit? Je herkent noch de pluimen, noch de details van de lichamen van de vogels omdat de schilder een speciale techniek gebruikt : de «frottage» (dichtbij staat er een bank. Maak er gebruik van tijdens je demonstratie: wrijf rustig en een beetje schuin met de punt van een potlood over een blad papier dat op een vlak object ligt met een licht voorwerp - bijvoorbeeld een muntstuk ). Kijk naar het hoofd van de grote vogel: de schilder heeft een rond voorwerp onder het doek geplaatst, en dan gewreven. In het midden heeft hij een cirkeltje toegevoegd dat dienst doet als oog. Om te tonen dat het hoofd zijdelings is afgebeeld, tekent hij een spitse bek. Voor het lichaam, voor zij van het hemelse leger, combineert hij de frottagetechniek op verschillende objecten (muntstukken, knopen, een wiel, ) en plaatst die op zo n manier om ze om te vormen in een vogellichaam. Doordat hij gefascineerd was door de eerste vliegtuigen, zou het misschien een vogel-vliegtuig zijn? Kan je andere vogels ontdekken? Er zijn er verschillende maar het is moeilijk om ze te ontdekken. De frottages zijn licht en de laag van de verf die ze bedekt is dun, bijna doorzichtig. Het groen en het rood mengen op bepaalde plaatsen om een lichte paarse kleur te bereiken, soms zelfs donker paars. Is er een decor waardoor je de scène kan plaatsen? Er is geen decor rond het hemelse leger: het is omsingeld door wit, een dik wit, klonterig alsof de schilder iets wou verbergen. In het echt had hij de vogels van «Het hemelheir» geschilderd over heel de oppervlakte van het schilderij, dan heeft hij bepaalde delen overschilderd van wat hij had afgebeeld. Daarom is het in het wit geschilderd met een dikkere laag. Dezelfde kunstenaar heeft ook in andere schilderijen een techniek gebruikt die décalcomanie heet. Je zou het thuis kunnen proberen. Op een wit blad maak je een paar kleurvlekken met waterverf. Dan bedek je het blad met een ander wit blad. Daarna druk je zachtjes met je hand op sommige plaatsen, en wat harder op andere. Als je het bovenste blad weghaalt, zal je zien, doordat de kleuren zich vermengd hebben, mysterieuze gekleurde vormen die je zou kunnen veranderen naargelang van je verbeelding. Het is zeer leuk en altijd verrassend. 19
Naar de uitgang van de verdieping gaan. 7. (In de laatste zaal Sta stil voor:) SABAM BELGIUM 2008 Marcel Broodthaers Rode mosselen in de pot - 1965 Pot met deksel in rood metaal met mosselschelpen Wat zie je? Een pot in het rood geverfd. De pot is vol, bovendien loopt ze over en houden de mosselen het deksel open. Maar als we wat beter kijken, zien we iets vreemds. Er zijn geen mosselen! Er zijn alleen maar lege schelpen, zoals de schelpen die je op het strand verzamelt. Je verzamelt de lege huisjes van de «weekdieren», die zelf ergens anders zijn. Misschien in de maag van iemand omdat mosselen worden gegeten. Maar meestal zitten ze nog in hun schelp en zijn ze gekookt als we ze eten. Hier heeft de kunstenaar geen schelpen verzameld op het strand, maar hij heeft de mosselschelpen bewaard die overbleven op restaurant. 20