De Leegte De wijsheid van "de leegte" is een bijzonder belangrijk en interessant complex onderwerp in het boeddhisme. Deze wijsheid is eigenlijk nauwelijks onder worden te brengen, en is meer een filosofische benaderingen om deze wijsheid uit te leggen, maar uiteindelijk gaat het erom dat je zelf door veel studie en meditatie deze wijsheid direct kunt ervaren. Als we de leegte kunnen realiseren zijn we in staat om de onwetendheid die onze geest versluiert te verruilen voor de wijsheid. Onwetendheid is namelijk de manier waarop we onszelf en andere verschijnselen waarnemen en begrijpen, maar het is niet de manier waarop ze werkelijk bestaan. Vergelijk het met iemand die de hele tijd een zonnebril draagt. Alles wat hij ziet lijkt donker en hij denkt dat alles vanuit zichzelf zo donker is. Als hij zijn zonnebril zou afzetten, zou hij ontdekken dat alles in feite op een heel andere manier bestaat. Een andere analogie voor onze onwetende zienswijze is iemand die naar een film kijkt en denkt dat de mensen op het witte doek echt zijn. De toeschouwer wordt emotioneel en raakt betrokken bij het lot van de personages, hij raakt gehecht aan de held en heeft een hekel aan de personages die hem storen. Hij kan zelfs schreeuwen, ineenkrimpen of opspringen als de held wordt gekwetst. Door zijn emoties vergeet hij dat er geen echte mensen op het witte doek zijn, maar dat deze slechts projecties zijn die afhankelijk zijn van oorzaken en voorwaarden zoals de film, de projector en het witte doek. De leegte begrijpen is vergelijkbaar met het begrijpen dat er geen echte mensen op het witte doek bewegen. Toch bestaat het verschijnen van de personages; maar ze zijn afhankelijk van de film, het witte doek. Maken we onze geest vertrouwd met de wijsheid van de leegte, dan verwijderen we geleidelijk alle onwetendheid en andere verstorende emoties zoals boosheid, gehechtheid, trots en jaloezie uit onze geest en stoppen we met het creëren van destructieve activiteiten die daaruit voortkomen. Na verloop van tijd zijn we dan in staat de leegte direct te realiseren en kunnen dan ervaren dat wijzelf en andere verschijnselen bestaan door oorzaken en niet uit onze gefantaseerde projecties - vooral niet de projectie van inherent of onafhankelijk bestaan. Dit betekent dat mensen, dieren en alle andere verschijnselen zoals tafels etc. leeg zijn van onze gefantaseerde projecties. Een van de belangrijkste bedrieglijke kwaliteiten die we op 1
mensen en verschijnselen projecteren is dat ze inherent bestaan, dat ze uit zich zelf bestaan zonder afhankelijk te zijn van oorzaken en omstandigheden, onderdelen, en ons bewustzijn dat ze begrijpt en benoemt. In deze voor ons gebruikelijke zienswijze lijken deze fenomenen een ware inherente aard te hebben. Ze lijken er te zijn, onafhankelijk van hun oorzaken en omstandigheden, onafhankelijk van de delen waaruit ze zijn opgebouwd en onafhankelijk van de geest die ze begrijpt en benoemt. Dit is het verschijnsel van onze projectie van werkelijk of inherent bestaan en onze geest denkt dat ze 'echt' zo bestaan hoe wij ze waarnemen. Wanneer we echter analytisch onderzoeken of dingen zo onafhankelijk bestaan als op het eerste gezicht lijkt, dan ontdekken we dat dit helemaal niet zo is. Toch bestaan ze, maar wel op een afhankelijke manier. Ze hangen af van oorzaken en omstandigheden die ze gevormd hebben, en van de geest die ze begrijpt en benoemt. Leegte is daarom niet hetzelfde als nihilisme. Leegte betekent dat mensen en verschijnselen leeg zijn van onze gefantaseerde projecties, dus vrij zijn van de aspecten die onze verkeerde opvattingen aan ze toekennen. Daarom bestaan ze niet op de manier waarop ze nu aan ons verschijnen, maar ze bestaan wel degelijk Begrijpen wat leegte is wordt in het boeddhisme voorgesteld als het hoogtepunt van geestelijke training. Deze wordt bereikt door het systematisch beoefenen van de volmaakte deugden, samen met de diepste vorm van meditatie, hetgeen leidt tot de verlichting van de hoogste wijsheid. Wanneer deze training is voltooid, verkrijgt men inzicht in leegte als de uiteindelijke aard van het bestaan. De filosofie achter dit inzicht is gebaseerd op een fundamentele gedachte van het mahayanaboeddhisme: bij alle dingen ontbreekt een op zichzelf staande duurzame essentie. Ze zijn tijdelijk en illusoir ; in wezen zijn ze leeg. Dit betekent niet dat ze niet bestaan. Het betekent eerder dat ons dualistische beeld ervan een illusie is. Vanaf het moment dat de manifestatie begint, werkt deze dualistisch, dat wil zeggen, dat alles in de natuur vanaf dat ogenblik zich voordoet in paren van tegengestelden, waardoor al deze dingen in wezen illusoir zijn. Het onvolmaakte verstand ziet geen volmaakte waarheid. In feite ziet elke onvolmaakte geest een denkbeeldige wereld, dus alles wat in die denkbeeldige wereld bestaat is leeg. 2 Echter, wat zou een volmaakte geest zien? Volgens het boeddhisme zou een volledig verlichte geest drie niveaus van waarheid zien: de waarheid van de leegte, de waarheid van verschijnselen, en de waarheid van de middenweg. De eerste waarheid is het besef dat alle verschijnselen geen werkelijkheid bezitten. De tweede waarheid laat zien dat alle verschijnselen volledig bestaan, maar hun bestaan is afhankelijk en tijdelijk. De derde
waarheid omvat de andere twee in een onderlinge identiteit: leegte en verschijnselen zijn een. Vorm is Leegte en Leegte is Vorm. Alle verschijnselen zijn uitdrukkingen van het universele denkvermogen, en elke manifestatie is het denkvermogen in zijn totaliteit. We vinden dezelfde gedachte in de vijf stadia van bewustwording. Als het denken voor het eerst is verlicht, ziet het het vele binnen het ene. Bewustzijn wordt gedomineerd door verschijnselen, maar deze worden waargenomen als innerlijke uitdrukkingen van het universele Zelf. In het tweede stadium ziet men het ene binnen het vele. Hier is het denken innerlijk verbonden met de enige ware aard van alle dingen. Gedurende de derde realisatie vallen bewustzijn van lichaam en geest weg en is er alleen nog leegte. De mannelijke en de vrouwelijke energie zijn volledig en onscheidbaar met elkaar verweven. De leegte is nu de volheid van de natuur en van ieder voorwerp wordt de hoogste graad van uniciteit waargenomen. Hierna is het denken gereed om het ene en het vele zonder enig onderscheid te omvatten. Leegte en volheid doordringen elkaar zo volkomen dat men de volmaakte innerlijke vrijheid heeft om met de natuur te werken. Je wordt nu bewust de creator van je eigen leven. Er is een weg naar de wijsheid van leegte waar we elk ogenblik toegang tot hebben door middel van onze natuurlijke eigenschap om onszelf te vergeten. Bijvoorbeeld: Als we grondig en diepgaand hebben 'gekeken' naar lichaam en geest en nergens een zelf hebben kunnen vinden, dan ervaren we een ruimte, een opening. Op het moment dat we het onveranderlijke en onafhankelijke zelf waarvan we altijd dachten dat het er was niet kunnen vinden, dan stopt ons denken. Voor een moment kunnen we onze geest dan laten rusten in pure openheid, in niet-conceptueel gewaarzijn. Dit is onze eerste ontdekking van zelfloosheid. Zo gaan we verder, waarbij we de inzichtmeditatie en de zitmeditatie met elkaar afwisselen. Uiteindelijk zijn wij in staat om onze geest rechtstreeks in deze pure openheid te laten rusten, zonder de voorafgaande analyse. Dan kunnen we zeggen dat we 'mediteren op zelfloosheid', omdat we onze geest laten rusten in een staat van gewaarzijn waarin het zelf niet voorkomt. Maar waar is het zelf dan als er geen gedachten zijn? Hoewel dit niet-conceptuele gewaarzijn altijd aanwezig is, is het moeilijk te herkennen. We lopen het voortdurend mis. Het inzicht dat het gevolg is van onze meditatie, staat bekend als 'hoger inzicht'. Hierdoor kunnen wij verder kijken dan tot nu toe het geval was. Eerder zagen we slechts het vastklampen aan ons zelf, nu zien we zelfloosheid. Met zijn onderricht over zelfloosheid laat de Boeddha ons zien dat we ernaast zitten wanneer we denken dat er dingen zijn die een afzonderlijk bestaan leiden binnen de constante stroom aan ervaringen die ons leven is. Wij denken van onszelf dat wij het eeuwige leven hebben, 3
dat wij onveranderlijk in de tijd blijven bestaan en niet beïnvloed worden door zaken van buitenaf. We gaan er eveneens van uit dat de wereld om ons heen ook zo'n blijvende, onveranderlijke vorm heeft. Maar of we nu naar onszelf kijken, naar grote of kleine voorwerpen, of naar onze leefomstandigheden, er is helemaal niets te vinden dat aan deze voorwaarden voldoet. Het enige wat we zien is verandering en transformatie. En als ons denken geheel onbevooroordeeld is, zonder enig gevoel van afgescheidenheid, komen we langzaam maar zeker in aanraking met de wijsheid van de leegte. We leren de wijze waarop het universum werkt om dingen te doen ontstaan door alle manifestatieniveaus heen: van leegte naar volheid, van het ene naar het vele. We worden ons bewust van de vorming van de gebeurtenissen voordat ze plaatsvinden en we beginnen te begrijpen hoe tegengestelde krachten op elkaar moeten inwerken om een manier te vinden om bij elkaar en in evenwicht te komen. Het probleem voor de meesten van ons is dat dit eenzijn niet blijft. We worden altijd afgeleid. Zoals met elke spirituele discipline, hangt het ervan af hoe we deze gebruiken. Als we bijvoorbeeld de leringen ervan gebruiken om ons het besef te geven dat wij beter zijn dan anderen, versterken we in feite ons besef van afgescheidenheid, ons ego. In deze discipline kan de geest zich nu eenmaal niet terugtrekken in verfijnde abstracties. Hij moet eenvoud, geduld en mededogen in het dagelijks leven, in menselijke verhoudingen en in de werking van de natuur bestuderen. Het op deze wijze bestuderen van de wijsheid van de leegte zuivert het denken voortdurend van loze oordelen, zodat dit kan worden vervuld van de levende waarheid en je terug kunt keren tot de bron van het zijn. De wijsheid van leegte verwijst naar een gebrek aan iets, het ' inherent bestaan ' van een fenomeen. Het ' inherente bestaan ' betekent dat het lijkt alsof, vanuit het voorwerp gezien, de dingen onafhankelijk bestaan, op eigen kracht, autonoom. Uiteindelijk bestaan de dingen afhankelijk van oorzaken en voorwaarden. Bijvoorbeeld, een menselijk wezen houdt op te bestaan in een vacuüm. Wij zouden onmiddellijk sterven wanneer alle voorwaarden voor het leven plotseling weg waren. Op een ander niveau: voor het ontstaan van een menselijk wezen is de combinatie van sperma van de vader en een eitje van de moeder nodig en alle goede voorwaarden moeten daar zijn om het tot een embryo uit te laten groeien. Dus om onszelf nu als volledig autonoom te bestempelen is een pure illusie en komt niet overeen met de uiteindelijke werkelijkheid. Waarom kunnen dingen niet uit zichzelf ontstaan? Ik citeer hier letterlijk uit het boek: De Zon van Wijsheid van Khenpo Tsultrim Gyamtso: Als dat zo was, dan zou de term ontstaan' geen betekenis hebben. Als van iets beweerd wordt dat het ontstaat, dan wil dat zeggen dat er iets nieuws ontstaat. Als de dingen echter 4
uit zichzelf zouden ontstaan dan zouden ze er eerst al moeten zijn om vervolgens uit zichzelf te kunnen ontstaan! Waar zou het dan op slaan om te beweren dat iets 'ontstaat' terwijl het er al is? Waarom zou het dan nog moeten ontstaan? Dat is één zwak punt in deze redenering. Een ander zwak punt is, mochten de dingen uit zichzelf ontstaan, dat ze dan nooit zouden ophouden te ontstaan, omdat niets hun ontstaan zou stoppen. Wat we in de wereld waarnemen is dat het ontstaansproces ophoudt als datgene wat ontstaan is volledig bestaat. Als de dingen echter uit zichzelf zouden ontstaan, zoals hierboven beschreven, dan zouden ze er eerst al moeten zijn om zichzelf te kunnen voortbrengen. Ze zouden opnieuw moeten ontstaan, zelfs nadat ze er al zouden zijn. Ze zouden bestaan en dan ontstaan, dan bestaan, dan ontstaan - wat zou hen er ooit van kunnen weerhouden om keer op keer te blijven ontstaan? Zo zou ontstaan voorgoed door blijven gaan. De dingen ontstaan ook niet uit iets anders dan zichzelf, want als dat zo was, dan zouden ze zowel uit dingen waardoor ze niet worden veroorzaakt, als uit dingen waardoor ze wel worden veroorzaakt kunnen ontstaan. Als we hier beweren dat twee dingen verschillend zijn van elkaar, dan wil dat zeggen dat er geen enkel verband tussen hen bestaat - het zijn volledig afzonderlijke eenheden die niets met elkaar te maken hebben. Als een koe en een paard. Einde citaat. 5 Het feit dat wij normaal gesproken ons niet bewust zijn van leegte en het verband der dingen heeft direct te maken met onze waarneming. Zodra wij iets in de buitenwereld waarnemen, voelt het gescheiden van ons eigen lichaam of geest. Het lijkt alsof andere dingen "daar, buiten" zijn, afgescheiden van "onszelf", van "hier binnen". Maar zijn zij werkelijk afgescheiden? Om te beginnen, als het buitenvoorwerp niet op de een of andere manier met ons in verband zou staan in de vorm van geluid, geur, licht enz., zouden wij het niet kunnen waarnemen. Dus onze waarneming van voorwerpen hangt eerder van interactie af, dan van het feit dat wij afgescheiden zijn. Om het eenvoudig te maken, onze waarneming van de wereld is slechts mogelijk ten gevolge van interactie, interrelatie, afhankelijkheid en uitwisseling van informatie. Volgens de Boeddha zullen wij, zolang wij leegte niet direct kunnen realiseren - vooral ons idee van hoe ons "ik " of ' zelf ' bestaat - niet echt begrijpen hoe de wereld functioneert en zullen wij ermee doorgaan oorzaken te scheppen voor onze eigen ellende. Alle gebeurtenissen en incidenten in het leven zijn zo intiem verbonden met het lot van anderen dat een enkele persoon op zichzelf niet eens kan beginnen met een handeling. Veel gewoon menselijk handelen, zowel positief als negatief kan niet eens plaatsvinden zonder het bestaan van andere mensen. Zelfs het begaan van schadelijke handelingen hangt af van
het bestaan van anderen. Door anderen zijn we in de gelegenheid geld te verdienen als dat is wat we willen in het leven. Op dezelfde manier, tengevolge van het bestaan van anderen wordt het voor de media mogelijk om iemand beroemd te maken of in diskrediet te brengen. Je kunt in je eentje geen roem scheppen of in diskrediet worden gebracht hoe hard je ook schreeuwt. Je kunt een echo van je eigen stem scheppen, dichterbij kun je niet komen. Onderlinge afhankelijkheid is aldus de fundamentele aard van de natuur. Niet alleen de hogere vormen van leven maar ook veel van de kleinste insecten zijn sociale wezens die, zonder enige godsdienst, wet, of vorm van onderwijs overleven ten gevolge van een aangeboren herkenning van verbondenheid. Het meest subtiele niveau van materiële verschijnselen wordt ook geleid door onderlinge afhankelijkheid. Alle fenomenen, van de planeet die wij bewonen tot aan de oceanen, wolken, bossen en de bloemen die ons omringen, ontstaan afhankelijkheid van subtiele patronen van energie. Boeddha zei dat al het lijden door onwetendheid wordt veroorzaakt. De mensen veroorzaken pijn bij anderen ten gevolge van het egoïstisch achtervolgen van hun eigen geluk of tevredenheid. Maar toch komt het ware geluk voort uit een gevoel van vrede en tevredenheid, dat op zijn beurt bereikt moet worden door het beoefenen van onbaatzuchtigheid, van liefde en medeleven, en het uitschakelen van onwetendheid, egoïsme, en hebzucht. Wat zou er gebeuren als we de eigenschap om onszelf te vergeten, zouden ontwikkelen tot een universele levenswijze? Zou dit soort dagelijkse leegte ons het meest verheven inzicht kunnen geven in de aard van het bestaan? Hoe meer we de leegte onderzoeken, hoe meer ze tot leven komen in alles dat ons omringt. Zij maakt het denken leeg, vervult het hart en het leven zelf wordt een meditatie. Eenvoudige dingen worden boeiend. Wachten en kijken worden subliem. Medeleven wordt heilig. En een gewone vriendschapsdaad is de intelligentie van het universum. 6