Infectieziekten onder controle

Infectieziekten onder controle Veilig en Gezond Werken Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening Ziek? Liever niet! Een woonbegeleider maatschappelijke opvang verbindt de hand van een dakloze die een ruit heeft ingeslagen en een snijwond heeft opgelopen. Een peuterspeelzaalleidster begroet een verkouden ouder, die net op dat moment moet niezen. En een sociaal cultureel werker komt op een kinderboerderij in contact met de coxiella burnetii-bacterie, die Q-koorts veroorzaakt. Zomaar drie manieren waarop medewerkers in Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening infectieziekten kunnen oplopen. Ziekten die je van tevoren vaak niet ziet aankomen, die zich op verschillende manieren verspreiden en waarvan de symptomen heel divers zijn. Maar ook ziekten waar je wel degelijk iets tegen kunt doen, vaak met verrassend weinig inspanning. Koningin Wilhelminalaan 3 3527 LA Utrecht Postbus 2103 3500 GC Utrecht T 030 2985350 www.fcbwelzijn.nl gezondwerken@fcb.nl

Waarom iets doen? Infectieziekten staan nadrukkelijk in de top-10 van de meeste voorkomende ziekten in Nederland. Sommige infectieziekten komen ook vaak in het nieuws, zoals Q-koorts en de Mexicaanse griep. Anderen zijn minder bekend, zoals het parvovirus B19 en de driedaagse koorts. Weer anderen zijn klassieke kinderziekten, zoals de waterpokken en de mazelen. Maar hoe scheid je nu het kaf van het medische koren? Welke ziekten zijn echt gevaarlijk, welke alleen vervelend? En hoe raken medewerkers eigenlijk besmet? Onzichtbare ziekmakers Infectieziekten worden veroorzaakt door micro-organismen die je niet met het blote oog kunt waarnemen, zoals schimmels, bacteriën, parasieten en virussen. Deze ziekteverwekkers (ook wel biologische agentia genoemd) kunnen op verschillende manieren worden overgedragen. Bijvoorbeeld via de lucht of lichamelijk contact, maar ook via bloed, slijm of ontlasting. Ook insecten kunnen infectieziekten verspreiden. Denk aan muggen of teken.

Moeten we nu voor alle biologische agentia voortdurend op onze hoede zijn? Nee, want bacteriën, virussen en schimmels zijn overal. Ze zitten op onze huid, in ontlasting, in speeksel, etc. Het is onmogelijk om ze helemaal uit te bannen. Bovendien zijn ze lang niet allemaal even gevaarlijk. Niet voor niets worden ze in het Arbobesluit ingedeeld in vier categorieën: Categorie 1 Onwaarschijnlijk dat ze een ziekte veroorzaken Categorie 2 Kunnen een ziekte veroorzaken, maar die ziekte is gewoonlijk goed te voorkomen of te behandelen Categorie 3 Kunnen een ernstige ziekte veroorzaken, maar daartegen is gewoonlijk effectieve bescherming of behandeling mogelijk Categorie 4 Veroorzaken een ernstige ziekte die zich snel verspreidt en waartegen gewoonlijk geen effectieve bescherming of behandeling mogelijk is De meeste biologische agentia waarmee medewerkers in de Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening in aanraking komen, vallen in categorie 1 of 2. Maar categorie 3 en 4 komen uiteraard ook voor. Vooral kwetsbare groepen verdienen in dat geval de nodige aandacht. Speerpunt voor Inspectie SZW Volgens de Inspectie SZW nemen de risico s van biologische agentia in de toekomst verder toe. Infecties veroorzaakt door virussen komen steeds vaker voor, net als uitbraken van resistente bacteriën. Hierdoor raken medewerkers geïnfecteerd en nemen ze de bacterie soms zelfs mee naar huis. Daarom gaat de Inspectie in de periode 2012-2015 extra aandacht besteden aan infectieziekten in de Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening.

Volgens de Arbowet moet elke werkgever de blootstelling van medewerkers aan infectieziekten (laten) beoordelen. Deze beoordeling moet deel uitmaken van de risicoinventarisatie en -evaluatie (RI&E) en duidelijkheid geven over de aard, mate en duur van de blootstelling. Vervolgens moeten werkgever en OR samen maatregelen vaststellen. De aard van de risico's bepalen de maatregelen die de werkgever moet nemen. Hoe beoordeel je de risico's? Met de Risicomonitor inventariseer je snel en eenvoudig de risico's per locatie. Aansluitend kun je advies vragen aan een specialist, indien nodig. Wie is waarvoor verantwoordelijk? De werkgever is verantwoordelijk voor een goede RI&E en een goede uitvoering van de beheersmaatregelen. De OR ziet hierop toe. De medewerkers horen onveilige situaties te melden en zich aan de maatregelen te houden. Arbocatalogus In de Arbowet, het Arbobesluit en de Arboregeling heeft de overheid zogenaamde doelvoorschriften vastgesteld. In deze voorschriften staat welke mate van bescherming werkgevers moeten bieden zodat werknemers veilig en gezond kunnen werken. In de Arbocatalogus Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening vind je verschillende hulpmiddelen waarmee je aan de doelvoorschriften kunt voldoen.

Welke medewerkers zijn kwetsbaar? Niet alle medewerkers die worden blootgesteld aan biologische agentia worden even snel ziek. Sommige medewerkers lopen meer risico dan anderen. Voorbeelden van kwetsbare groepen zijn: medewerkers jonger dan 18 of ouder dan 60 jaar medewerkers die zwanger zijn medewerkers die een verzwakt immuniteitssysteem hebben, bepaalde medicijnen gebruiken of bepaalde ziekten hebben (zoals bronchitis of diabetes) Werken er in je organisatie veel vrouwen met een mogelijke kinderwens? Dan ligt het voor de hand om specifiek aandacht te besteden aan deze groep. Hetzelfde geldt als er in je organisatie bijvoorbeeld relatief veel ouderen werken. Tip: weet welke medewerkers kwetsbaar zijn en betrek de bedrijfsarts bij de beoordeling van de risico's. Kijk niet alleen naar de gezondheid van medewerkers, maar ook naar het soort werk dat ze doen. Hoe beoordeel je de risico's? In de Arbocatalogus Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening vind je een globaal overzicht van mogelijke besmettingsbronnen. Ga naar 'Biologische agentia', klik op 'Meten en beoordelen' en ga naar 'Type werkzaamheden en besmettingsbronnen'.

Wat moet je doen voor zwangere medewerkers? Als een medewerker zwanger is, moet de werkgever haar informeren over de risico's van haar werk. Deze voorlichting moet plaatsvinden binnen twee weken nadat de medewerker aan haar leidinggevende heeft gemeld zwanger te zijn. Ook moet de werkgever maatregelen nemen om de medewerker en haar ongeboren kind te beschermen. Dezelfde verplichting geldt als een medewerker borstvoeding geeft. Welke ziekten zijn gevaarlijk voor zwangere vrouwen? Hepatitis B, hepatitis C, kinkhoest, Q-koorts, tbc, roodvonk en krentenbaard, hiv, de vijfde ziekte, mazelen, waterpokken, MRSA en het cytomegalovirus zijn voorbeelden van infectieziekten die risicovol zijn bij zwangerschap. De beoordeling of bepaalde werkzaamheden besmettingsgevaar kunnen opleveren, is maatwerk en moet per afdeling en functie worden ingevuld. Dat vraagt de inzet van deskundige ondersteuning, veelal een bedrijfsarts. Welke maatregelen moet je nemen? De werkgever moet het werk van de medewerker zo organiseren dat dit geen negatieve effecten kan hebben op haar gezondheid, zwangerschap of borstvoeding. Dit is maatwerk, waarvoor deskundig advies nodig is. Voorbeeld: als een medewerker een bepaalde ziekte eerder heeft doorlopen, kan zij voor die ziekte immuun zijn. Dit kun je vaststellen door preventief te laten controleren op antistoffen in het bloed.

Hoe voorkom je dat medewerkers ziek worden? Om besmetting te voorkomen, verdient het wegnemen van de bron de voorkeur. Verspreiding van de legionellabacterie is bijvoorbeeld goed te bestrijden met een aantal simpele technische maatregelen. Andere bronnen van infecties kun je echter minder goed wegnemen. In dat geval is het vooral zaak de kans op besmetting zo klein mogelijk te maken. Hygiëne is en blijft daarvoor de basis. Denk aan het wassen van je handen, een goede hoesthygiëne of het dragen van een mondkapje. Dit soort maatregelen kost weinig en levert veel op. Wel moeten ze consequent worden toegepast. Hygiëneregels zijn namelijk alleen effectief als ze strikt worden nageleefd. Licht medewerkers dus goed voor en voorkom dat ze na verloop van tijd de risico's uit het oog verliezen. Tips om de overdracht van infectieziekten via je handen te voorkomen: Was en/of desinfecteer je handen op de juiste manier. Kijk voor meer informatie in de Arbocatalogus (kies de module 'Biologische agentia, ga naar 'Aanpak' en klik op 'handhygiëne'). Zorg dat open wondjes en/of beschadigingen van de huid (zoals eczeem) zijn afgedekt. Draag gedurende de werkzaamheden geen ringen, armbanden of polshorloges. Deze sieraden kunnen infectieziekten overdragen. Zorg voor schone en verzorgde nagels. Onder lange nagels kan zich gemakkelijk vuil en dus bacteriën ophopen. Snuit je neus met een papieren zakdoek. Gooi die zakdoek na het snuiten meteen weg en was of desinfecteer je handen.

Als hygiënemaatregelen onvoldoende helpen, kan vaccinatie een oplossing zijn. Preventieve vaccinatie is een zeer effectieve maatregel om verspreiding van een ziekte te voorkomen. Aan de andere kant is vaccinatie vrij kostbaar en niet altijd nodig. Het kan dus lastig zijn om een goede afweging te maken. Volgens de Arbowet is het aanbieden van vaccinatie alleen verplicht als werknemers een reëel risico lopen om ziek te worden. Daarom is het erg belangrijk om goed in kaart te brengen welke werknemers risico lopen. Aan de andere kant zijn werknemers niet verplicht om met vaccinatie in te stemmen. Ook periodiek arbeidsgezondheidskundig onderzoek (PAGO) kan zinvol zijn om infectieziekten te voorkomen. Dankzij zo'n onderzoek kan een infectie worden vastgesteld nog voordat de symptomen zichtbaar zijn. Hierdoor kan de behandeling eerder starten en wordt voorkomen dat een medewerker anderen besmet. Ook kun je via een PAGO mensen opsporen die gevoelig zijn voor bepaalde infecties of die bepaalde werkzaamheden beter niet kunnen uitvoeren. Wordt een collega ondanks alle maatregelen toch ziek? Dan moet de ziekte natuurlijk goed worden behandeld. In sommige gevallen (zoals hiv en hepatitis B) is het ook verstandig de medewerker te laten behandelen als de ziekte nog niet is aangetoond. Dit noemen we post expositie profylaxe (PEP).

Tips om infectieziektes te voorkomen die zich via de lucht verspreiden: Hoest met een afgewend gezicht en met je hand voor je mond. Gebruik tijdens het hoesten een papieren zakdoek en gebruik die zakdoek maar één keer. Was na het hoesten je handen met water en zeep of desinfecteer ze met handenalcohol. Houd afstand tot collega's, bijvoorbeeld door minder vaak te vergaderen en pauzes meer over de dag te verspreiden. Weer cliënten van wie bekend is dat ze een besmettelijke ziekte hebben. Bied medisch kwetsbare werknemers (zoals zwangere vrouwen) nietcliëntgebonden werkzaamheden aan. Ventileer ruimtes goed. Stel het klimaatsysteem zo in dat er verse lucht wordt aangezogen en lucht zo weinig mogelijk wordt gerecirculeerd. Stel de luchtvochtigheid zo in dat ziekten zich minder makkelijk verspreiden (voor griep is dit bijvoorbeeld 50%). Desinfecteer ruimtes en materialen, bijvoorbeeld door goede afspraken te maken met een schoonmaakbedrijf.

Hoe stel je prioriteiten? Van hinderlijk tot levensbedreigend: de gevolgen van infectieziekten verschillen sterk. Ook de manieren waarop je ze kunt voorkomen, lopen erg uiteen. Het nemen van maatregelen is dus altijd maatwerk. Zo bepaalt de aard van het werk sterk de risico's die medewerkers lopen. Voor een goede beoordeling van de risico's en het opstellen van maatregelen is het goed om deskundig advies te vragen, bijvoorbeeld aan een bedrijfsarts. Kijk ziekten in de kaart Om organisaties te helpen maatwerk te leveren, bevat de Arbocatalogus een complete module over biologische agentia. In deze module vind je onder andere 21 handige infectiepreventiekaarten, ontwikkeld door het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten. Op deze kaarten lees je onder andere hoe een ziekte zich verspreidt, welke medewerkers meer risico lopen en hoe je besmetting kunt voorkomen.

Van groot naar klein Geen idee waar je moet beginnen? Neem dan het arbeidshygiënisch principe uit de Arbowet als leidraad. Volgens dit principe moeten beheersmaatregelen in een vaste volgorde worden genomen: Stap 1: probeer de infectiebron weg te nemen, bijvoorbeeld door werkruimtes te desinfecteren. Stap 2: neem collectieve maatregelen om de risico's te beperken. Denk aan technische maatregelen (zoals een goede controle van waterleidingen op legionella) of organisatorische maatregelen (zoals het spreiden van lunchpauzes). Stap 3: neem individuele maatregelen, bijvoorbeeld door meer aandacht te vragen voor een goede hoesthygiëne. Stap 4: verstrek gratis persoonlijke beschermingsmiddelen, zoals handschoenen en mondmaskers. Deze beschermingsmiddelen bieden onder andere bescherming tegen hepatitis B, hepatitis C, roodvonk en krentenbaard, Q-koorts, scabiës, kinkhoest, tbc, MRSA, waterpokken, het norovirus en het cytomegalovirus. Raadpleeg de infectiepreventiekaarten in de Arbocatalogus voor meer informatie. Let op! Bovenstaande maatregelen hebben nadrukkelijk een hiërarchische volgorde. Elke organisatie moet eerst de mogelijkheden op hoger niveau onderzoeken voordat ze mag besluiten tot maatregelen op een lager niveau. Het is alleen toegestaan een niveau te verlagen als daar goede technische of uitvoerende redenen voor zijn. Economische overwegingen mogen geen rol spelen.

Veelgestelde vragen Wanneer moet je een ziekte melden bij de GGD? Alle organisaties waar kwetsbare groepen verblijven (zoals kinderen) zijn volgens de Wet Publieke Gezondheid verplicht om bepaalde ziekten te melden bij de GGD. In de Arbocatalogus vind je de meldingskaart die je voor deze melding kunt gebruiken (ga naar 'Biologische agentia' en vervolgens naar 'Aanpak'). Hepatitis A, hepatitis C, hiv, tbc, Q- koorts, kinkhoest, bof, legionella en de mazelen zijn voorbeelden van ziekten die je bij de GGD moet melden. Kijk voor een actueel overzicht op www.rivm.nl. Wanneer moet je medewerkers laten vaccineren? Als werknemers een gezondheidsrisico lopen door werkgerelateerde infectieziekten, hebben zij recht op vaccinatie. Dat geldt uiteraard alleen als er een vaccin tegen de ziekte beschikbaar is. Werknemers zijn niet verplicht om zich te laten vaccineren. Tip: sluit aan bij het Rijksvaccinatieprogramma Het Rijksvaccinatieprogramma biedt bescherming tegen onder meer difterie, kinkhoest, tetanus, polio, pneumokokken, bof, mazelen, rode hond, meningokokken en hepatitis B. Inventariseer of alle medewerkers volgens het Rijksvaccinatieprogramma zijn gevaccineerd en stuur onvolledig gevaccineerde medewerkers naar de GGD voor inhaalvaccinaties. Tip: raadpleeg de infectiepreventiekaarten Behalve voor de ziekten uit het Rijksvaccinatieprogramma zijn er ook vaccins beschikbaar tegen een aantal andere infectieziekten. Meer informatie vind je in de infectiepreventiekaarten in de Arbocatalogus (ga naar 'Biologische agentia' en vervolgens naar 'Aanpak').

Wanneer moet je preventief controleren op antistoffen in het bloed? Door preventief te controleren of er beschermende antistoffen in het bloed aanwezig zijn, wordt duidelijk of een werknemer wel, niet of gedeeltelijk is beschermd tegen een bepaalde ziekte. Dit is zowel relevant voor risicolopers (werknemers die door hun beroep besmet kunnen raken) als risicovormers (werknemers die door hun beroep mensen in hun omgeving kunnen besmetten). De beroepsvereniging van bedrijfsartsen en het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten adviseren dat risicovormers zich onder andere laten vaccineren tegen griep, hepatitis B en kinkhoest. Wanneer moet je een arbeidsgezondheidskundig onderzoek aanbieden? Als er sprake is van een reëel risico, dan moet de werkgever medewerkers een Periodiek Arbeidsgezondheidskundig Onderzoek (PAGO) aanbieden. Een medewerker kan ook zelf om zo'n onderzoek vragen, bijvoorbeeld als hij behoefte heeft aan informatie over zijn gezondheid of als een collega besmet raakt en die collega een besmettingsbron kan zijn. De aard van het onderzoek is afhankelijk van de risicofactor. De privacy van medewerkers moet uiteraard goed zijn gewaarborgd. Medewerkers hebben recht op inzage in hun medisch dossier, maar de werkgever niet. Verder moeten de resultaten van het onderzoek zorgvuldig worden teruggekoppeld. Let op: medewerkers kunnen niet verplicht worden gesteld om aan het PAGO mee te werken.

Wat moet je doen bij een bijt-, krab-, spat-, snij- of prikincident? Bijt-, krab-, spat-, snij- en prikincidenten kunnen onder andere leiden tot besmetting met hepatitis B, hepatitis C en hiv. Met de volgende maatregelen kun je de risico's beperken: Geef werknemers heldere instructies hoe ze veilig kunnen werken. Werk volgens een duidelijk protocol. Registreer (bijna) incidenten. Pas de Landelijke Richtlijn Prikaccidenten toe, die beschrijft wat je moet doen bij incidenten met bloed en andere lichaamsvloeistoffen. Je vindt deze richtlijn op www.rivm.nl. Zorg voor een 24 uurs achterwacht waar werknemers na een incident terechtkunnen en besteed aandacht aan nazorg. Gebruik veilige priksystemen waarbij de gebruikte naald wordt afgeschermd en naaldbekers waarbij de naald eenvoudig kan worden verwijderd.

Meer weten? Infectiepreventiekaarten In de infectiepreventiekaarten in de Arbocatalogus vind je per ziekte duidelijke informatie over: Ziektebeeld Wijze van besmetting Tijd tussen besmetting en optreden van de klachten (incubatietijd) Maatregelen om verspreiding van de ziekte te voorkomen Vaccinatie Maatregelen in geval van besmetting Meldingsplicht Risicogroepen De preventiekaarten behandelen 21 infectieziekten die veel in Welzijn en Maatschappelijke Dienstverlening voorkomen: 1. Bof 2. Cytomegalovirus (CMV) 3. Hoofdluis 4. Hepatitis A 5. Hepatitis B 6. Hepatitis C 7. HIV 8. Kinkhoest 9. Legionella 10. Mazelen 11. MRSA (ziekenhuisbacterie) 12. Norovirus (Calicivirus) 13. Q-koorts 14. Roodvonk en krentenbaard 15. Scabiës (schurft) 16. Schimmelinfecties 17. Seizoensgriep 18. Tuberculose (tbc) 19. Vijfde ziekte (Parvo B19-virus) 20. Waterpokken 21. Ziekte van Pfeiffer

Arbocatalogus In de Arbocatalogus vind je verschillende hulpmiddelen om de risico's van infectieziekten te beperken. Aanvullende informatie over biologische agentia vind je op www.fcb.nl. Klik op het tabblad 'Arbo, verzuim en re-integratie' en vervolgens op 'Biologische agentia'. Kennissysteem Infectieziekten en Arbeid Op www.kiza.nl vind je veel informatie over infectieziekten, waaronder een overzicht van de ziekten die je organisatie moet melden bij de GGD. Landelijke Richtlijn Prikaccidenten De Landelijke Richtlijn Prikaccidenten beschrijft wat je moet doen bij bijt-, krab-, spat-, snij- en prikincidenten. Je vindt deze richtlijn op www.rivm.nl. Toolkits RIVM De toolkits van RIVM helpen je om je collega's goed te informeren, bijvoorbeeld over griep, verkoudheid en de risico's van infectieziekten tijdens de zwangerschap. Je vindt de toolkits op http://toolkits.loketgezondleven.nl/ FCB-adviseur De FCB-adviseur geeft advies, beantwoordt vragen en ondersteunt organisaties op het gebied van gezond en veilig werken. Op je verzoek komt de adviseur graag bij je langs voor een kennismakings- en adviesgesprek.

COLOFON Infectieziekten onder controle Veilig en Gezond Werken Welzijn & Maatschappelijke Dienstverlening Augustus 2012 Publicatienummer 2012.020 Meer informatie FCB Dienstverlenen in Arbeidsmarktvraagstukken Koningin Wilhelminalaan 3 3527 LA Utrecht Postbus 8203 3503 RE Utrecht T (030) 298 53 50 E gezondwerken@fcb.nl I www.fcb.nl Aan de inhoud van deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend. Ondanks de uiterste zorgvuldigheid waarmee deze uitgave tot stand is gekomen, is FCB Dienstverlenen in Arbeidsmarktvraagstukken niet aansprakelijk voor eventuele drukfouten, noch voor het gebruik van de inhoud van de teksten en de daaruit voortvloeiende feiten, omstandigheden en gevolgen. Koningin Wilhelminalaan 3 3527 LA Utrecht Postbus 2103 3500 GC Utrecht T 030 2985350 www.fcbwelzijn.nl gezondwerken@fcb.nl