Met een sputterende stem op school

Transcriptie

1 (foto: Christian Ferrarri) Met een sputterende stem op school Bernadette Timmermans De stem is voor vele CLB ers een belangrijk werkinstrument. Als die stem wegvalt kunnen ze essentiële onderdelen van hun taak amper of niet uitvoeren. Een CLB er moet veel en vaak spreken. Soms voor grote groepen en in vergaderingen, maar ook met ouders, leraren en leerlingen. Deze positie stelt CLB-medewerkers ook in staat om een sleutelfiguur te zijn bij de preventie van stemproblemen. Enerzijds is het belangrijk dat ze leren om hun eigen stem goed te gebruiken. Anderzijds kunnen ze consultatief optreden naar leerkrachten en leerlingen toe als die stemproblemen ondervinden. In dit artikel geven we richtlijnen in het herkennen van een stemprobleem en leggen we uit waar je terechtkan voor hulp. Wat kun je zelf doen om je stem te sparen en wat is een goede stemtechniek? Kunnen we bijvoorbeeld klaslokalen verbeteren? Er worden ook tips & tricks gegeven om je stem in conditie te houden. Wat zijn stemproblemen? Stemproblemen splitsen we op in twee categorieën. Functionele stemproblemen: als de stem verkeerd gebruikt of misbruikt wordt. De stemplooien of stembanden zelf zijn gaaf en gezond, ondanks het verkeerde stemgebruik. Organische stemproblemen: als er een specifiek letsel, zoals knobbeltjes of een poliep, op de stemplooien is en aan de basis ligt van het Professor dr. Bernadette Timmermans is docent stem aan de lerarenopleiding (IDLO) en Master journalistiek (VUB, RITCS / Royal Institute for Theatre, Screen and Sound (departement Radio), Erasmus Hogeschool Brussel). Ze is ook stemcoach bij de VRT en Medialaan. Als vorser aan de Universiteit Antwerpen werkt ze aan wetenschappelijk onderzoek. stemprobleem. Jammer genoeg kan je ook met een stemprobleem geboren worden. Heel vaak mondt een functioneel stemprobleem uit in een organisch stemprobleem. Als we er op tijd bij zijn, kunnen we dit voorkomen. Als de stem hees of schor klinkt, regelmatig wegvalt of pijnlijk aanvoelt of als er naar adem gehapt wordt als er gesproken wordt, dan is er iets aan de hand. Spreken moet vanzelf gaan en mag geen moeite kosten. Consulteer een neus-keel-en-oorarts als je langer dan 10 dagen hees bent of ga naar een logopedist(e) voor stemtraining als je merkt dat je je stem verkeerd gebruikt. Als je te lang wacht om iets aan de stemklachten te doen, dan kan er een letsel op je stemplooien ontstaan. Voorkom dus een mogelijke operatie en een (lange) revalidatie. 6 Met een sputterende stem op school

2 Hoe ontstaan stemproblemen? Er zijn heel wat factoren die bepalend zijn voor het ontstaan van stemproblemen: Persoonsgebonden * algemeen leeftijd geslacht * niet-beïnvloedbaar constitutie strottenhoofd genetische predispositie * (deels) beïnvloedbaar conditie strottenhoofd (aangeboren) letsels persoonlijkheidsfactoren Niet-persoonsgebonden * omgevingsfactoren en akoestische conditie * belastingsniveau taak * aard van de taak Persoonsgebonden factoren bij stemproblemen Hoe herken je stemproblemen bij jezelf, leerkrachten of leerlingen? Doe de test! Check onderstaande parameters: Stemprobleem Mijn stem valt twee keer per jaar of meer weg. Spreken doet pijn. Mijn stem klinkt vaak ruw of schor. Ik heb het gevoel dat praten moeite kost. Mijn stem valt soms weg tijdens het spreken. Ik heb een krakende stem. Ik ben langer dan 10 dagen hees. Risicofactoren Ik ben erg gespannen wanneer ik spreek. Ik heb last van zuuroprispingen. Ik rook. Ik drink zeker 4 koppen koffie of glazen cola per dag. Ik ben meer dan vier keer per jaar verkouden. Ik heb last van allergie of sinusitis. Ik heb een keelontsteking. Ik eet zeker 3 keer in de week laat (minder dan 2 u. voor het slapen gaan). Spreken moet vanzelf gaan en mag geen moeite kosten. Abuse (stemmisbruik)/ Misuse (verkeerd stemgebruik) / Overuse (te véél spreken) Ik heb een vermoeide stem na een dag spreken. Ik roep om mij verstaanbaar te maken. Ik kuch vaak of schraap vaak de keel. Ik fluister om mijn stem te sparen. Ik hap naar adem tijdens het spreken. Mijn stem klinkt gespannen. Ik spreek te hoog of te laag. Mijn stem klinkt te stil. Ik zing met een slechte techniek. Resultaat 1 of meer: je hebt een stemprobleem. Maak een afspraak bij een neus-keelen-oorarts. 1 of meer: je loopt het risico om een stemprobleem te ontwikkelen. Zorg voor een betere stemhygiëne (zie tips voor een goede stemhygiëne). 1 of meer: je gebruikt je stem verkeerd. Zonder goede stemtechniek ontwikkel je op termijn een stemprobleem. Ga naar een logopedist(e) voor stemtraining. Een aantal factoren zijn persoonsgebonden en niet beïnvloedbaar. Zo spelen geslacht, leeftijd, de constitutie van het strottenhoofd en de genetische predispositie een belangrijke rol. Onderzoek toonde aan dat vrouwen tweemaal zoveel stemproblemen hebben dan mannen omdat de stemplooien van vrouwen minder belastbaar zijn. Verder zal bij het ouder worden het strottenhoofd degenereren waardoor ook de belastbaarheid gaat dalen. Stemproblemen komen het vaakst voor aan het begin van de carrière (tussen 20 en 30 jaar), maar zeker ook rond de leeftijd van 40 à 50 jaar (zeker als de stem jarenlang verkeerd gebruikt is). De constitutie van het strottenhoofd moet je nemen zoals die is, je kan er niets aan veranderen. Ten slotte kan je met medicatie de vatbaarheid voor bepaalde aandoeningen zoals allergieën wel onder controle krijgen of kan een medische ingreep de belastbaarheid bij een aangeboren stemprobleem zeker verbeteren, maar het niveau van belast- baarheid kan niet altijd genormaliseerd worden. Toch zijn er ook een aantal persoonsgebonden factoren die wél beïnvloedbaar zijn. Die factoren kunnen we dus wel aanpakken om de belastbaarheid van de stem te verleggen. Bijvoorbeeld, de algemene conditie van het strottenhoofd kan je verbeteren als je voldoende recuperatie- en rusttijden inlast en de regels van de stemhygiëne respecteert. Een (aangeboren) letsel kan ook chirurgisch aangepakt worden en bepaalde persoonlijkheidsfactoren (zoals stress) kunnen we bijsturen. Met een sputterende stem op school 7

3 Fluisteren is heel vermoeiend voor je stem (foto: Ben White) Stress kan een echte stemkiller zijn. De impact van stress op de stem verschilt van mens tot mens. De invloed van tijdelijke stress of psychologische malaise is meestal niet negatief of hinderlijk voor de stem. Chronische stress daarentegen resulteert vaak in een verstoord psychosociaal functioneren en soms ook in een afwijkende stemkwaliteit. Stress kan een functioneel en zelfs organisch stemprobleem veroorzaken. Niet-persoonsgeboden factoren bij stemproblemen Stemproblemen kunnen ontstaan door omgevingsfactoren zoals een ongunstige klasomgeving, een ongunstige akoestische conditie, het belastingsniveau van de taak (bv. lang en luid spreken) en de aard van de taak (bv. stemgebruik in een zwembad). Het scheppen van betere omgevingscondities is hier de eerste stap. In principe zou het scheppen van betere omgevingscondities makkelijk uit te voeren zijn, maar soms zijn er praktische of organisatorische beperkingen die de uitvoering van deze maatregelen belemmeren. Bij de bouw van scholen en inrichting van lokalen wordt er nog altijd te weinig rekening gehouden met de akoestiek. Belangrijk voor de inrichting van een lokaal is: een korte nagalmtijd; beperkt binnendringend geluid; weinig tot geen lawaaibronnen van buiten uit; een goede vochtigheidsgraad (ideaal: 50 tot 60 %) en temperatuur (ideaal: 20,5 C); liefst zonder airco, vrij van pollutie (stof, dampen, rook); een goede klasopstelling (zie figuur 1). Het (stem)belastingsniveau van de taak kan je ook verlichten door microfoons ter beschikking te stellen zodat de spreker alvast niet luid(er) moet spreken. Microfoons worden doorgaans enkel in grote lokalen of aula s gebruikt. Toch kan een microfoon in een eerder klein lokaal ook nuttig zijn, zeker als je stem snel vermoeid geraakt. Net als het dragen van een bril of een hoorapparaat, zullen we moeten aanvaarden dat sommige mensen een microfoon nodig hebben om te spreken. Er bestaan heel kleine en handige draagbare systemen. Als je een eerder zwakke stem hebt, zorg dan voor vensteruren zodat je stem kan recupereren. Uren aan een stuk spreken is immers erg belastend voor de stem. Figuur 1. Voorbeelden van stemvriendelijke klasopstellingen (bron: Ontknoop je stem). 8 Met een sputterende stem op school

4 De aard van de taak speelt ook een grote rol. Turnzalen en zwembaden galmen heel erg en het vergt heel wat inspanning om in dergelijke omgevingen veel en lang te spreken. Spreek dan zeker niet te hoog, want dat is erg belastend voor je stem. Ook veel zingen of gekke stemmetjes nadoen voor onze kleuters, vraagt heel wat van de stem. Probeer deze activiteiten goed te spreiden. Hoe stemproblemen aanpakken? Enerzijds is het belangrijk om de belasting van de stem te verlagen en goed te zorgen voor de stem (stemhygiëne). Anderzijds kan je de belastbaarheid verhogen met een goede stemtechniek. Dat kan via een goede ademhaling, correct stemgebruik en een vinnige articulatie. Het komt er dus op aan je eigen stem goed te kennen. Wat kan ik met mijn stem aan en wat niet? Je wordt nu eenmaal met een stel stemplooien geboren en daar moet je het je hele leven mee doen. Zoek naar de juiste balans tussen belasting en belastbaarheid van de stem: kan de stem de (zware) belasting aan, kan die stem bijvoorbeeld wel 6 uur lang functioneren voor een klas? Als dat niet zo zou zijn, dan moeten er maatregelen genomen worden. Zorg goed voor je stem. Vrouwen hebben tweemaal zoveel stemproblemen dan mannen. De 10 belangrijkste tips voor een goede stemhygiëne: 1. Drink de hele dag door kleine teugjes water, zeker ook tijdens het spreken voor een grote groep. Bij kriebels in de keel slik een paar keer of drink je een slokje water. Kuchen of je keel schrapen is niet goed voor je stem. 2. Warm je stem altijd op. Zorg ervoor dat je al wat gesproken hebt voor je 5 FAQ s over onze stem 1. Kun je je stem verwennen? Zeker weten! Dampen is heel goed voor je stem(plooien). Zoals in oma s tijd kan je met een handdoek over je hoofd boven een dampende pot water hangen of je kan ook gebruik maken van de handige inhalatoren. Doe geen additiva zoals eucalyptol in het warme water, die zijn vaak veel te straf en branden je slijmvliezen stuk. Ook stoombaden worden genomen om uitgebreid te dampen, luchtbevochtigers regelen de huishoudelijke luchtvochtigheid. Puur verwennerij dus! 2. Is fluisteren beter voor je stem dan hardop praten als je hees bent? Absoluut niet! Fluisteren is vermoeiend voor je stemplooien, na een tijdje kan het ook pijn doen. Als je hees bent, probeer dan niet of minder te praten. 3. Klinkt je stem mooier als je dik(ker) bent? Je stem is of wordt niet beter als je dik(ker) bent. Een lijvige persoon kan wel een gezellige, warme stem hebben, maar een magere persoon ook. Extreme vermageringsdiëten kunnen nadelig zijn voor de stem. Bij vermageringskuren worden vaak vochtafdrijvende middelen gebruikt om het overtollige vocht te laten afvloeien. Als een dergelijke behandeling niet goed gevolgd wordt, kan er uitdroging van de slijmvliezen optreden. 4. Kan je verkoudheden vermijden als je regelmatig vitamine C inneemt? Een dagelijkse inname van veel vitamine C, in een poging om gezond te blijven of een verkoudheid te vermijden, kan bij sommige mensen een uitdrogend effect veroorzaken. Goed en gevarieerd eten volstaat. 5. Kun je je stem mooier doen klinken? Spreken kan topsport zijn, zeker als je voor de uitoefening van je beroep afhankelijk bent van je stem. Bij het spreken maken we intensief gebruik van onze spieren, in het bijzonder van het middenrif, de tussenribspieren, buikspieren, de stemplooien, de lippen, de tong en de kaakspieren. We vinden het heel normaal dat een topsporter voor de wedstrijd zijn spieren opwarmt. Voor de professionele stemgebruiker geldt hetzelfde: ook de stemspier en de lip-, tong- en kaakspieren moeten opgewarmd worden. Een topsporter traint iedere dag. Dat vind je allicht heel normaal. Ook een topsporter van de stem traint dagelijks. Pittigheidsoefeningen en resonansoefeningen zijn twee spieroefeningen die je dagelijks moet doen. Het resultaat is snel hoorbaar. Iedereen kan goed en mooi klinken, al zal dat voor de ene sneller gaan dan voor de andere. Maar dat is tegelijk goed nieuws: je kunt het leren. aan je dagtaak begint. Als je stemproblemen hebt, warm dan je stem op door rustig op een mmmm te zoemen. Forceer niets en doe dit regelmatig. Als actievere oefeningen je beter liggen (en je hebt geen stemprobleem!), warm je stem dan op met glijoefeningen : start op een rustige toon en ga dan van een hoge naar een lage toon (of omgekeerd). Hou de hoogste toon even aan, zo stretch je je stemplooien. Op je laagste toon doe je dat ook, dan zijn de stemplooien erg kort. Fitness voor de stem dus. 3. Forceer je stem niet en praat in een rustige omgeving. Probeer niet boven een ronkende stofzuiger of wasmachine, een ratelende mixer of het geluid van radio of tv uit te komen. 4. Zing in je eigen juiste register. Zing niet veel te hoog, te hard of schreeuwend. 5. Fluister niet als je verkouden bent, want dat is veel te vermoeiend voor de stem. Praat dan ook niet te veel en schreeuw zeker niet. Verzorg je stem: damp dagelijks (zie FAQ: kun je je stem verwennen?). 6. Houd je mond gesloten als je niet praat. Probeer alleen door je neus adem te halen, niet door je mond. 7. Roep niet van ver, maar kom dichterbij als je wat wilt zeggen. Spaar je stem. Met een sputterende stem op school 9

5 Moet je vaak roepen om je verstaanbaar te maken? (foto: Vicky Johnson) 8. Probeer niet te veel te schreeuwen en te gillen als je bijvoorbeeld in groep aan het voetballen bent of als je in een zwembad bent. Fluit liever op je vingers of gebruik een fluitje. 9. Let op je voeding, eet nooit vlak voor je gaat slapen. Als je dat wel doet, dan kunnen de zure sappen van je spijsvertering in je slaap naar je keel vloeien (reflux) en een pijnlijke keel- of slokdarmontsteking veroorzaken. Laat daarom het voedsel minstens twee uur verteren voor je gaat slapen. Ga ook naar je huisarts. Die kan je eventueel medicijnen voorschrijven om je keel en slokdarm tegen de zure maagsappen te beschermen. 10. Spreek op je eigen toonhoogte, niet te hoog en niet te laag. Als je dat niet doet, dan gebruik je je stem verkeerd. Verhoog de belastbaarheid van je stem Om de belastbaarheid van je stem te verhogen, is een goede adem- en stemtechniek onmisbaar. Deze techniek zorgt ervoor dat je strottenhoofd gevrijwaard wordt van spanning. Je doet dit enerzijds door laag te ademen en anderzijds door een warm resonant stemgeluid te maken en vinnig te articuleren. 1. Adem laag. Een lage adem zorgt voor voldoende (adem)druk onder de stemplooien zodat die mooi openen en ook weer heel goed sluiten. Als je stemplooien niet goed sluiten, dan klink je hees en gebruik je je stem niet goed. Een vinnige articulatie en een mooie resonans. Vrijwaar je strottenhoofd van spanning. Activeer je middenrif en adem laag. Waarop moet je letten om een goede adem- en stemtechniek te krijgen? 10 Met een sputterende stem op school

6 2. Maak een warm resonant stemgeluid. Een warm en radiofoon stemgeluid ontstaat als je goed leert resoneren. Resonantie verwijst naar het meetrillen van de geluidspartikels in een ruimte en de versterking van de trillingen in die ruimte. De grootte van de ruimte, de hardheid en de toegang tot die ruimte bepalen de resonantie. De (resonantie)ruimtes in het voorhoofd, neus en keel zijn best zo groot mogelijk. Een ontspannen mond- en keelruimte zorgen voor een warm geluid. Als je te gespannen spreekt, span je alles aan en beperk je de toegang tot de ruimtes en de ruimtes zelf én dus ook de resonans. Zo zie je maar dat ontspanning heel belangrijk is! 3. Articuleer vinnig. Een goede articulatie ondersteunt de stem. Je zal minder luid moeten spreken omdat je met een vinnige uitspraak meteen begrepen zal worden. Een vinnige en pittige uitspraak kenmerkt zich door een krachtige en duidelijke uitspraak van de medeklinkers. Als het je lukt om deze nonsenswoorden vlot en vinnig uit te spreken, dan ben je heel goed op weg: knisperknasper knisperknasper knisperknasper knoes knasperknisper knasperknisper knasperknisper knoes knisperknosper knisperknosper knisperknosper knoes knosperknisper knosperknisper knosperknisper knoes Welke huis-, tuin- en keukenmiddeltjes zijn goed voor je stem? Vooral vlak voor of tijdens de winterperiode duiken vragen op als: Helpt hete thee met citroen of honing? Is het goed om zalfjes met menthol, tijm of eucalyptus uit te smeren? Op internet vinden we adviezen als: Neem een rauw kippenei. Leg dat in azijn te week zodat de schaal van het ei zwart wordt en uiteindelijk oplost. Daarna giet je er een scheut cognac bij en een lepeltje honing. Mengen en opdrinken. Doet wonderen! Neem een witte kool (of gesnipperde ui) en kneus de bladeren. Leg die bladeren rond je hals (of steek de ui in een washandje) en doe er dan een sjaal rond. Heel goed voor je stem! De cocktail van een rauw ei met cognac klinkt niet alleen onsmakelijk, het is zeer de vraag waarvoor deze samenstelling goed zou zijn. De kompressen met ui of witte kool beroeren hoogstens je huid De huismiddeltjes variëren van voeding (knoflook) tot warm aankleden (voeten en hoofd). Puur citroensap zou bijvoorbeeld de slijmvliezen zuiveren. Of deze middelen nu effectieve preventieve maatregelen zijn, is niet meteen duidelijk, maar over het algemeen wordt aangenomen dat ze veilig zijn. De (vaak dure) middeltjes die je zonder voorschrift kunt krijgen om heesheid tegen te gaan, beloven vaak heel veel. Meestal gaat het om een extract van een of andere plant. In combinatie met suikers wordt daar dan een zuigtablet van gemaakt. Soms is de samenstelling niet onschuldig: meestal gaat het om sterk verdunde gifstoffen. Er bestaat géén medicijn om de stem zuiver(der) te doen klinken, want dat zou impliceren dat een medicijn je stembanden beter doet sluiten en dan kan écht niet. Het beste dat je kunt doen is water of lichte thee drinken. Water is de beste saus! Belasting en belastbaarheid van je stem moeten goed in balans zijn (foto: Kostya Kisleyko) Met een sputterende stem op school 11

7 Door een goede adem- en stemtechniek trek je de spanning weg van het strottenhoofd door de juiste spiergroepen aan te spreken, namelijk die van je mond, tong en lippen, je middenrif en buikspieren. Het vraagt heel wat oefening om deze adem- en stemtechniek aan te leren. Maar het is zeker mogelijk, het is een kwestie van oefening. Hulp bij stemproblemen We kunnen een stemprobleem op verschillende manieren aanpakken: gedragsmatig, medisch of chirurgisch. Combinaties van deze drie manieren zijn tijdens de stemtherapie mogelijk. Als er een letsel aanwezig is, dan moet dit soms chirurgisch verwijderd worden. Soms is medicatie noodzakelijk. Stemtherapie geven we voor en na een operatie. Bij stemtherapie ligt de klemtoon dus op genezing. Als er geen stemprobleem is, maar je wenst je stem en je stemgebruik te optimaliseren en beter te leren gebruiken, dan spreken we over stemtraining. Dan ligt de focus op preventie en esthetica. Voor professionele stemgebruikers - mensen die veel moeten praten en soms afhankelijk zijn van de stem om hun beroep uit te oefenen - is het belangrijk om op tijd in te grijpen om te voorkomen dat de stem misbruikt of verkeerd gebruikt wordt en uiteindelijk met een organisch stemprobleem geconfronteerd te worden. Als je stem langer dan 10 dagen hees klinkt, consulteer dan een neus-keel-en-oorarts. Ga naar een logopedist(e) voor stemtraining als je merkt dat je je stem verkeerd gebruikt. Wacht niet te lang om iets aan de stemklachten te doen, want anders kan er een letsel op je stemplooien ontstaan. We weten uit onderzoek dat een stem verbetert na training. Dit inzicht verplicht ons om maatregelen te nemen om te voorkomen dat leraren, CLB ers of leerlingen stemproblemen krijgen. Hoog tijd om iedereen hiervan bewust te maken en de nodige stappen te zetten! Meer lezen? Stress kan een echte stemkiller zijn. Webbrochure Ontknoop je stem, te raadplegen op: schoolofeducation/projecten/ ontknoopjestem Timmermans B, De Bodt M, t Sas J, Van Looy H, Six L. (2010). Meer stem voor leraren. Brochure te raadplegen op: Meer%20stem%20leraren_0.pdf 12 Met een sputterende stem op school