Corbis
Meer dan 30.000 Vlaamse leraren sukkelen met hun stem Een derde van de leraren heeft last met zijn stem. Een op de vijf heeft zelfs een echt stemprobleem. In Vlaanderen zou het om 30.000 tot 50.000 leraren gaan. Stemtraining hoort daarom thuis in elke lerarenopleiding, reageert logopedist en onderzoeker Bernadette Timmermans (Vrije Universiteit Brussel en Rits- Erasmushogeschool Brussel). Met nieuw experimenteel onderzoek verbetert ze de stemkwaliteit van 75 procent van haar studenten. Hoe doet ze dat en hoe kunnen leraren hun stem sparen? Klasse voor leraren 11
Bernadette Timmermans: Een op de vijf wordt hees Stemproblemen bij leraren, onderzoeksproject van de Universitaire Associatie Brussel door prof. Linda Van Looy en Bernadette Timmermans, m.m.v. logopedisten Yannick Coveliers en Lotte Six - bernadette. timmermans@vub.ac.be Hoeveel leraren hebben problemen met hun stem? Bernadette Timmermans: Wereldwijd heeft gemiddeld minstens een op de drie leraren soms tot vaak stemproblemen, en hun aantal neemt in alle westerse landen toe. Nederlandse onderzoekers ontdekten dat meer dan de helft van de leraren geregeld last heeft met zijn stem. Een Zwitsers-Iers onderzoekersduo stelde in 2008 permanente stemproblemen vast bij meer dan een kwart van de door hen ondervraagde leraren; slechts een op de vijf heeft er geen. En in Finland zijn de symptomen voor stemproblemen bij leraren in twaalf jaar tijd zowel verergerd als toegenomen. Bij ons spreekt recent onderzoek over een leraar op de drie met stemproblemen. Uit onderzoek in het Antwerpse blijkt dat leraren die aan stemloosheid lijden gemiddeld negentien dagen per jaar afwezig zijn. Het probleem is dus bijzonder groot. In de statistieken van Volksgezondheid komen stemproblemen nochtans nauwelijks voor. Leraren blijken vooral met ziekteverlof te zijn wegens psychosociale aandoeningen en rugklachten. Bernadette Timmermans: Tot voor kort erkende de verzekering stemproblemen niet als beroepsziekte en dus gaven leraren ze niet als reden op voor ziekteverlof. Daarom lijkt het in de statistieken alsof leraren nauwelijks stemproblemen zouden hebben. Gelukkig worden stemproblemen sinds 2005 in alle EU-landen officieel als beroepsziekte erkend. Ze worden nu dus wel degelijk ernstig genomen. Welke stemproblemen duiken het meest op bij leraren? Bernadette Timmermans: Stemverlies en keelontsteking, beide door overbelasting. Vooral vrouwelijke leraren hebben er last van: leraren met stemverlies of zelfs stemloosheid zijn voor 82 procent vrouwen, bij ontsteking van de stembanden en/of strottenhoofd is dat 75 procent. Dat komt doordat vrouwen van nature hoger praten; ze forceren hun stem makkelijker. Hebben vooral oudere leraren stemproblemen? Bernadette Timmermans: Niet helemaal. Het aantal stemproblemen bij leraren piekt tussen 20 en 25 jaar en bij de groep van 45- tot 50-jarigen. De 45- tot 50-jarigen klagen het meest over stemproblemen. Die treden duidelijk op na langdurige (over)belasting. Twintigers met stemproblemen kunnen veroudering of slijtage niet als reden inroepen. Ik vrees dat hun stem vaak gewoon ongeschikt is voor een spreekberoep. Moet de stem van een leraar constant in topvorm zijn? Iedereen is wel eens hees, dat waait toch over. Bernadette Timmermans: En toch. Leerlingen verstaan een onzuiver klinkende stem moeilijker. In een Brits experiment presteerden honderd lagereschoolkinderen beter toen ze opdrachten kregen van een leraar met een heldere stem dan van een leraar met een hese stem. Licht of zwaar hees zijn, maakt op dat punt niets uit. Leraren mogen dus niet wachten tot ze hun stem helemaal kwijt zijn voor ze naar de dokter of de logopedist stappen. Je onderzocht de stem van 120 aspirant-leraren. Jonge mensen. Hoe groot zijn de problemen in die groep? Bernadette Timmermans: Een vijfde van deze 120 studenten heeft last met zijn stem of zelfs al een stemprobleem. Dat is meer dan ik had verwacht. Tijdens hun opleiding komen ze 12 Klasse voor leraren
LERAREN SUKKELEN MET HUN STEM daar nog mee weg, maar zodra ze voltijds voor de klas staan en hun stem intensiever gebruiken, hebben ze prijs. In 2004 toonde de Nederlandse onderzoeker de Jong aan dat 90 procent van de leraren die stemproblemen hadden tijdens hun opleiding, later in hun carrière ook stemproblemen kregen. Studenten gebruiken hun stem lang niet zo intensief als leraren. Waarom hebben ze er dan zoveel last mee? Bernadette Timmermans: Veel studenten beseffen niet dat ze hun stem verkeerd gebruiken: ze spreken met veel druk op nek en keel, ze roepen te veel, ze gaan te hoog praten als ze hun stem verheffen... Als je zoiets heel vaak doet, krijg je gegarandeerd stemproblemen. Als je dan niet tijdig ingrijpt en een goede adem- en stemtechniek aanleert, krijg je stembandknobbeltjes of een poliep. Dan is het opereren en logopedie volgen. In het voormalige Oost-Duitsland werden alle mensen die een stemberoep wilden uitoefenen, vooraf gescreend. Was hun stem niet goed genoeg, dan mochten ze dat beroep niet leren. Moeten wij dat ook gaan doen? Bernadette Timmermans: Nee, je kunt een stem verbeteren. Elke lerarenopleiding zou de stemmen van haar studenten moeten screenen en trainen, maar voor zover ik weet, is een module stempreventie enkel aan de universiteit waar ik lesgeef een verplicht onderdeel voor alle aspirantleraren. Via experimenten ging je na hoeveel tijd lerarenopleiders hierin zouden moeten investeren. Bernadette Timmermans: Dat valt best mee. De meest rendabele aanpak bestaat uit drie uur theorie, drie uur praktijk in kleine groepen van twintig studenten en individuele coaching van een halfuur. Dan gaat de globale stemkwaliteit er bij 75 procent van de groep duidelijk op vooruit. Wij doen nu nog iets meer: drie uur theorie en zes uur praktijk in kleine groepen. Als onze studenten op stage gaan, raden we ze aan een les van zichzelf op te nemen en zichzelf te (her)beluisteren. Ze schrijven een reflectieverslag over hun stemgebruik en wat ze hieruit leren. Mijn hypothese is dat hun stemgebruik er nog op vooruit zal gaan. Wat is je conclusie? Bernadette Timmermans: Je hoeft niet zo gek veel lesuren te investeren in stemtraining. Het meeste kun je zelfs in groep. Individuele screening en de eindevaluatie vragen meer energie; je moet immers elke student gehoord en getest hebben. Studenten die in het begin al stemproblemen hebben, móet je doorverwijzen naar een neus-, keel- en oorarts en een logopedist. Die lost problemen op maar kan jongeren die een stemberoep willen uitoefenen daar ook op voorbereiden. Mocht dat in alle lerarenopleidingen gebeuren, je zou een enorm effect zien. Info: Meer stem voor leraren. Elke Vlaamse lerarenopleiding ontvangt samen met deze Klasse dertig brochures. Je kunt ze ook gratis downloaden via www.vub.ac.be/idlo. Bekijk het filmpje Doe de stemtest op www.tvklasse.be. Klasse voor leraren 13
Lut De Broeck (49) leraar biologie aangeboren stembandatrofie Ik was altijd hees, zeker als ik verkouden was. Bovendien liepen mijn nekspieren vast door daar te veel spanning op te bouwen bij het praten. In 2004 ben ik anderhalve maand buiten strijd geweest. Ik kreeg er geen woord meer uit. Voor de klas met mijn biobabbelbox Ik ben geboren met stem bandatrofie: te veel ruimte tussen de stembanden. Het enige wat je kunt doen, is je stembanden zoveel mogelijk trainen. Ik volgde logopedie en nascholing over stembeheersing. De tips die ik daar meekreeg, heb ik altijd op zak. Voor zestig euro kocht ik een stemversterkertje op batterijen, zo n heuptoestel dat museumgidsen vaak dragen. Het microfoontje steek je achter je oor. Omdat ik biologie geef, noem ik het mijn biobabbelbox. De leerlingen vinden het best cool, en het werkt. Vroeger kon ik na vijf of zes uur lesgeven helemaal hees zijn. Nu niet meer. Tinne Geens (39) leraar economie hees van bij de start Ik gaf nog maar pas les of ik kreeg al problemen. Ik overbelastte mijn stem en gebruikte ze verkeerd. Ik zette te veel druk op de keel, ademde niet vanuit de buik en dus niet diep genoeg. Na enkele weken was ik al hees. Elke vakantie was nodig om mijn stem weer in de juiste plooi te krijgen, maar op de duur had ik zelfs geen stem meer. De dokter stelde een stembandknobbel vast en verwees me door naar een logopedist. Uiteindelijk ben ik geopereerd. Ik volgde drie keer per week logopedie en nam de hele zomervakantie rust. Maar in september was ik nog altijd erg hees. Een andere logopedist benaderde mijn probleem ruimer: hoe leef je, hoe adem je, wat houdt je bezig? Zij leerde me bewuster omgaan met mijn stem. Van de grootste stemproblemen ben ik twee jaar lang verlost geweest. Ik geef ook minder klassikaal les, dat helpt. Hees ben ik soms nog wel, maar ik heb het beter onder controle. Ik heb geleerd hoe belangrijk rust is voor je stem en hoe nefast stress is. Je moet bewust op je spreken letten, veel water drinken en eventueel stembandsmeerders halen bij de apotheker. En vooral: niet roepen! Als mijn leerlingen rumoerig zijn, stop ik met praten en laat mijn ogen spreken. Minder klassikaal lesgeven helpt 14 Klasse voor leraren
LERAREN SUKKELEN MET HUN STEM DE HYPERTIP: PRAAT NOOIT HOGER Van zachtjes praten worden ze ook stil Jan Everaert (46) leraar Frans en godsdienst na vijftien jaar plots zonder stem Zes of zeven jaar geleden viel mijn stem weg. Ik ging naar een neus-, keel- en oorarts en raadpleegde een logopedist. Niet alleen gebruikte ik mijn stem verkeerd, mijn stembanden bleken niet zo goed op elkaar aan te sluiten. Daardoor verlies ik veel lucht en heb ik weinig basklanken. Luid praten is moeilijk. Dan ga ik al gauw hoger spreken. Dat is heel slecht voor je stem. Drie maanden lang, twee keer per week, zat ik bij de logopedist: ademhalingsoefeningen, uitspraakoefeningen, mijn mond meer opentrekken, uitleg over hoe we precies spreken en huiswerk. Als je leerlingen rumoerig zijn, probeer je daar bovenuit te komen. Maar niet te luid praten is een betere tactiek. Bovendien straal je rust uit. Andere trucs: rustpauzes inbouwen en de leerlingen zelfstandig aan het werk zetten. Soms leg ik mijn hand op mijn buik Veerle De Bruyn (27) leraar wiskunde en aardrijkskunde vijf jaar keelpijn De voorbije vijf jaar had ik vaak een keelontsteking. Vorig schooljaar had ik het echt goed te pakken. Drie weken lang had ik pijn. Ten slotte viel ook mijn stem weg. Volgens de logopedist heb ik mijn stem altijd verkeerd gebruikt: druk zetten op de keel in plaats van vanuit de buik te spreken. Het voelde aan alsof ik voortdurend mijn stem forceerde, maar ik deed er niets aan. Mijn stem is nu weer min of meer oké, maar het blijft levenslang opletten. Ik heb drie dingen geleerd: ademhalen en spreken vanuit de buik, altijd een rechte houding aannemen bij het spreken en geregeld water drinken. Soms leg ik mijn hand op mijn buik om dat niet te vergeten, want een automatisme is dat buikspreken lang nog niet. En ik volg nog altijd logopedie. Ik vind het een groot gemis dat de huidige lerarenopleiding zo weinig aandacht besteedt aan stemgebruik. Je toonhoogte mag niet stijgen als je luider praat, bezweert Bernadette Timmermans. Spreek op je eigen toonhoogte, niet te hoog en niet te laag. Dat is haar belangrijkste advies voor elke leraar. Tien andere tips: 1. Als s morgens je stem slecht op gang komt, drink dan iets voor je gaat praten. 2. Praat in een rustige omgeving. Probeer niet boven lawaai van stofzuiger, radio of tv uit te komen. 3. Zingen kan slecht zijn voor je stem als je vaak veel te hoog, te hard of schreeuwend zingt. 4. Ben je verkouden, praat dan niet te veel en schreeuw zeker niet. Ga niet fluisteren. Verzorg je stem: damp dagelijks. 5. Probeer alleen door je neus adem te halen, niet door je mond. Houd je mond dicht als je niet praat. 6. Bij kriebels in de keel: slik een paar keer of drink een slokje water. Kuchen of je keel schrapen is niet goed voor je stem. 7. Roep niet van ver, maar kom dichterbij als je iets wilt zeggen. Forceer je stem niet. 8. Schreeuw of gil niet als je aan het voetballen bent of in een zwembad bent. Fluit liever op je vingers of vraag/ koop een fluitje. 9. Let op je voeding, eet nooit vlak voor je gaat slapen. 10. Stress en vermoeidheid zijn echte stemkillers. Probeer ze niet te overstemmen. Klasse voor leraren 15