Organisatie: Datum: Locatie: Presentaties: Verslag: EnergieLokaal Wij krijgen Kippen en Servicepunt Hier opgewekt Noord- Holland 15 mei 2015 MiniRondeel Gaasterlandstraat 7 1079RH Amsterdam Bart Triep Techneco (b.triep@techneco.nl) Paul Bijvoet Bijvoet Energie (info@stookgoedkoop.nl) Niels van Lingen ThermiQ (niels@thermiq.nl) Felix van Gemen Van Gemen Strategie (felix@vangemenstrategie.nl) Lieven Andringa Natuur en Milieucentrum Haarlemmermeer (lieven.andringa@nmch.nl) Frank Boon Wij krijgen Kippen (frank@wijkrijgenkippen.nl) De expertsessie bestaat uit een aantal onderdelen. Er is een korte inleiding waarna verschillende experts een korte toelichting geven op alternatieven voor het verwarmen van je woning aan de hand van een warmtepomp, een hout(pellet) kachel, een zonneboiler of via infrarood. Na de korte toelichting van de experts is het woord aan twee ervaringsdeskundige Felix van Gemen over de bouw van zijn gasloze woning en Lieven Andringa over de manieren waarop huiseigenaren wel of juist niet gemobiliseerd raken om daadwerkelijk te investeren in duurzame maatregelen. Tijdens het laatste deel van deze expertsessie wordt plenair gepuzzeld aan een oplossing voor een aantal concrete cases met een warmtevraag. Dit verslag is een beknopte samenvatting van de verschillende presentaties en de uitkomst van de plenaire brainstorm. Alle presentaties van deze expertsessie zijn ook te downloaden van de website van Wij krijgen kippen via de hieronder vermelde bron: http://www.wijkrijgenkippen.nl/bibliotheek/wij- krijgen- kippen- documentatie/ Inleiding Alle aanwezigen hebben als cadeau het 10 jarig bestaan van NEWNRG van Pauline Westendorp twee sheets ontvangen. Op de voorzijde van de eerste sheet staan verschillende mogelijkheden voor het isoleren van een woning en op de achterzijde verschillende manieren waarop de warmtevraag op een duurzame manier kan worden voorzien. Op de tweede sheet staat een uitgebreid overzicht van technieken voor de meer ervaren puzzelaars onder ons. Zie deze link voor beide sheets: http://www.wijkrijgenkippen.nl/wp- content/uploads/2014/05/newnrg_gift.pdf Tijdens de introductie gaat daarom eerst de aandacht uit naar het isoleren van een woningen. Dit in lijn met het principe van de Trias Energetica waarbij ook eerst de vraag naar energie voor warmte zoveel mogelijk wordt beperkt om vervolgens de restvraag (zoveel mogelijk) te voorzien uit duurzame bronnen. De derde stap het efficient inzetten van fossiele brandstoffen wordt voor deze bijeenkomst buiten beschouwing gehouden gezien het thema. Een korte anekdote voordat de sprekers aan het woord komen is dat wanneer een huishouden erin slaagt werkelijk van het gas af te komen de kosten voor netbeheer van Copyleft onder bronvermelding van : EnergieLokaal Wij krijgen Kippen Expertsessie: 1
de gasleiding komen te vervallen. Voor een gemiddeld huishouden komt dit neer op jaarlijkse besparing van 170. Belangrijk om niet te vergeten wanneer je op het punt staat je CV- ketel te dumpen of vervangen! Netwerkkosten (Liander) Per maand Per jaar Gas 14,21 170,46 Elektra 20,42 245,10 Totaal gas en elektra 34,63 415,56 Presentatie Bart Triep Techneco Techneco is 19 jaar geleden opgericht en is gespecialiseerd in warmtepompen. Warmtepompen maken gebruik van de warmte uit de omgeving in bijvoorbeeld lucht, water, grond of warmte uit het riool. De werking van een warmtepomp is te vergelijken met een koelkast maar dan precies andersom. Een koelkast koelt doordat die warmte verzamelt uit de lucht in de koelkast, en die warmte afgeeft aan de lucht buiten de koelkast. Een warmtepomp verzamelt warmte uit de verschillende bronnen buiten de woning en geeft die binnen af. De warmte wordt via een warmtewisselaar afgegeven het leidingwater wat vervolgens wordt rondgepompt om ruimtes te verwarmen. Techneco heeft voor verschillende situaties warmtepompen ontwikkeld. Zo is de Elga ontwikkeld om ook in de bestaande bouw een warmtepomp toe te kunnen passen. De Elga haalt warmte uit de lucht en kan tot 4 graden boven 0 efficiënt warmte onttrekken. De Elga is geen stand- alone systeem voor koudere periodes en voor het voorzien van warm tapwater en wordt geplaatst in combinatie met een back- up systeem. Dat kan de huidige cv ketel of stadsverwarming zijn maar ook duurzame toepassingen. Daarnaast worden voor projecten waarbij grotere warmtevraag is of collectieve systemen ook wel gasabsorptie warmtepompen gebruikt zoals Robur. Maar deze gebruikt zoals de naam doet vermoeden nog steeds gas als warmtebron maar doet dat erg efficiënt. Om echt van het gas af te gaan zonder back- up voor hele koude winters en warmt tapwater zijn er verschillende warmtepompen die hierin voorzien. Dat kan voor zowel collectieve systemen als individuele systemen en met of zonder opslag van warmte. Voorbeelden zijn de Toros en Scop. Warmtepompen kunnen worden geïntegreerd met bijvoorbeeld zonneboilers voor het voorverwarmen van het water of opslagvat. Omdat warmtepompen elektriciteit nodig hebben worden ze vaak ook geplaatst in combinatie met zonnepanelen. Integratie en besturen op afstand zijn ook mogelijk via bijvoorbeeld een telefoon of tablet. Omdat warmtepompen elektriciteit nodig hebben om de warmte uit lucht, grond of water (of riool) zal er een verschuiving plaatsvinden in het energieverbruik: van weinig tot geen gas maar waarschijnlijk wel een hoger elektraverbruik. Van Milieucentraal: Elektrische warmtepompen voor huishoudens gebruiken wel elektriciteit, maar de totale hoeveelheid energie die een warmtepomp gebruikt, is veel Copyleft onder bronvermelding van : EnergieLokaal Wij krijgen Kippen Expertsessie: 2
minder dan die van een gasgestookte hr- ketel. Dat blijkt ook uit de CO2- uitstoot: een combiwarmtepomp veroorzaakt jaarlijks (door stroomgebruik) zo'n 1.200 tot 1.600 kilogram CO2- uitstoot, terwijl een gemiddeld huishouden met verwarming en warm water op gas 2.800 kg CO2 uitstoot. Presentatie Paul Bijvoet Bijvoet Energie Paul Bijvoet is specialist op het gebied van houtpellet kachel. Met zijn bedrijf Bijvoet Energie installeert hij houtpellet kachels van Deense en Oosterrijkse bedrijven (Ekopower en OkoFEN). Paul woont zelf een energieneutrale woonboerderij in Heerhugowaard waar hij een compleet systeem (houtpelletkachel, zonthermische panelen, zonnepaelen, opslagvat en opslag van pellets) heeft geinstalleerd dat ruim voldoende energie produceert om de boerderij van duurzame energie (warmte) te voorzien. Zijn woonboerderij is gefilmd voor het programma Ons huis verdient het en is terug te kijken via RTL gemist: http://www.rtlxl.nl/#!/ons- huis- verdient- het- 317491/ec7bce7e- b98a- 37a6- a323- bde226b52274 (rond 9:20). Houtpellets zijn geperste korrels op basis van zaagsel en zijn de brandstof waarop houtpellet kachels branden. Pellets kunnen in verschillende eenheden worden geleverd van kleine zakjes met enkele kilo s tot een vrachtwagen vol. Houtpellet kachels kunnen een hoog rendement leveren van tussen de 95% en 103%. Kachels zijn te leveren met verschillende vermogens varierend van relatief klein die geschikt zijn voor individuele woningen tot groot die volgende vermogen hebben om grote panden te verwarmen. In dit filmpje is de werking van een houtpellet kachel duidelijk weergegeven: http://youtu.be/0sol8l3dduc Met behulp van een houtpellet kachel is het mogelijk om zowel je woning te verwarmen als het tapwater en kan dus een cv ketel vervangen. Voor wie graag zijn ketel wil houden als back- up kan een houtpellet kachel op verschillende manieren integreren met bestaande cv systemen. Ook is het mogelijk om een houtpellet kachel aan te sluiten op bestaande infrastructuur in huis zowel hoge temperatuur verwarming radiatoren of lage temperatuur verwarming zoals vloerverwarming. Omdat de kachels branden op pellets zal er ergens een opslag ruimte moeten zijn. Pellets zijn compacter dan hout. Per m 3 kan 650 kilo pellets worden opgeslagen. Eén m 3 gas staat gelijk aan 1,8 kilo pellets. Een opslagruimte van één m 3 met houtpellets is dus gelijk aan 360 m 3 gas. Een gemiddeld huishouden in Nederland gebruikt rond de 1800 m 3 gas. En heeft om een jaar lang op houtpellets te kunnen stoken zonder te hoeven bijbestellen dus 5 m 3 opslagruimte nodig. Een kilo pellets kost ongeveer 0,26. Een gemiddeld huishouden dat op pellet stookt heeft 3240 kilo pellets nodig (1800*1,8) en betaalt dus een kleine 850 (3240* 0,26) per jaar aan pellets. Wanneer er op gas wordt gestookt betaalt een gemiddeld gezin exclusief de aansluitkosten uit de tabel hierboven en uitgaande van 0,65 per m 3 gas 1170 per jaar. Copyleft onder bronvermelding van : EnergieLokaal Wij krijgen Kippen Expertsessie: 3
Presentatie Niels van Lingen ThermiQ Traditionele manieren van het verwarmen van een ruimte of woning is d.m.v. kachels of radiatoren. Deze worden warm en geven vervolgens de warmte af aan de lucht in de ruimte. Voor het verwarmen van de kachels of radiatoren wordt nog steeds voornamelijk gas gebruikt via bijvoorbeeld een CV ketel of direct in een gaskachel. ThermiQ is een uitzondering hierop en biedt een alternatief voor het verwarmen van mensen en ruimtes m.b.v. warme lucht. Net als de zon produceren ThermiQ panelen infrarood licht dat door objecten en mensen in een ruimte wordt opgevangen en omgezet in warmte. Met infrarood verwarm je dus direct de mensen en objecten in een ruimte i.p.v. de lucht. Dit principe is bij veel mensen die wel eens op wintersport zijn geweest wel bekend: ondanks dat het buiten een paar graden vriest is het toch lekker warm in het zonnetje. Hierdoor is het mogelijk om het comfort te verhogen terwijl de omgevingstempratuur laag is. Met ThermiQ is het bovendien mogelijk om mensen en objecten in afzonderlijk ruimtes te verwarmen en is het zelfs mogelijk om heel plaatselijk bijvoorbeeld boven het bureau, eetkamer tafel of bank te verwarmen. Doordat niet elke ruimte en de ruimte zelf verwarmd hoeft te worden, kun je flink besparen op je energierekening. ThermiQ biedt panelen aan in drie verschillende maten met verschillende vermogens. Het kleinste paneel heeft een vermogen van 550W en kan een ruimte van 12 m 2 bestrijken dit is mede afhankelijk van het aantal ramen en deuren in een ruimte. Het grootste paneel heeft twee keer zoveel vermogen 1100W en kan daarmee een twee keer zo grote ruimte verwarmen. Net zoals het buiten in de schaduw koeler is dan in de volle zon, is het verstandig om een ThermiQ paneel op een goede plek te monteren zodat er niet teveel schaduw ontstaat. Het meest voor de hand liggende is om de panelen aan het plafond te monteren het is mogelijk om ze integreren in systeemplafonds maar het is ook mogelijk om de panelen aan muur of op een mobiele stellage te monteren. ThermiQ biedt daarnaast ook de mogelijkheid om de panelen op afstand te reguleren met je mobiel of tablet. In Rotterdam is een experiment gedaan waarbij twee identieke woningen met een klein gezin 2 volwassen samen met 1 of 2 kinderen met elkaar zijn vergelijken waarbij de ene woningen is voorzien van een HR ketel met 13 radiatoren en in de andere woning 18 ThermiQ panelen met een voorziening voor warm tapwater zijn geplaatst. Copyleft onder bronvermelding van : EnergieLokaal Wij krijgen Kippen Expertsessie: 4
Gezin met 4 bewoners ThermiQ Investering inclusief montage en installatie voor warm water 10.050 Exploitatie Elektra: 7.500 kwh Gas: 0 m 3 Energieverbruik voor alleen verwarming (uitgedrukt in kwh): 5.000 kwh Energiekosten Per maand: 144 Per jaar: 1.725 Gezin met 3 bewoners HR ketel Investering CV systeem inclusief montage en installatie 10.800 Exploitatie Elektra: 2.900 kwh Gas: 2155 m 3 Energieverbruik voor alleen verwarming (uitgedrukt in kwh)*: 20.000 kwh Energiekosten Per maand: 177 Per jaar: 2.132 * 1 m 3 gas 8,6 kwh. 2155 m 3 gas uitgedrukt in kwh 18.500 kwh. Zie het verslag reken met energie http://www.wijkrijgenkippen.nl/bibliotheek/wij- krijgen- kippen- documentatie/ Presentatie Felix van Gemen Er zijn verschillende motivaties om van het gas af te komen. Drie veel gehoorde zijn de afhankelijkheid van Rusland voor de levering van gas, de betaalbaarheid van gas in de toekomst en de gevolgen voor het klimaat. Een argument dat minder vaak wordt gehoord is de vergrijzing, zeker in combinatie met betaalbaarheid. De steeds groter wordende groep ouderen zal in toekomst ook graag een comfortabele warme woning willen hebben en dat ook nog kunnen betalen. Er liggen dus een aantal belangrijke opgaves te wachten en het renoveren van onze bestaande woningen speelt daarin een belangrijke rol. Mede door deze ontwikkelingen heeft Felix besloten een eigen woning compleet energieneutraal te gaan verbouwen. Aan de hand van zijn eigen ervaringen stipt hij in deze presentatie een aantal punten aan waar men reken mee kan houden bij het renoveren of bouwen van een energieneutrale woning. De woning waar het om gaat is een oude familie boerderij in Soerendonk Noord Brabant. Op de foto s in de presentatie is te zien hoe de boerderij eruit zag en wat ervoor in de plaats is gekomen. Doel was om een energienotaloze woning met behulp verantwoorde materialen. Omdat het om een nieuwe woning gaat kan kort door de bocht worden gesteld dat de meerkosten t.o.v. een reguliere nieuwbouwwoning van dezelfde omvang ongeveer 25.000 extra bedragen. Om deze extra investering te kunnen financieren worden de maandlasten voor rente en aflossen ongeveer 100 hoger. Daar staat tegenover dat de extra investering in de woning een maandelijkse besparing op de energierekening van 250 oplevert (in vergelijking met een energierekening van een woning met dezelfde omvang). Per saldo dus een besparing van 150 vanaf het eerste moment! Copyleft onder bronvermelding van : EnergieLokaal Wij krijgen Kippen Expertsessie: 5
De verschillende technieken die Felix in zijn woning heeft toegepast om het zonder gasaansluiting te kunnen doen en baas te zijn over zijn eigen energierekening: Een goed geisoleerde schil inclusief HR+++glas. 30 zonnepanelen met een totaal vermogen van 7,5 kwp. 2 zonthermische panelen voor warm tapwater. 12 kw warmtepomp (met als bron lucht) voor centrale verwarming. Een houtkachel als back- up en voor de sfeer. En balansventilatie met warmteterugwinning (WTW) voor goede ventilatie in huis zonder warmteverlies. Felix heeft ervoor gekozen het huis op te bouwen met behulp van houtskeletbouw. Dit zijn complete panelen voorzien van o.a. isolatie en bekabeling. Hierdoor stond het skelet van de woning in slechts 1,5 dag overeind. Dat is snel maar er ging een lang proces van ontwerpen, vergunnen en slopen aan vooraf. Een eerste les is dat door iets zelf te gaan DOEN zoals je eigen huis renoveren of bouwen dit je perceptie van de wereld inherent gaat veranderen. Met andere woorden Felix is anders naar de wereld gaan kijken door het verbouwen van zijn eigen woning. Voorbeeld is hij hierdoor inzicht heeft gekregen in de hoeveelheid puin die is afgevoerd en hoeveel materiaal die nodig was om bijvoorbeeld de fundering en kelder laat staan de hele woning te bouwen. Waar hij van te voren dacht aan alle aspecten te hebben gedacht, wordt tijdens het proces duidelijk dat er met nog veel meer aspecten in dit geval hoeveelheid materiaal gebruik een rol spelen en verbeterd kunnen worden. Een tweede les is dat je met gezond verstand ver komt. Een eerste voorbeeld betreft de isolatie van de woning. De meeste adviseurs of bureaus zijn geneigd om te adviseren een zo hoog mogelijk RC- waarde te gebruiken. RC waarde geeft een indicatie van het warmteverlies hoe hoger de waarde hoe lager het verlies. Maar enkel vasthouden aan RC- waarden is betrekkelijk. Warmte gaat over het algemeen namelijk op 3 manieren verloren (ieder is toevallig ook voor 33% verantwoordelijk): Via de wand, vloer en dak Via beglazing Via bedoeld en onbedoeld (kieren) ventilatie. Wanneer de RC- waarde van de woning van Felix van 5 naar 10 zou worden verdubbeld zou dit slechts een energiebesparing van minder dan 10% opleveren. Voor het berekenen hiervan worden vaak ingewikkelde rekenmodellen gebruikt die vol staan met assumpties. Een van die assumpties kan bijvoorbeeld zijn dat het in elke kamer in huis even warm is. Door gezond verstand te gebruiken en slechts die ruimtes te verwarmen die nodig zijn en de rest van de ruimtes op ongeveer 16 graden te houden levert dit volgens hetzelfde model een besparing op van 75%. Aan de hand van dit inzicht heeft Felix besloten om juist de binnenwanden en plafonds te isoleren zodat de ruimtes waar hij vaak aanwezig weinig energie verliezen. In aanvulling zijn er aparte thermostaten geplaatst in elke kamer die elke ruimte op de juiste hoge of lage temperatuur houden. Conclusie is dat je met gezond verstand en het volgen van je gevoel ver komt en je niet hoeft blind te staren op ingewikkelde theoretische berekeningen. Copyleft onder bronvermelding van : EnergieLokaal Wij krijgen Kippen Expertsessie: 6
Een derde les is dat willen centraal staat. Als men iets wil wordt er niet rationeel nagedacht. Denk hierbij aan de wens naar stilte of bijvoorbeeld goede akoestiek. De eerste kan door kieren te dichten en de tweede door juist aan binnenkant van een woning de wanden te isoleren met houtvezel platen. Voor mensen met een pollenallergie is frisse lucht belangrijk. In dat geval staat een goede ventilatie met WTW niet zomaar ter discussie. Waar een wil is een weg! Naast het volgen van je gevoel is het belangrijk om met gelijkgestemden te blijven praten. Felix zijn ervaring is dat traditionele breinen niets toevoegen en meer verwarring zaaien dan goed doen. Een voorbeeld dat hij hiervoor geeft is het aanleggen van vloerverwarming (laatste sheet). Traditioneel liggen de buizen onder een dikke laag cement waardoor deze lang de warmte opneemt. Maar het nadeel hiervan is dat het systeem traag werkt en men niet direct feedback krijgt als bijvoorbeeld de verwarming wordt aangezet. Gevolg is dat de verwarming hoger wordt gezet of juist te laat wordt uitgezet. In veel gevallen is het daarom verstandiger om de buizen minder diep in de vloer te leggen. Laat je daarom niet teveel leiden door traditionele breien en vertrouw op je eigen verstand! Presentatie Lieven Andringa Vanuit het Centrum voor Duurzaamheid houdt Lieven zich bezig met energiebesparing en natuureducatie voor jongeren en volwassen. Op het gebied van energiebesparing zijn er in de afgelopen jaren een aantal projecten gestart waaronder Winst uit je Woning. Dat met isolatie en energiebesparing winst op verschillende vlakken kan worden gerealiseerd is voor de meeste mensen goed te volgen. Maar om mensen te mobiliseren daadwerkelijk hun woning te gaan isoleren of energie te gaan besparen is een stuk lastiger. Gevelisolatie of LED- lampen moeten de concurrentie aan met gadgets en vakanties. Sterker nog isolatie en besparen zijn zo n beetje de minst sexy producten die je kunt bedenken en daarom heeft Lieven zich in het winst uit je woning project gebogen over de vraag: hoe krijgen we eigenaren zo ver dat zij gaan investeren in energiebesparende maatregelen? Aan de hand van een aantal leuke projecten die zijn gedaan in een wijk van 450 bewoners in de Haarlemmermeer legt Lieven uit welke aanpakken vruchtbaar kunnen zijn en welke juist niet: De energiedokter met energierecepten en het opleiden van scholieren als energieambassadeurs. Ontzettend leuk project geweest met veel aandacht maar met een bedroevend resultaat: 1 inschrijving waarvan niet zeker is of deze ook echt een investering in de woning heeft gedaan. Het sturen van thermische foto s van de huizen naar de bewoners. Bij de foto s stond ook hoeveel energie en geld er bespaard kon worden door de woning te isoleren. Een persoonlijke aanpak per woning maar ook deze actie had weinig effect in termen aan aanmeldingen en investeringen. Copyleft onder bronvermelding van : EnergieLokaal Wij krijgen Kippen Expertsessie: 7
In dezelfde categorie een thermische kerstkaart versturen tijdens de feestdagen met de beste wensen en een lage energierekening. Had een iets betere respons maar nog steeds niet voldoende. In 2012 zijn aan de 450 bewoners in totaal 150 adviezen gegeven en uiteindelijk 32 opdrachten uit voortgekomen (een conversie van 7%). Hieronder een overzicht van welke maatregelen het meest en minst effectief waren: Project Effect Aantal adviezen Persberichten + 15 Wijkraad /wijkkrant + 20 Brief vanuit gemeente ++ 25 Huis- aan- huis projectfolder ++ 40 Officiële opening - - 5 De Energiedokter in de wijk - 0 Huis- aan- huis kerstkaart ++ 40 Energieambassadeurs - 2 Aanbellen bij buren - 5 (niet meetbaar) Gratis Thermofoto s - - 3 (niet meetbaar) In 2013 is een nieuw project gestart om mensen te infomeren en doen bewegen via de supermarkt. Tussen de kant en klaar maaltijden werden twee soorten aanbieden een voor zonnepanelen en een voor gevelisolatie - gedaan die werden verpakt op dezelfde manier als de kant en klaar maaltijden. Wederom een leuk project maar ook deze bleek niet veel effect te hebben. Na het experimenteren met leuke maar minder effectieve acties in de voorgaande twee jaren, is in 2014 een project voor de gezamenlijke inkoop van gevel- en vloerisolatie begonnen dat zijn vruchten wel afwerpt. Hierbij wordt op de woningen geconcentreerd die zijn gebouwd voor 1976 waarbij het comfort flink verbeterd en de investering binnen 10 jaar is terugverdiend. Het aanbod aan de bewoners is eenvoudig te begrijpen, financieel aantrekkelijk en levert geen gedoe op met twee keer ja is het geregeld. In totaal hebben ruim 1850 mensen zich vrijblijvend ingeschreven om mee te doen aan de collectieve inkoopactie. Voor deze mensen is op basis van hun woning een indicatieve offerte opgesteld waarvan 35% deze heeft getekend. Bij de mensen die de hebben getekend is adviseur langsgekomen om te kijken om een definitieve offerte op te stellen. Bij bijna de helft van de mensen is inmiddels de gevel en/of vloer geïsoleerd. Dat betekent dat ongeveer 15% van de 1850 mensen die zich hadden ingeschreven daadwerkelijk tot actie zijn overgegaan en in totaal 1.000.000 hebben geïnvesteerd in woningisolatie. Vanwege het succes wordt gekeken op welke manier dit concept door anderen zoals woningcorporaties en energiecoöperaties kan worden opgepakt. Lieven heeft daarbij een model ontwikkeld waarin alle partijen er voordeel bij hebben van woningcorporatie en energiecoöperaties, bewoners en installateurs. Een belangrijk onderdeel van het Copyleft onder bronvermelding van : EnergieLokaal Wij krijgen Kippen Expertsessie: 8
model is dat het ook lokale installateurs hierin een kans krijgen. Bij collectieve inkoop gaat het vaak om grote aantallen waardoor er meestal alleen grote aannemers of installateurs op inschrijven maar dit model maakt het mogelijk dat ook lokale partijen zich kunnen profileren. Plenaire puzzel Er zijn 5 voorbeelden van (groepen) bewoners die om verschillende redenen op zoek zijn naar een duurzame manier om hun woning te verwarmen. Met de aanwezige expertise en collectieve intelligentie in de zaal worden 2 voorbeelden plenair besproken. In de presentatie kom van dat gas af staan alle voorbeelden beschreven inclusief specificaties, getroffen maatregelen, wensen en uitdagingen. Autarkisch wonen - woonboot van Aukje en Gert Specificaties: Woonark van voor 1980 Oppervlak van circa 150 m2 2 aparte kruipruimtes (vergelijkbaar met een catamaran) 12 zonnepanelen (opbrengst om en nabij de 240 per maand) Hoog elektraverbruik vanwege thuiswerk (met machines) ± 2000 m3 gas/ jaar Hebben een warmtescan gehad van de gemeente Boot kan niet veel extra gewicht meer dragen Wensen: Willen reorganisatie van ruimte met evt. een B&B Maken graag gebruik van natuurlijke materialen De vloer is nu erg koud en niet comfortabel Uitkomsten plenaire puzzel: De vloer is het meest koud en gaat veel warmte door verloren een koudebrug. Deze isoleren is een eerste stap. Dat kan aan de onderkant met bijvoorbeeld Tonzon maar ook aan de bovenkant. Leiding isolatie blijkt helaas niet tot de mogelijkheden te behoren. Voor warmte komt een tip uit het publiek om de bak die het drijfvermogen geeft aan de boot aan de buitenkant te isoleren. Dit heeft als voordeel dat de kruipruimtes niet meer zo koud kunnen worden en dus minder warmte via de vloer verloren gaat en dat het druifvermogen van de boot kan worden verhoogd. Woonboten kunnen gemakkelijk gebruik maken van de energie die in het water zit. Met name voor verwarmen van de woning biedt (stromend) water een uitstekende bron voor een warmtepomp voor zowel verwarmen in de winter als koelen in de zomer. Watergebonden warmtepompen halen een goed rendement (hoger dan bijvoorbeeld lucht gebonden warmtepompen). Ook als het water in de winter bevriest kan er warmte uit het water worden gewonnen door een warmtepomp. In combinatie met lage temperatuur verwarming (in vloer maar Copyleft onder bronvermelding van : EnergieLokaal Wij krijgen Kippen Expertsessie: 9
dat is lastig vanwege dunne vloeren - of speciale radiatoren) kan hiermee in de warmte worden voorzien. Een houtpellet installatie is waarschijnlijk te zwaar (mits het drijfvermogen verbeterd bij het isoleren van de bak). Een kleinere variant (van 4-5 kw) in combinatie met bestaande infrastructuur (gasketel) of een luchtwarmtepomp zou eventueel wel tot de mogelijkheden behoren. De twee kruipruimtes bieden mits het drijfvermogen het toelaat een uitstekende locatie voor het opslaan van de pellets of plaatsen van de installatie. Verwarmen m.b.v. infrarood heeft als grote voordeel dat het nauwelijks aanspraak maakt op het drijfvermogen van de boot. Daarnaast kunnen kamers afzonderlijk worden verwarmd alleen op momenten dat het nodig is. Zeker wanneer een deel van de woonruimte als B&B wordt ingericht kan dit helpen het energieverbruik in de hand te houden. Een laatste voordeel van infrarood is dat de panelen het vloeroppervlak verwarmen en de warmte vervolgens opstijgt en dit een oplossing biedt voor de koude vloer. Voor het verwarmen van tapwater zal een aanvullend systeem nodig zijn (kan het bestaande systeem zijn, een zonneboiler of houtpellet). Vanwege het hoge energieverbruik kan het elektrisch verwarmen ervoor zorgen dat de grens van de eerste schijf energiebelasting wordt overschreden en daardoor de extra elektra door een verlaging van de energiebelasting boven de 10.000 kwh goedkoper wordt. Conclusies: Door een B&B te maken wordt slechts een deel van de ruimte permanent bewoond en hoeven deze alleen verwarmd wanneer in gebruik. Het isoleren van muren en/of plafonds is in dit geval een goede optie (zie verhaal Felix). Er kan een drijvend opslagvat voor warmtapwater worden gerealiseerd dat gebruikt kan worden voor warm tapwater of eventueel voor verwarmen van woonruimte. Bronnen voor het opwekken van de warmte kan komen uit het water m.b.v. een watergebonden warmtepomp of een kleine houtpellet kachel. Er kan ook gekeken worden naar het gezamenlijk investeren met buren in een collectieve warmtevoorziening een zwaardere warmtepomp of houtpellet kachel. Een andere optie is infrarood te gebruiken voor het verwarmen van de ruimtes i.p.v. een centraal systeem. Een laatste optie zou zijn de oude woonboot af te breken en er een nieuwe voor in de plaats te bouwen waarin van de grond af met alle wensen rekening kan worden gehouden. Inschatting van Felix is dat dit voor ongeveer 150.000 zou kunnen. Collectieve warmtevoorziening voor bewoners in rijwoningen uit de jaren 80 Specificaties: Groepje buren woont binnen een straal van 50 meter van elkaar De meeste hebben zonnepanelen en delen van hun geïsoleerd Bij een deel is de CV ketel aan vervanging toe Copyleft onder bronvermelding van : EnergieLokaal Wij krijgen Kippen Expertsessie: 10
Gevoel leeft om woningen duurzaam op te knappen en verder te gaan dan alleen energie Wensen: Het hoeft niet koste wat kost naar energienotaloos, maar wel maatregelen nemen die dit in de toekomst niet uitsluiten. Er is een gezamenlijk doel om de buurt te verbeteren en verduurzamen waardoor een collectief warmtesysteem tot de verbeelding spreekt. Voor de renovatie gaat de voorkeur uit naar natuurlijke materialen. Uitkomst plenaire puzzel: Een collectieve houtpellet kachel zou een goed alternatief zijn. Dit omdat de aanschaf van een houtpellet kachel met een groot vermogen voldoende voor bijvoorbeeld 10 woningen in aanschaf voordeliger is dan individuele kachels met een kleiner vermogen aan te schaffen. Er kunnen systemen worden geleverd die de verdeling van warmte op een centraal punt regelt. Het systeem kan ook zo worden ingericht dat de voeding van pellet automatisch gaat er niet tot nauwelijks omkijken naar is. Punt van aandacht is wel dat er ergens ruimte voor moeten zijn om de kachel en eventueel opslag van pellets kwijt te kunnen. Bij gebrek aan ruimte kan het ook in een ondergrondse ruimte worden ongebracht. Ook een warmtepomp zou als bron voor een collectief warmtesysteem kunnen dienen. In de Gaasterplas is veel water beschikbaar en wellicht kan de bodem worden gebruikt. Deze woningen zouden op het eerste gezicht kunnen deelnemen in een pilot project van Produbo voor het verduurzamen van particuliere woningen. Net als HOOM van Liander zouden deze bewoners kunnen onderzoeken welke mogelijkheden binnen het bereik van hun maandelijkse energierekeningen mogelijk zijn. Rond Amsterdam ligt een uitgebreid warmtenet. Er is momenteel een enorm overschot aan warmteproductie, in Amsterdam zijn ongeveer 60.000 woningen aangesloten maar is er warmtecapaciteit voor ruimt 200.000 woningen op basis van restwarmte van verschillende centrales. Er zou overwogen kunnen worden met de hele wijk aan te sluiten op het warmtenet. Conclusies: Zowel een warmtepomp als houtpellet kachel kunnen meerder woningen voorzien van warmte. Bij collectieve systemen zal goed gekeken moeten worden naar de warmtewet. Copyleft onder bronvermelding van : EnergieLokaal Wij krijgen Kippen Expertsessie: 11