Januari 2003 ENERGY VALLEY MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND

Januari 2003 ENERGY VALLEY MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND

Reitdiepskade 4 9718 BP Groningen T: 050 360 44 33 F: 050 360 48 18 www.vanwerven.com post@vanwerven.com

MANAGEMENT SAMENVATTING 1- Energy Valley De bestaande concentratie van activiteiten op energiegebied in Drenthe, Fryslân en Groningen biedt mogelijkheden voor de uitbouw van de energiesector op een zodanige wijze dat er een internationaal concurrerende cluster van energiegerelateerde bedrijvigheid kan ontstaan, die onderscheidend is in Nederland en ook daarbuiten. Het doel van deze studie is om de herkende groeikansen nader te onderbouwen en de mogelijkheden ervoor uit te werken. Hiertoe is een studie verricht naar de structuur van de energiesector in (Noord) Nederland en zijn beleidsontwikkelingen en markttrends geanalyseerd. Voorts zijn gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van bedrijven en instellingen die actief zijn in op energiegebied. Op basis van de verkenningen zijn groeikansen voor de energiesector geïdentificeerd en zijn suggesties voor uitwerkingen hiervan gedaan. Voorgesteld wordt om door samenspel van de aanwezige actoren en door gerichte investeringen een innovatief klimaat te scheppen waarin kennisontwikkeling en initiatieven op het gebied van duurzame energie samengaan met de uitbouw van productie-, transport- en handelsactiviteiten, zowel op het gebied van gas, elektriciteit als duurzame energie. De verschillende maatregelen zijn er op gericht om een omgevingsklimaat te creëren, dat uitnodigt tot innovatie en samenwerking tussen de in Noord Nederland sterk geconcentreerde energieactiviteiten; vandaar ook de naam Energy Valley 1. Kernwoorden daarbij zijn: duurzaamheid, kennisontwikkeling en uitbouw van de bestaande bedrijfsactiviteiten. 2- Economische betekenis Het overgrote deel van de Nederlandse activiteiten op het gebied van aardgas (winning, transport, behandeling, handel en research) is in Noord Nederland geconcentreerd. Daarnaast zijn er belangrijke activiteiten op het vlak van de elektriciteitsproductie en -distributie en duurzame energie. Dominant in de activiteiten is een aantal grote spelers (NAM, Gasunie, Essent, Nuon, Electrabel), waar omheen zich een breed pallet aan toeleveranciers, uitbestedingsrelaties en spin-offs bevindt. De wijze waarop de bedrijvigheid is georganiseerd, maakt dat men kan spreken van een cluster van gerelateerde bedrijfsactiviteiten. Het werkgelegenheidseffect van dit cluster is aanzienlijk, op basis van studies van NEI en Policy Research Corporation schatten we de gerelateerde werkgelegenheid in Drenthe, Fryslân en Groningen op 14.000 banen. 1 Energy Valley refereert daarmee aan Silicon valley MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND I

SAMENVATTING De geconcentreerde aanwezigheid van activiteiten op het gebied van energie in Noord Nederland heeft een aanzienlijke uitstraling naar de Nederlandse economie als geheel. De omzet van aardgas in 2000 is geraamd op 9,34 miljard, waarbij een toegevoegde waarde werd gerealiseerd van ruim 8 miljard, goed voor 2,1 % van het BBP. De totale terugvloei naar de Staat bedroegen het afgelopen jaar 6,75 miljard. 3- Benutten van de internationale concurrentiepositie De gassector in Nederland is zeer hoog ontwikkeld qua technische kennis, duurzaamheid en veiligheid en heeft hierdoor een unieke concurrentiepositie in de wereld. Dit biedt de gelegenheid om de gassector tot een krachtig exportinstrument uit te bouwen. Niet alleen het Nederlandse gas wordt dan verkocht, maar ook geïmporteerd gas en de aanleg en het beheer van de netwerken, opslag, en behandeling. Er zijn in Nederland slechts een beperkt aantal clusters van bedrijvigheid waarin ons land in internationaal opzicht een unieke en onomstreden concurrentiepositie inneemt. Het is dan ook zaak de positie van de gascluster zo veel mogelijk te benutten. Het belang hiervan is nationaal. Er zijn meerdere mogelijkheden om de internationale concurrentiepositie uit te bouwen, zowel op het gebied van kennisontwikkeling op technologisch en financieel-economisch gebied, als op het gebied van de winning van gas en de bouw en het beheer van transportnetwerken. Ook de internationale handel in energie is een kansrijke markt. 4- Europees Beleid Het Europese energiebeleid richt zich op voorzieningszekerheid en duurzaamheid. Voor beide aspecten is het Nederlandse aardgas van groot belang. De Nederlandse aardgasvoorraden zijn de grootste binnen de EU en leveren een belangrijke bijdrage aan het in stand houden van een gediversifieerd aanbod aan energiebronnen. Aardgas wordt voorts beschouwd als een relatief milieuvriendelijke fossiele brandstof die uitstekend geschikt is als transitiebrandstof op de lange weg naar een duurzame energiehuishouding. Op grond hiervan wordt een verdere groei van het aardgasgebruik voorspeld, waarvoor aanvullende infrastructuur zal moeten worden aangelegd (transportnetwerken, opslagvoorzieningen). Voorts is de verwachting dat de internationale handel in aardgas zal toenemen, waardoor de exportmogelijkheden toenemen. Beide aspecten versterken de positie van de Nederlandse aardgassector. 5- Liberalisering Op Europees en nationaal niveau wordt aangestuurd op voortgaande liberalisering en privatisering van de energiemarkten. Voor Noord Nederland leidt deze ontwikkeling tot belangrijke wijzigingen, onder meer met betrekking tot de activiteiten van Gasunie en de distributiebedrijven. Tezamen met andere ontwikkelingen zijn daarbij twee scenario s te onderscheiden: II ENERGY VALLEY

MANAGEMENT SAMENVATTING a- Een trendscenario, waarin afbouw van werkgelegenheid optreedt, mede door een beperkte rol voor Gastransport Services en herpositionering handelsactiviteiten; b- Een doelscenario, waarin Noord Nederland wordt gepositioneerd als Energy Valley, waar gerichte activiteiten plaatsvinden ten behoeve van de uitbouw van de bestaande activiteiten onder meer door internationalisering van bedrijfsactiviteiten, uitbouw van de kennisinfrastructuur en innovatie. 6- De pijlers van Energy Valley De uitbouw van de energiecluster in Noord Nederland (doelscenario) kan plaats vinden op basis van drie pijlers: a- De ontwikkeling van duurzame energievormen; b- De uitbouw van de kennisinfrastructuur; c- Doorontwikkeling van bestaande bedrijfsactiviteiten. Uitbouw van de energiegerelateerde bedrijvigheid in Noord Nederland is het meest kansrijk als wordt gekozen voor een integrale aanpak, waarbij niet slechts wordt ingezet op afzonderlijke deelactiviteiten, maar waarin de verschillende activiteiten in samenhang met elkaar worden bezien. Van belang is dat de drie pijlers passen bij de kerncompetenties van Noord Nederland en daardoor gunstige omgevingscondities bieden voor de doorontwikkeling van de energiecluster. Hieronder worden de pijlers achtereenvolgens toegelicht. 7- Ontwikkeling van duurzame energievormen Vanwege het streven naar een duurzame energiehuishouding is er een grote economische potentie voor de activiteiten die hiervoor drager kunnen zijn. Noord Nederland is uitermate geschikt om aan deze duurzaamheidgedachte gestalte te geven. Enerzijds vanwege de rol van aardgas in de transitie naar een duurzame energiehuishouding. Anderzijds vanwege de rol die, met name Fryslân, momenteel inneemt ten aanzien van PV en overige duurzame energieopwekking. De Algemene Energieraad (AER) heeft zich enkele maanden geleden gebogen over mogelijkheden voor een bijdrage van Nederland aan de opbouw van een duurzame energiehuishouding. In een advies aan het kabinet constateert de energieraad dat Nederland vier sterke punten heeft voor technologieontwikkeling ten aanzien van de transitie naar een duurzame energievoorziening: 1- Nederland Aardgasland Verdere uitbouw van de benutting van aardgas en een efficiënter gebruik ervan kunnen leiden tot een belangrijke bijdrage aan het verlagen van de CO 2 -emissie. 2- Nederland aan Zee Import van biomassa ten behoeve van grootschalige opwekking van groene energie, bijvoorbeeld in de Eemshaven. MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND III

MANAGEMENT SAMENVATTING 3- Nederland CO 2 -opslagland De opslag van CO 2 zal in de toekomst een belangrijke modus kunnen zijn om te voldoen aan de Kyoto-doelstellingen. Noord Nederland biedt uitstekende mogelijkheden voor de opslag van CO 2 in leegkomende aardgasvelden. 4- Nederland Kennisland Nederland heeft een voorsprong bij de ontwikkeling van enkele energiekennisvelden. Hiertoe behoort zeker gastechnologie, geologische kennis en kennis van upstream technieken. Kansrijk op lange termijn is ook de kennis over waterstoftechnologie. Binnen de excellente kennisvelden neemt Noord Nederland een bijzonder positie in vanwege de kennis van gasvormige energiedragers. Vanwege grondstoffen, ligging, geologische structuur en kennisstructuur vormt Noord Nederland de ideale locatie om deze vier sterke punten verder uit te bouwen. Aan deze vier thema s zijn andere kenniselementen op het gebied van duurzame energie gekoppeld. Van belang voor Noord Nederland zijn met name de benutting van waterstof, aardwarmte en zonne-energie. Van eminent belang is dat deze ontwikkelingsvelden: a- Aansluiten bij de bestaande competenties van de regio en; b- Tezamen een keten vormen, zodat er geen sprake is van incidentele ervaringsopbouw, maar er structureel wordt gewerkt aan een moderne energie-industrie op basis van gerelateerde processen. Voorgesteld wordt om de genoemde strategische ontwikkelingsvelden als speerpunt te benoemen voor het innovatiebeleid voor energie in Noord Nederland en gericht projecten op dit vlak uit te werken. Van belang is dat tussen de lokale en regionale overheden en de commerciële partijen op energiegebied als onderdeel van een strategisch convenant Energy Valley afspraken worden gemaakt. Hierin wordt vastgelegd op welke wijze handen en voeten wordt gegeven aan de doelstellingen op energiegebied en - zeker zo belangrijk - op welke wijze Noord Nederland als locatie kan gelden voor het opbouwen van kennis en ervaring op het vlak van duurzame energie met de bestaande energiekennis als springplank. Onderdeel van de samenwerking tussen overheden en de energiesector moet een bepaling zijn dat Noord Nederland proeftuin is voor projecten op het gebied van duurzame energie. De proeftuingedachte moet daarbij breed worden ingevuld, zodat deze kan worden geïnterpreteerd als ruimte beschikbaar stellen, financiële en organisatorische bijdragen en medewerking op het gebied van regelgeving. Enkele projecten die op korte termijn kunnen worden gestart zijn: Import en vergassing van biomassa in de Eemshaven; Waterstofbijmenging bij aardgas; Onderzoek naar de mogelijkheden voor CO 2 -opslag; Energieneutrale opties Zuiderzeelijn; Onderzoek naar mogelijkheden voor aardwarmte; Implementatie van duurzame energieoplossingen in Meerstad; Diverse PV-projecten. IV ENERGY VALLEY

MANAGEMENT SAMENVATTING Een project met een bijzonder karakter is het vanuit Gastransport Services ontwikkelde ideeën om een grootschalig centrum op te richten in Lauwersoog, waar nieuw technologieën op het gebied van duurzaamheid en energie voor een groot publiek worden getoond. Het project kent een hoog ambitieniveau en zal gelden als vlaggenschip voor Energy Valley in de communicatie met bedrijven, overheden en bevolking. 8- Kennisinfrastructuur Voorgesteld wordt om in het kader van Energy Valley de aanwezige kennisinfrastructuur zodanig uit te bouwen dat Groningen het toonaangevende Europese kenniscentrum wordt op het gebied van gaskennis en alles wat daarmee samenhangt. Bijzondere aandachtspunten daarin zijn gastechnologie, waaronder nieuwe duurzame ontwikkelingen, en niet-technische aspecten van energie. Daarnaast biedt de huidige kennis en expertise ten aanzien van duurzaamheid in Fryslân de nodige ontwikkelingsmogelijkheden. Deze positionering van de kennisinfrastructuur zal een positief effect hebben op meerdere niveaus: a- In algemene zin wordt een bijdrage geleverd aan het nationale beleid om Nederland te profileren als kennisland. Er zijn maar weinig vakgebieden waarin Nederland voorop kan lopen; gasgerelateerde energiekennis is er zeker één van. Bovendien is dit thema in economisch opzicht zeer relevant. b- De uitbouw van de Noordelijke kennisinfrastructuur tot nucleus van (duurzame) energie- en gaskennis is van directe betekenis voor de in Nederland gevestigde bedrijven die in dit veld actief zijn. Kennisopbouw biedt de mogelijkheid om de concurrentieposities te versterken en te komen tot innovatie en structuurversterking. c- De uitbouw zal voorts een impuls geven aan innovatieve concepten op het gebied van duurzaamheid. Op regionaal niveau levert de versterkte positionering directe effecten op het bedrijfsleven en kan het een basis zijn voor innovatie en interessante spin-offs. d- De kennisinstellingen fungeren tevens als opleidingen voor gekwalificeerde personeel, waarvoor een groeiende vraag is. Onderzoek De basis voor de opbouw van de kennisinfrastructuur ligt in de bestaande vakgroepen van de RuG, Van Hall Instituut, Hanzehogeschool, Gasunie Research, NAM, NIDO en IVEM. De aanwezige kennis zal beter en vooral geïntegreerd worden gepositioneerd en verder uitgebouwd, zowel op technisch als niet-technisch gebied (energierecht, arbitrage, energiepolitiek, financieel-economische aspecten, etc). Voorts is bundeling van kennis van gas op nationaal niveau van belang. Om optimale clustereffecten te bereiken wordt voorgesteld Noord Nederland als bundelingsgebied aan te wijzen. MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND V

MANAGEMENT SAMENVATTING Onderwijs Parallel aan de uitbouw van de onderzoeksactiviteiten wordt voorgesteld om specifieke opleidingen op het gebied van energie op te zetten. Momenteel is het onderwijs op energiegebied in Nederland gefragmenteerd. Voorgesteld wordt om dit radicaal te veranderen en in de gehele onderwijskolom afspraken te maken over opleidingen. Doel hiervan is om voor de Nederlandse energiegerelateerde werkgelegenheid een gerichte opleidingsstructuur op te bouwen, waarbij nationaal en internationaal prestige wordt opgebouwd Het Energy Delta Institute van de RuG en Gasunie voorziet, middels een Executive Opleiding (Natural Gas Strategy Course) in de behoefte van de Russische energiewereld aan kennis op het gebied van Energy Business Management. De plannen zijn om deze opleiding op termijn op te nemen in een volwaardig masterstraject. Daarnaast is binnen de RuG tevens een initiatief gestart om te komen tot een reguliere voltijds en postdoctorale masteropleiding op het gebied van technische en niet-technische energiekennis. In het kader van Energy Valley is besloten beide initiatieven integraal verder te ontwikkelen. Voor wat betreft het academisch onderwijs wordt derhalve voorgesteld om: Een regulier voltijds interfacultaire mastersopleiding op te zetten onder de naam Energy Business Management; Te bezien op welke wijze de technische afstudeerrichtingen een afstudeerprofiel op energieaspecten kunnen opbouwen; Een postdoctorale mastersopleiding te starten, onder de naam Energy Business Management and Sustainable Development; De Natural Gas Strategy Course uit te bouwen tot een product dat internationaal breed in de markt kan worden gezet. De RuG onderstreept de meerwaarde van bundeling van verschillende initiatieven op het gebied van energiekennis. Door de cohesie te vergroten ontstaat er een synergetisch effect dat groter is dan de afzonderlijke onderdelen. De RuG is bereid te participeren in het verdere uitwerkingsproces van de kenniscomponent. Voorts wordt voorgesteld om voor het HBO en MBO afstudeeraccenten (eventueel afstudeerrichtingen) op te zetten in overleg met het bedrijfsleven. 9- Doorontwikkeling bedrijfsactiviteiten De derde pijler van Energy Valley betreft de doorontwikkeling van bedrijfsactiviteiten, waarvoor zes kansenvelden zijn geïdentificeerd. Uitbouw en concentratie van winningsactiviteiten; Internationalisering Gastransport Services; Uitbouw handelsactiviteiten in gas; Aanwezigheid energiedistributiebedrijven; Uitbouw additionele werkgelegenheid; Energie Park Eemsmond / Delfzijl. Deze kansenvelden worden hieronder nader toegelicht: VI ENERGY VALLEY

MANAGEMENT SAMENVATTING 10- Uitbouw en concentratie van winningsactiviteiten Voor continuering van het kleine velden beleid is verdere exploratie van futures (potentiële aardgasvoorraden) en exploitatie van nieuwe kleine velden noodzakelijk. Te constateren is dat het aantal boringen in Nederland de laatste jaren afneemt, waardoor de daaraan gekoppelde directe en indirecte werkgelegenheid in Noord Nederland onder druk staat. De afname van het aantal boringen is onder andere een gevolg van het feit dat de vergunningenprocedures aanmerkelijk ingewikkelder en langer zijn geworden, en er op bepaalde locaties (natuurgebieden) blokkades liggen. Voor continuïteit van de werkgelegenheid is het van belang dat er zicht komt op de wijze waarop met deze problematiek zal worden omgegaan, ook ten aanzien van het door het vorige Kabinet niet uitgesloten gedevieerd boren naar Waddengas. Hiervoor is het nodig om met regionale en lokale overheden afspraken te maken over de te volgen procedures en de garanties die kunnen worden gegeven voor ecologische en landschappelijke inpassing. Gezien de nieuwe rol van Energiebeheer Nederland (EBN) in de uitvoering van het kleine velden beleid is het wenselijk om ter zake relevante activiteiten van EBN in Noord Nederland te plaatsen, zodat directe samenwerking met de NAM (als operator van de Maatschap Groningen) en Gastransport Services mogelijk is. Ten behoeve van de exploitatie van de bestaande velden wordt de komende jaren fors geïnvesteerd in het plaatsen van compressoren op de gaswinningslocaties, hetgeen een positief effect heeft op de werkgelegenheid. Van betekenis is voorts, dat sprake is van een verdergaande internationalisering van winnings-werkzaamheden. Hierdoor wordt er bij de NAM niet alleen voor Nederlandse projecten gewerkt, maar is er bijvoorbeeld ook betrokkenheid bij Engelse en Noorse offshore activiteiten. Voorts spelen in Duitsland en Noorwegen processen van ontvlechting en reorganisatie van de winnings-, transport- en handelsactiviteiten van aardgas. Spelers hierbij zijn (vergelijkbaar met NAM) ExxonMobil en Shell. In dit proces treden duidelijke bewegingen naar internationale taakverdeling en concentratie van activiteiten op. Een voorbeeld van internationale samenwerking is Onegas, waarbij schaalvoordelen worden gerealiseerd door samenwerking van NAM, Shell en UK Exploration and Production. Shell, NAM en ExxonMobil oriënteren zich op de wijze waarop op een zo kostengunstig mogelijke wijze activiteiten kunnen worden gelokaliseerd. Het is interessant om te bezien welke mogelijkheden deze herstructurering biedt voor verdere concentratie van winninggerelateerde activiteiten bij NAM en welke faciliteiten (bijvoorbeeld op het gebied van kennis, onderwijs en personeel) geschapen kunnen worden om een dergelijke concentratie aantrekkelijk te maken. De positionering van Noord Nederland als Energy Valley kan een internationale concentratie zeker ondersteunen. MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND VII

MANAGEMENT SAMENVATTING Andere potentieel kansrijke thema s met betrekking tot ondergrondse activiteiten zijn: a- Uitbouw van de ondergrondse opslagcapaciteit. b- Onderzoek en ervaringsopbouw naar nieuwe energietechnieken als CO 2 -opslag en in mindere mate aardwarmte c- Het opnieuw in gebruik nemen van de oliebronnen bij Schoonebeek. Momenteel wordt de haalbaarheid daarvan door de NAM onderzocht. 11- Internationalisering Gastransport Services De opsplitsing van Gasunie als gevolg van de privatisering zal volgens de brief van minister Jorritsma aan de Tweede Kamer op 8 april 2002 er toe leiden dat het onderdeel Gastransport Services verder zal gaan als overheidsbedrijf met als primaire taak het transport van gas binnen Nederland. Deze positionering betekent een beperking van de huidige focus van Gastransport Services, dat zich ook richt op research & development en (op beperkte schaal) internationale activiteiten. Gepleit wordt voor een meer uitgebreide focus van Gastransport Services, waardoor de kwaliteiten van het bedrijf kunnen worden benut voor een groeiscenario. Gastransport Services heeft internationaal een zeer goede reputatie als kwaliteitsbedrijf, die het mogelijk maakt om internationaal te gaan opereren. Mogelijke activiteiten zijn: Consultancy, waarbij andere partijen wordt geadviseerd hoe transport en opslagfaciliteiten aan te leggen en te beheren; Uitvoering van de aanleg van faciliteiten; Verantwoordelijkheid voor het beheer van faciliteiten; Participaties in pijpleidingactiviteiten; Participaties in / overnames van buitenlandse transporteurs. Ten aanzien van de eerst genoemde activiteiten (consultancy, uitvoering, beheer en participatie) is het mogelijk integrale dienst- en productpakketten aan te bieden aan landen waar de gasmarkt in ontwikkeling is. Een mogelijkheid daarbij is het vormen van Nederlandse consortia om een zo sterk mogelijk product aan te bieden en het economisch effect te optimaliseren. Gastransport Services is in vergelijking met buitenlandse soortgenoten een relatief kleine speler, zodat volumevergroting wenselijk is. Deze kan worden gevonden door participaties in buitenlandse gastransportbedrijven. In de omliggende buurlanden zijn daarvoor meerdere opties. Voor het verwerven van een internationale positie is de door de minister aangegeven identiteit als 100 % staatsbedrijf om meerdere redenen minder gunstig. Deze aandelenstructuur kan aanleiding geven voor drempels in het buitenland. Tevens is het de vraag of de cultuur van een staatsbedrijf zodanig kan zijn, dat op een sterk concurrerende internationale markt posities kunnen worden veroverd. Dit betekent, dat nagegaan moet worden welke oplossingen voorhanden zijn om dit structuurprobleem te tackelen en Gastransport Services een geloofwaardige positie te geven. VIII ENERGY VALLEY

MANAGEMENT SAMENVATTING Een andere bron van werkgelegenheidsgroei is de facilitering van de handelsactiviteiten door middel van de uitbouw van de Hub. Verwacht wordt dat de Hub in de komende jaren zal uitgroeien tot een veelbetekenend platform voor handel en in de toekomst de vorm zal krijgen van een National Balancing Point of Entry/Exit (NBP), zoals dat ook in het Verenigd Koninkrijk bestaat. Op termijn kan aan de Hub / NBP een Gas Exchange worden gekoppeld. De Eurohub in Oud Statenzijl fungeert als een dergelijke virtuele handelsplaats voor gas. De internationaliserende energiemarkt sluit samenwerking of fusies met andere Europese Hubs niet uit. Verdere optimalisatie van de Eurohub verschaft de juiste uitgangspositie om op termijn eventuele Europese Hub-activiteiten te centraliseren in Noord Nederland. 12- Uitbouw handelsactiviteiten in gas Gasunie Trade & Supply (T&S) wordt volgens de brief van de minister aan de Tweede Kamer geprivatiseerd en verdeeld tussen ExxonMobil en Shell. Aangenomen mag worden dat de handelsactiviteiten in de komende jaren vanwege de geliberaliseerde markt en de toenemende internationale leveranties snel zullen groeien. Dit betekent, dat de handelsactiviteiten een waardevol onderdeel zijn van de energiecluster in Noord Nederland. De beide nieuwe eigenaren hebben nog niet aangegeven op welke locatie zij de uitbouw van de internationale en nationale handelsactiviteiten willen plaatsen. Er zijn meerdere argumenten te noemen waarom het belangrijk is dat de activiteiten van T&S in Noord Nederland blijven. Deels zijn deze te vinden in de onderscheidende bijdrage die de regio kan leveren aan het succes van de handelsactiviteiten, hetgeen in het belang is van de aandeelhouders. Deels zijn die gelegen in de bijdrage die de handelsactiviteiten leveren aan de economische structuur van Noord Nederland. Argumenten zijn: a- Het behoud van een geconcentreerde gascluster in Nederland De geconcentreerde aanwezigheid van kennis en ervaring op het gebied van winning, transport, behandeling, handel en research maakt dat er sprake is van een sterke sector op dit vlak in de Nederlandse economie. Concentratie maakt ook gemeenschappelijke infrastructuur (bijv. kennisinstellingen) mogelijk. Ontvlechting van delen van de cluster verzwakt de positie van het geheel en is derhalve niet wenselijk. Hierboven is reeds gewezen op de sterke exportpositie van de gassector. Internationale handel in gas kan de internationale activiteiten van andere partijen zeer ondersteunen, terwijl het omgekeerde ook het geval is. b- Clustereffecten De aanwezigheid van kennis en ervaring op gerelateerde gebieden zoals transport, gaskwaliteit, duurzaamheid en een brede kennisinfrastructuur versterkt de positie van de handelsactiviteiten. Er kunnen samenwerkingsprojecten worden opgezet en er kan adequaat opgeleid personeel van de universiteit worden aangetrokken. Van belang is ook de constatering dat de handel in gas op een aantal punten direct verweven is met de andere activiteiten in Groningen zoals de aanwezigheid van de Hub, gasopslag en kennis van gaskwaliteit. MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND IX

MANAGEMENT SAMENVATTING c- Regionale return Het gas levert een zeer substantiële bijdrage aan de welvaart van Nederland (aardgasbaten in 2001 6,75 miljard) en aan de winsten van onder meer Shell en ExxonMobil. Het is rechtvaardig dat de regio waar het gas gevonden wordt en daar ook de lasten (bijvoorbeeld in de vorm van bodemdaling) van ondervindt, een return heeft, onder meer in de vorm van de gerelateerde werkgelegenheid. Daarnaast is het van belang om te constateren dat de aanwezigheid van substantiële werkgelegenheid maatschappelijk draagvlak creëert resp. kan creëren voor (nieuwe) winningsactiviteiten. Men kan zich afvragen of het wijs is om het maatschappelijk klimaat te belasten met het weghalen van gerelateerde werkgelegenheid in een periode dat vergunningverstrekking voor nieuwe boringen in Noord Nederland aan de orde is. d- Omgevingskwaliteiten en Marketing Groningen biedt qua ligging (Noordzee, Oost Europa) een geschikte locatie. Voorts is de infrastructuur op ICT-gebied zeer goed. Kantoorruimte en salarissen zijn goedkoper dan in de Randstad. Ondernemingen die een vestigingsplaats hebben in Noord Nederland zijn ca 18 tot 34 procent goedkoper uit dan in de Randstad. Ziekteverzuim is aanmerkelijk lager dan het landelijk gemiddelde. Woon- en leefklimaat zijn uitstekend. Groningen = Gas, althans zo staat Groningen in de wereld bekend. De kwaliteit van het gas, Gasunie en de kennisinstellingen zijn onomstreden. Het is niet onlogisch om de handelsactiviteiten te laten profiteren van dit imago en juist daarom te kiezen voor Groningen. Van belang is ook dat de handelsactiviteiten baat hebben bij een betrouwbare uitstraling, zeker na recente crashes op de energiemarkt. Noord Nederland kan vanwege haar gelieerdheid met gasproductie en gerichte positionering (Energy Valley) deze rol uitstekend vervullen. 13- Aanwezigheid energiedistributiebedrijven Alhoewel de besliscentra van de energiedistributiebedrijven niet in Noord Nederland zijn gevestigd, is een versterking van de aanwezigheid van activiteiten van deze bedrijven mogelijk. Door: a- Projecten op het gebied van duurzaamheid De energiedistributiebedrijven zijn zeer geïnteresseerd in projecten die een bijdrage leveren aan de opwekking van groene stroom. Nuon en Essent hebben aangegeven graag te participeren in geschikte duurzame energieprojecten in Noord Nederland. De hierboven geformuleerde uitbouw van de kennisinfrastructuur en proeftuingedachte kunnen daarbij ondersteunend zijn. b- Administratieve vestigingen De administratieve verwerking van facturen en klantencontacten (call centers) kan prima geschieden op decentrale locaties. Om redenen van efficiency, personeelsbeleid en lokale spreiding zijn veel grote dienstverleners (banken, verzekeraars) overgegaan tot decentrale clearing houses en call centers. Voor Essent en Nuon geldt dat dergelijke decentrale vestigingen een uitstekend middel zijn om contact met de regio s te houden en een gespreide personeelsbezetting te realiseren. X ENERGY VALLEY

MANAGEMENT SAMENVATTING c- Concentratie gasactiviteiten in Noord Nederland De distributiebedrijven staan voor de keuze om hun handelsactiviteiten opnieuw te positioneren. Voor wat betreft de handel in gas is er aanleiding om deze in Noord Nederland te plaatsen. Voordeel is dat direct geprofiteerd kan worden van een kennisomgeving van gashandel. 14- Uitbouw additionele werkgelegenheid Achter grote spelers als NAM en Gasunie schuilt een complex van toeleverende bedrijven, uitbestedingsrelaties en spin-offs. De werkgelegenheid bij deze kleinere bedrijven uit de cluster is vele malen groter dan die bij de grote spelers zelf. Onderdeel van de clusterstrategie van Energy Valley is om ook deze kleinere bedrijven in de voorgestane groeistrategie te betrekken. Voorgesteld wordt om in overleg met de betrokken bedrijven te analyseren welke uitbestedingsrelaties in de komende periode aan de orde zijn en op welke wijze daar in Noord Nederland invulling aan kan worden gegeven. Onderdeel van deze analyse kan ook zijn de contracting van niet Noordelijke bedrijven, die wellicht in aanmerking komen voor een vestiging. Van belang is om deze analyse niet alleen te betrekken op de reguliere energieactiviteiten, maar ook op de hierboven geformuleerde inzet op duurzame energie. Juist deze nieuwe activiteit biedt de mogelijk voor innovatieve bedrijven om een marktpositie op te bouwen. De inzet op kennis en innovatieve concepten op het gebied van duurzame energie zal leiden tot nieuwe concepten en nieuwe producten. Doel is om ten aanzien van de toekomstige onderzoeks- en ontwikkelingstrajecten te streven naar spin-offs in de nabije omgeving. Soms zal dat alleen kunnen in de vorm van doorontwikkeling, maar soms zal dat ook kunnen in de vorm van maakindustrie of ICT-toepassingen. De aanwezigheid van voldoende test- en doorontwikkelingsmogelijkheden is tevens van groot belang. De hierboven geformuleerde gedachte van een proeftuinfunctie van Noord Nederland voor duurzame energieapplicaties is daarbij van zeker van betekenis. Voor de financiering van spin-offs is venture capital nodig. Om de aanjaagfunctie voor initiatieven op het gebied van energietoepassingen en duurzaamheid te bevorderen wordt voorgesteld om een Ontwikkelingsfonds voor Bedrijfsinvesteringen op het gebied van Energie en Duurzaamheid. De aanwezigheid van een bedrijfsverzamelgebouw voor bedrijven op het gebied van energie en duurzaamheid kan eveneens van betekenis zijn, omdat een dergelijk gebouw niet alleen betaalbare en adequaat geoutilleerde ruimte biedt, maar ook gelegenheid om verwante business te ontmoeten en tot ideeënuitwisseling en samenwerking te komen. MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND XI

MANAGEMENT SAMENVATTING Voorgesteld wordt om een bedrijfsverzamelgebouw te ontwikkelen - vooralsnog wordt gedacht aan ca 5000 m 2 - voor de volgende doelgroepen: jonge spin-off industries; kleinschalige vestigingen van partijen van elders; overdracht van kennis (bijvoorbeeld bedrijfsgericht projecten van Gasunie Research); kennisgerelateerde commerciële toepassingen. 15- Energiepark Eemshaven / Delfzijl De aanwezigheid van aardgas en zout in de Groninger bodem heeft ertoe geleid dat er in en om Delfzijl een omvangrijk cluster van procesindustrie en elektriciteitsopwekking is gegroeid met vele interdependente relaties. In het kader van Energy Valley zijn voor het Energiepark Eemshaven/Delfzijl meerdere kansen te benoemen. Deze zijn voor een belangrijk deel terug te voeren op de mogelijkheden die het gebied biedt voor het realiseren van een keten voor de energievoorziening rond vloeibare en gasvormige groene brandstoffen. Centraal daarin staat grootschalige conversie van biomassa uit Noord-Oost Europa. Meer concreet kunnen de volgende kansen worden benoemd: a- Biomassa Door Electrabel is inmiddels een voorstel neergelegd voor een biovergassingsinstallatie in de Eemshaven. Daarnaast is een meer omvattend idee ingebracht door de provincie Groningen voor vergassing van biomassa tot waterstof en CO 2 -opslag in het kader van de IPO (interprovinciaal overleg) Commissie Alders. b- Groen synthese gas In plaats van het gebruik van aardgas voor de productie van methanol kan hiervoor ook biomassa worden gebruikt. Hiermee kan een belangrijke stap worden gezet in de richting van een efficiënter en duurzamer gebruik van energie. c- Ethyleenproductie Ethyleen is een belangrijke grondstof voor de chemische procesindustrie in Delfzijl en kan een belangrijke impuls vormen voor de verdere ontwikkeling van het chemisch complex. Ethyleen kan geproduceerd wordt uit ethaan. Mogelijkerwijs zijn er routes denkbaar waarin ethaan als restproduct vrijkomt. d- Vestiging energie intensieve industrie Vanwege de beschikbaarheid van gas en elektriciteit is het gebied geschikt voor de vestiging van bedrijven die energie-intensief zijn. De kwaliteit van de vestiginglocatie zou er aanmerkelijk op vooruit gaan indien het elektriciteitsnetwerk met Duitsland zou worden verbeterd. Momenteel is het lastig om stroom uit Duitsland te kopen vanwege capaciteitsgebreken in de infrastructuur. Door het aantrekken van energie-intensieve industrie te combineren met aanbod van duurzame energieoptie kan er tevens worden bijgedragen aan de gewenste CO 2 - reductie. XII ENERGY VALLEY

MANAGEMENT SAMENVATTING 16 - Vervolgstappen Deze rapportage heeft tot doel een strategisch kader te bieden voor de doorontwikkeling van de energiesector in Noord Nederland. Ingezet is op een positie van de energieactiviteiten die van nationale en internationale betekenis is. De voorgestelde inspanningen kunnen in gezamenlijkheid een sterke impuls voor de energiesector in Nederland betekenen en zullen bovendien een significant werkgelegenheidseffect kunnen hebben. De rapportage dient te worden beschouwd als een startdocument, waarvan de verschillende genoemde activiteiten verder moeten worden uitgewerkt en uitgevoerd. Van belang is allereerst dat de rapportage door de betrokken partijen (overheden en bedrijfsleven) wordt vastgesteld als een ontwikkelingslijn waarlangs men verder wil werken. Aanbevolen wordt dat de opdrachtgever voor deze studie (gemeente Groningen) en de ondersteunende partijen (Provincie Groningen, Provincie Drenthe en Gasunie) hiertoe stappen ondernemen. Aansluitend is het noodzakelijk een organisatiestructuur op te bouwen, die (het bevorderen van) de verdere uitwerking en de implementatie van de verschillende voorstellen voor zijn rekening neemt. Voorts is het van belang om inzicht te verkrijgen in de (publieke en private) financieringsmogelijkheden voor de verschillende deeltrajecten. Bij wijze van voorzet is hieronder reeds een organisatiemodel weergegeven. Dit model biedt de mogelijkheid om de verschillende deeltrajecten onder de noemer Energy Valley uit te bouwen. Hierbij moet worden benadrukt dat voor elk van de deeltrajecten (en daarbinnen weer voor de verschillende onderliggende projecten) verschillende partijen eindverantwoordelijk zijn. Dit betekent dat de Energy Valley organisatie vooral een stimulerende en coördinerende functie zal krijgen. Hierdoor kan een belangrijke meerwaarde worden bereikt omdat de verschillende activiteiten integraal worden gepositioneerd en er synergie tussen de verschillende deelprojecten zal ontstaan. Voorgestelde organisatiestructuur Bedrijfsleven Stuurgroep Regio Rijk Coördinatiegroep Programmagroep Duurzame Ontwikkeling Programmagroep Kennisinfrastructuur Programmagroep Bestaande activiteiten Project Project Project Project Project Project Project Project Project MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND XIII

INHOUDSOPGAVE INLEIDING... 3 1 TYPERING STRUCTUUR ENERGIEMARKT... 5 1.1 AARDGAS... 5 1.2 ELEKTRICITEIT... 11 2 ENERGIEBELEID... 15 2.1 EUROPEES BELEID... 15 2.2 NATIONAAL BELEID... 17 2.3 NOORD NEDERLANDS BELEID... 21 3 ENERGIEMARKT... 25 3.1 MARKTTRENDS... 25 3.2 KOERS BEDRIJFSLEVEN... 30 3.3 DUURZAME ENERGIEMARKT... 32 3.4 NOORD NEDERLAND... 34 4. ENERGIE IN NOORD NEDERLAND... 37 4.1. SECTORALE CONCURRENTIEKRACHT... 37 4.2. HUIDIGE ENERGIECLUSTER IN NOORD NEDERLAND... 39 4.3. AARDGASCLUSTER... 42 4.4. ELEKTRICITEITSCLUSTER... 47 5 ENERGIEKENNIS... 49 5.1. KENNIS IN NOORD NEDERLAND... 49 5.2. VERHOUDING TOT DE KENNIS IN DE REST VAN NEDERLAND... 52 5.3. BELEID TEN AANZIEN VAN ENERGIEKENNIS: EOS... 52 5.4. SCHAALVERGROTING EN INTERNATIONALISERING VANUIT NOORD NEDERLAND... 53 6 TOEKOMSTPERSPECTIEF NOORD NEDERLAND... 55 6.1 INVLOEDSFACTOREN... 55 6.2 TRENDSCENARIO... 55 6.3 DOELSCENARIO... 57 7 CONTOUREN VAN ENERGY VALLEY NOORD NEDERLAND... 61 7.1 DE EERSTE PIJLER: DUURZAAMHEID... 63 7.2 DE TWEEDE PIJLER: KENNISSTRUCTUUR... 67 7.3 DE DERDE PIJLER: DOORONTWIKKELING BEDRIJFSACTIVITEITEN... 72 7.3.1 Uitbouw en concentratie van winningsactiviteiten... 72 7.3.2 Internationalisering Gastransport Services... 74 7.3.3 Uitbouw handelsactiviteiten in gas... 75 7.3.4 Aanwezigheid energiedistributiebedrijven... 79 7.3.5 Uitbouw additionele werkgelegenheid... 79 7.3.6 Energiepark Eemshaven / Delfzijl... 81 BIJLAGE I OVERZICHT GESPREKSPARTNERS EN DEELNEMERS WORKSHOP... 87 BIJLAGE II PRIORITEITSPROJECTEN EUROPESE ENERGIE-INFRASTRUCTUUR... 89 BIJLAGE III PORTERS SECTORALE COMPETETIVITEITSTHEORIE... 91 BIJLAGE IV GEHANTEERDE BEDRIJFSTAKKEN ENERGIESECTORANALYSE... 95 BIJLAGE V INSCHRIJVINGEN ENERGIESECTOR HANDELSREGISTER KVK... 97 BIJLAGE VI ONDERZOEKSINSTITUTEN IN NEDERLAND... 99 BIJLAGE VII INTEGRALE AANPAK ENERGY VALLEY... 107 MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND 1

L IJST MET FIGUREN Figuur 1.1 Hoofdstructuur aardgassector in Nederland... 5 Figuur 1.2 Onshore en offshore gasvelden op het Nederlandse Continentale Plat... 6 Figuur 1.3 Nederlandse aardgasreserves per 1-1- 2002... 6 Figuur 1.4 Aardgasvraag en -aanbod in de periode 2002 2011... 7 Figuur 1.5 Aardgasexploitanten in Nederland... 8 Figuur 1.6 Herkomst en bestemming van aardgas op de Nederlandse gasmarkt... 9 Figuur 1.7 Netbeheerders en vergunninghouders gas in Noord Nederland... 11 Figuur 1.8 Hoofdstructuur elektriciteitssector in Nederland... 11 Figuur 1.9 Elektriciteitsproductie in Nederland... 12 Figuur 1.10 Productievermogen elektriciteitscentrales in Nederland (4 de kwartaal 2001)... 12 Figuur 1.11 Ontwikkeling elektriciteitsverbruik... 13 Figuur 1.12 Ontwikkeling elektriciteitsaanbod... 13 Figuur 1.13 Hoofdtransportnetten voor gas en elektriciteit... 14 Figuur 1.14 Netbeheerders en vergunninghouders elektriciteit in Noord Nederland... 14 Figuur 3.1 Gasopslagcapaciteit in Nederland... 29 Figuur 3.2 Marktverschuivingen Europese energiebedrijven... 30 Figuur 3.3 Verdeling duurzame energiebronnen in Nederland in 2000... 33 Figuur 4.1 Porters competitiviteitsmodel... 38 Figuur 4.2 Opbouw energiecluster Noord Nederland... 39 Figuur 4.3 Huidige aardgascluster in Noord Nederland... 42 Figuur 4.4 Niveaus aardgascluster... 42 Figuur 4.5 Organisatorische splitsing N.V. Nederlandse Gasunie... 45 Figuur 4.6 Huidige elektriciteitscluster in Noord Nederland... 48 Figuur 6.1 Overzicht Scenario s... 59 Figuur 7.1 Pijlers Energy Valley... 61 2 ENERGY VALLEY

I NLEIDING A- Achtergrond en kader De energiesector bevindt zich momenteel in een dynamische overgangsfase. Het streven naar een verregaande liberalisering van de energiemarkt en de transitie naar een duurzame energiehuishouding vormen daarbij belangrijke ingrediënten. De gemeente Groningen onderkent het regionale belang van de energiesector en het daaromheen opgebouwde cluster van bedrijvigheid. In het Economisch Business Plan (EBP, 1999) is de energiesector met de daaraan gerelateerde bedrijvigheid benoemd tot speerpuntcluster voor de economische ontwikkeling van Groningen. De gedachte daarachter was dat de energiesector in het Noorden een belangrijke pijler van de werkgelegenheid is, waar gerichte aandacht aan dient te worden besteed. Het EBP constateert daarbij dat ontwikkelingen als de liberalisering en de transitie naar een duurzame energievoorziening zowel kansen als bedreigingen met zich mee brengen voor de economische ontwikkeling van de regio. Ook in het Provinciaal Omgevingsplan (POP) is de energiesector als ontwikkelingssector aangewezen. De gemeente heeft daarom besloten een verkenning uit te laten voeren naar de mogelijkheden voor versterking van de energiecluster in Noord Nederland. Het initiatief wordt daarbij gesteund door de provincies Groningen en Drenthe en door Gasunie. Het onderzoek is uitgevoerd door Van Werven Locale en Regionale Economische Ontwikkeling, in samenwerking met KNN Milieu. B- Doel Doel van het onderzoek is een verkenning van de strategische ontwikkelingsmogelijkheden van de energiesector in Noord Nederland, waarbij aanbevelingen worden gedaan voor concrete invullingen van de geïdentificeerde kansenvelden. Ten aanzien van de korte termijn richt de studie zich op mogelijkheden om bestaande bedrijvigheid te behouden en versterken. Daarbij gaat het om bedreigingen zoals een eventuele verplaatsing van de handelsactiviteiten van Gasunie en om kansen zoals de start van internationale opleiding op het gebied van Energy Business Management (een samenwerking van Gazprom, Gasunie en de Rijksuniversiteit Groningen). Ten aanzien van de lange termijn worden ontwikkelingen in kaart gebracht die kunnen bijdragen aan de verdere uitbouw van de energiecluster in Noord Nederland. Hierbij wordt ingegaan op de uitbouw van bedrijfsactiviteiten op het gebied van productie, transport en handel in energie. Bijzondere aandacht gaat uit naar de mogelijkheden op het gebied van duurzame energie en het uitbouwen van een faciliterende kennisinfrastructuur. MOGELIJKHEDEN VOOR UITBOUW VAN DE ENERGIESECTOR IN NOORD NEDERLAND 3

INLEIDING C- Aanpak De informatie die gehanteerd is voor dit onderzoek is enerzijds afkomstig uit bestaande databronnen en anderzijds afkomstig van een groot aantal gesprekken met ingewijden op energiegebied in (Noord) Nederland 1. De eerste bevindingen zijn getoetst middels een Workshop 2. Het onderstaande figuur geeft de gehanteerde werkwijze visueel weer. ONDERZOEKSMODEL Typering huidige energiestructuur (H1) Energiebeleid (H2) Gesprekken met cruciale energieactoren in (Noord) Nederland Energiemarkt (H3) Contouren Energy Valley Noord Nederland (H7) EINDRAPPORTAGE ENERGY VALLEY Energie in Noord Nederland (H4) Energiekennis (H5) Toetsing middels workshop 1 Bijlage I geeft een overzicht van de personen waarmee is gesproken. 2 Bijlage I geeft een overzicht van de deelnemers van de Workshop 4 ENERGY VALLEY